Pomeranika - ebook
Wydawnictwo:
Data wydania:
10 lutego 2021
Format ebooka:
EPUB
Format
EPUB
czytaj
na czytniku
czytaj
na tablecie
czytaj
na smartfonie
Jeden z najpopularniejszych formatów e-booków na świecie.
Niezwykle wygodny i przyjazny czytelnikom - w przeciwieństwie do formatu
PDF umożliwia skalowanie czcionki, dzięki czemu możliwe jest dopasowanie
jej wielkości do kroju i rozmiarów ekranu. Więcej informacji znajdziesz
w dziale Pomoc.
Multiformat
E-booki w Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu.
Oznacza to, że po dokonaniu zakupu, e-book pojawi się na Twoim koncie we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu.
Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu.
Format
MOBI
czytaj
na czytniku
czytaj
na tablecie
czytaj
na smartfonie
Jeden z najczęściej wybieranych formatów wśród czytelników
e-booków. Możesz go odczytać na czytniku Kindle oraz na smartfonach i
tabletach po zainstalowaniu specjalnej aplikacji. Więcej informacji
znajdziesz w dziale Pomoc.
Multiformat
E-booki w Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu.
Oznacza to, że po dokonaniu zakupu, e-book pojawi się na Twoim koncie we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu.
Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu.
Multiformat
E-booki sprzedawane w księgarni Virtualo.pl dostępne są w opcji
multiformatu - kupujesz treść, nie format. Po dodaniu e-booka do koszyka
i dokonaniu płatności, e-book pojawi się na Twoim koncie w Mojej
Bibliotece we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego
tytułu. Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na
karcie produktu przy okładce. Uwaga: audiobooki nie są objęte opcją
multiformatu.
czytaj
na tablecie
Aby odczytywać e-booki na swoim tablecie musisz zainstalować specjalną
aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego,
który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. Bluefire
dla EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
czytaj
na czytniku
Czytanie na e-czytniku z ekranem e-ink jest bardzo wygodne i nie męczy
wzroku. Pliki przystosowane do odczytywania na czytnikach to przede
wszystkim EPUB (ten format możesz odczytać m.in. na czytnikach
PocketBook) i MOBI (ten fromat możesz odczytać m.in. na czytnikach Kindle).
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
czytaj
na smartfonie
Aby odczytywać e-booki na swoim smartfonie musisz zainstalować specjalną
aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego,
który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. iBooks dla
EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
Czytaj fragment
Pobierz fragment
Pobierz fragment w jednym z dostępnych formatów
Pomeranika - ebook
Kamyk, twierdzili starożytni, stabilizuje żurawia w drodze, gdy nad morzem wieją silne wiatry. Zapachy i smaki dzieciństwa, wiedza o regionie urodzenia bądź młodości, cała ta okoliczna tradycja to nasz najlepszy kamyk na życiową drogę. Zawsze mamy go na podorędziu, czasami wcale go nie chcąc, a nawet buntując się przeciw jego ciężarowi. Kamyk dlatego stabilizuje, że waży. Społeczna rola biografistyki i regionalnego krajoznawstwa polega właśnie na obróbce kamienia życia. Trzeba je brać pod ścisłą ochronę. Pamięć narodowa, stanowiąca w większej mierze przedmiot negocjacji, nigdy ich nie zastąpi.
Książka zawiera teksty Jana M. Piskorskiego poświęcone Pomorzu (głównie jego części zachodniej), widzianemu w perspektywie historycznej i współczesnej. Jak często u tego autora, rozważania regionalne dotyczą całego świata.
| Kategoria: | Historia |
| Zabezpieczenie: |
Watermark
|
| ISBN: | 978-83-11-16534-2 |
| Rozmiar pliku: | 1,3 MB |
FRAGMENT KSIĄŻKI
Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki
1. Np. Erazm z Rotterdamu, Sposób czyli metoda szybkiego i łatwego dochodzenia do prawdziwej teologii, w: tenże, Trzy rozprawy, tłum. Juliusz Domański, Warszawa 1960, s. 63–288, tu 176 nn. Por. też Abraham Cohen, Talmud. Syntetyczny wykład na temat Talmudu i nauk rabinów dotyczących religii, etyki i prawodawstwa, tłum. Regina Gromacka, Warszawa 1995, s. 258.
2. Anonim tzw. Gall, Kronika polska, tłum. Roman Grodecki, Wrocław 1982, ks. II, 28, s. 91.
3. Józef Szujski, O fałszywej historii jako mistrzyni fałszywej polityki. Rozprawy i artykuły, red. Henryk Michalak, Warszawa 1991, s. 370–372. Por. Jerzy Maternicki, Józef Szujski wobec tzw. idei jagiellońskiej, w: Andrzej Garlicki, Józef Ryszard Szaflik, Marian Wojciechowski (red.), Historia XIX i XX wieku. Studia i szkice ofiarowane Henrykowi Jabłońskiemu, Wrocław 1979, s. 41–55 oraz Andrzej Wierzbicki, Wschód–Zachód w koncepcjach dziejów Polski. Z dziejów polskiej myśli historycznej w dobie porozbiorowej, Warszawa 1984, s. 225–238. Nie potrafię powiedzieć, czy Oskar Miłosz, który w 1927 r. pisał o przesadnym, niepłodnym i niebezpiecznym rozszerzaniu polskiego terytorium na wschód, czytał Szujskiego, choć nie wykluczałbym tego, biorąc pod uwagę jego erudycję. Oba poglądy są w sumie bliskie, tylko że Oskar Miłosz uważał, iż wszystko, co dobre w dawnej Polsce, pochodziło z Litwy. Por. Czesław Miłosz, Jak z tą Litwą było, w: tenże, Szukanie ojczyzny, Kraków 1992, s. 137–177, tu gł. 170 n. Wydaje się, że dobre wyjście z tego sporu daje przekonanie Piłsudskiego o Polsce, właściwie Rzeczypospolitej, która przypomina obwarzanek, bo wszystko, co cenne, ma na obrzeżach.
4. Andrzej Janeczek, Franciszek Bujak: historyk w nurcie życia, w: Franciszek Bujak, Studya nad osadnictwem Małopolski (wyd. 1: 1905), Poznań 2001, s. 207–233, tu gł. 207–212.
5. Ewa Zamorska-Przyłuska, Morze i ziemia, ziemia i morze , Kurier Szczeciński. Dodatek: Magazyn Kuriera, 6.12.2019, s. 6.
6. Por. jednak niczym głos wołającego na puszczy artykuł Marcina Zasady, Rzeź Woli. Mścisław Lurie. Wyznania syna warszawskiej Niobe, Polska. The Times, 6.08.2019, https://polskatimes.pl/rzez-woli-mscislaw-lurie-wyznania-syna-warszawskiej-niobe-wanda-lurie/ar/c15-147513 (dostęp: 27.03.2020).
7. W przygotowaniu, por. Ewa Zamorska-Przyłuska, Przewodnik literacki po Krakowie i województwie małopolskim, Kraków 2010.
8. Alessandro Baricco, Ocean morze, tłum. Halina Kralowa, Warszawa 2001.
9. Stanisław Vincenz, Tematy żydowskie, wstęp Jeanne Hersch, Gdańsk 1993, s. 137.
10. Hansjörg Küster, Geschichte der Landschaft in Mitteleuropa. Von der Eiszeit bis zur Gegenwart, München 2013, s. 146.
11. Podobnie Władysław Kowalenko, Bałtyk, w: SSS, t. 1, 1961, s. 84.
12. Względem szerokiego rozumienia Pomorza zob. Gerard Labuda, Wielkie Pomorze w dziejach Polski, Poznań 1947; tenże, Problemy dziejowe Wielkiego Pomorza (ze szczególnym uwzględnieniem średniowiecza), w: Polska historiografia bałtycka. Najpilniejsze potrzeby badawcze, organizacyjne i wydawnicze. Referaty i dyskusja z konferencji naukowej Instytutu Bałtyckiego w Szczecinie dnia 8–9 IV 1948 r., Gdańsk–Szczecin 1949, s. 30–42; Jörg Hackmann, Gerarda Labudy koncepcja historii Pomorza, PZP 38, 1994, z. 2, s. 7–36; Cezary Obracht-Prondzyński, Gerard Labuda jako historyk Kaszub: inspiracje, Acta Cassubiana 19, 2017, s. 93–105.
13. Tak określał Zalew Szczeciński Józef Umiński, Rola Bolesława Krzywoustego w uchrześcijanieniu Zachodniego Pomorza, Collectanea Theologica 21, 1949, z. 4, s. 383–417, tu 407, http://bazhum.muzhp.pl/media/files/Collectanea_Theologica/Collectanea_Theologica–r1949–t21–n4/Collectanea_Theologica–r1949–t21–n4–s383–417/Collectanea_Theologica–r1949–t21–n4–s383–417.pdf (dostęp: 23.02.2020).
14. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. Bronisław Chlebowski i Władysław Walewski, według planu Filipa Sulimierskiego, t. 11, Warszawa 1890, s. 681, http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XI/681 (dostęp: 24.02.2020).
15. Gerard Labuda, Drużno, SSS, t. 1, s. 391.
16. Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powszechna Wydawnictwa Gutenberga, t. 17, Kraków 1930, s. 80, http://pbc.gda.pl/dlibra/publication?id=17318 (dostęp: 24.02.2020).
17. Zygmunt Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1900, s. 161, https://polona.pl/item/geografia–historyczna–ziem–dawnej–polski,MTE1OTQ4OTM/10/#item (dostęp: 24.03.2020).
18. Aeneas Silvius, Preussen betreffende Schriften, w: Theodor Hirsch, Max Töppen, Ernst Strehlke (red.), Scriptores Rerum Prussicarum, t. 4, Leipzig 1870, s. 243, https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/13119/edition/21007/content (dostęp: 24.02.2020).
19. Aleksander Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1957, s. 128, 440.
20. Jan M. Piskorski, Pomorze plemienne. Historia – archeologia – językoznawstwo, wyd. 2: Wodzisław Śląski 2014, s. 149–151.
21. Ksenofont, Wyprawa Cyrusa, tłum. Władysław Madyda, Warszawa 2003, s. 8 n. (przedmowa), 114.
22. Takeshi Hamashita, From the Ryukyu to the Hong Kong Networks. A History of Maritime Asia and East and Southeast Asian Regional Networks 1400–1900, w: Sølvi Sogner (red.), Making Sense of Global History. The 19th International Congress of the Historical Sciences Oslo 2000, Oslo 2001, s. 140–153, cyt. ze s. 143.
23. Jan M. Piskorski, Od kultu herosów do adoracji ofiar. Przemiany w kulturze pamięci, Więź, 2010, nr 2–3, s. 5–20, tu 10 n.
24. Wang Gungwu, The Chinese Overseas. From Earthbound China to the Quest for Autonomy, Harvard University Press 2000, gł. s. 16–22, 44 n.
25. Stanisław Rosik, Conversio gentis Pomeranorum. Studium świadectwa o wydarzeniu (XII wiek), Wrocław 2010, s. 151, 396 n., 464 n.
26. PUB, t. 6, nr 391.
27. PUB, t. 1, nr 84, około 1175 r.
28. PUB, t. 1, nr 88, 102: około 1181–1187 r.
29. PUB, t. 2, nr 905: 1270 r.
30. Timm Stütz, Brązowe żagle pomorskich łodzi, tłum. Irena Obstawska, Szczecin 2011, s. 23. Zob. też Robert Domżał, Kolekcje zabytkowych łodzi w polskich i zagranicznych muzeach morskich, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 60, 2012, nr 4, s. 667–677, http://rcin.org.pl/Content/59881/WA308_76535_P331_Kolekcje–zabytkowych_I.pdf (dostęp: 15.03.2020).
31. PUB, t. 2, nr 972: 1273 r.
32. Na znaczenie tego ośrodka wskazuje najlepiej fakt, że biskup Otto wzniósł tutaj jeden z pierwszych zachodniopomorskich kościołów, por. Marian Rębkowski, Chrystianizacja Pomorza Zachodniego. Studium archeologiczne, Szczecin 2007, s. 32 i tenże, Od grodu książęcego do rezydencji prepozyta kapituły. Lubin w XI–XVI wieku, Archaeologia Historica Polona 24, 2016, s. 59–73, tu gł. 60–67, https://apcz.umk.pl/czasopisma/index.php/AHP/article/view/AHP.2016.004/12550 (dostęp: 31.03.2020).
33. Wisełkę podejrzewał w tym miejscu znany zachodniopomorski regionalista Adalbert Holtz, za którym idzie Klaus Conrad, wydawca pierwszego tomu Pommersches Urkundenbuch (PUB, t. 1, s. 134, przypis 12a). Raczej jest to sąsiednie Żółwino, maleńka wieś nad jeziorem o tej samej nazwie. Dziesiętnik Żółwic, jak wskazuje jego patronimiczne imię, byłby potomkiem niejakiego Żółwia. Mógł uprawiać rolę i wypasać świnie w tamtejszych dąbrowach. Niewykluczone, że droga, którą pędził stado, zachowała się do dzisiaj.
34. PUB, t. 1, nr 102 i 412 (dosłowna konfirmacja z 1243 r.). Odnośnie do interpretacji tego ciekawego dokumentu por. Jan M. Piskorski, Kolonizacja wiejska Pomorza Zachodniego w XIII i w początkach XIV wieku na tle procesów osadniczych w średniowiecznej Europie, wyd. 2: Poznań 2005, s. 110, a względem lokalizacji jego nazw miejscowych zob. też Ryszard Marciniak, Dobra kapituły kamieńskiej do połowy XV wieku, Szczecin 1970, s. 60 n., przyp. 63.
35. Marian Rębkowski, O znaczeniu Świny we wczesnym średniowieczu, Slavia Antiqua 59, 2018, s. 153–164, tu gł. 154–156.
36. PUB, t. 5, nr 3257: 1319 r.
37. Adalbert Holtz, Bischof Otto von Bamberg in Warp. Die Burgwälle Garz auf Usedom und Neuwarp Altstadt, BS NF 45, 1958, s. 27–42, tu 40 n.; Jan M. Piskorski, Miasta księstwa szczecińskiego do połowy XIV wieku, wyd. 2: Poznań–Szczecin 2005, s. 118 n.
38. PUB, t. 2, nr 1074: 1277 r.
39. PUB, t. 2, nr 1387: 1286 r.
40. PUB, t. 10, nr 5815: 1339 r.
41. Alfred Kaniecki, Użytkowanie wód w średniowieczu na przykładzie zlewni Osiecznicy, Badania Fizjograficzne, R. III, Ser. A, Geografia Fizyczna (A63), 2012, s. 77–94, tu gł. 89–93, https://repozytorium.amu.edu.pl/bitstream/10593/8863/1/kaniecki.pdf (dostęp: 25.02.2020).
42. J. M. Piskorski, Kolonizacja wiejska, s. 111 n.
43. Giovanni Boccaccio, Dekameron, tłum. Edward Boyé, tekst poprawił, uzupełnił i przedmową opatrzył Mieczysław Brahmer, t. 2, Warszawa 1983, s. 20–23.
44. Piotr Oleksy, Mateusz Sikora, Wyspy smaków. Kulinarna gawęda znad Zalewu Szczecińskiego, Lubin 2019, gł. s. 23–31.
45. Przemysław Śmietana, Energia odnawialna – jak to z nią jest, Przegląd Uniwersytecki. Pismo Uniwersytetu Szczecińskiego, 2019, nr 317–319, s. 4–7, tu gł. 5.
46. Andrzej Wuczyński, Wpływ farm wiatrowych na ptaki. Rodzaje oddziaływań, ich znaczenie dla populacji ptasich i praktyka badań w Polsce, Notatki Ornitologiczne, 2009, nr 50, s. 206–227, tu gł. 222.
47. Brunetto Latini, Skarbiec wiedzy, tłum. Małgorzata Frankowska-Terlecka, Teresa Giermak-Zielińska, Warszawa 1992, s. 310.
48. Por. Mia Couto, Zachodząca flaga, tłum. Katarzyna Dorocińska, w: tenże, Naszyjnik z opowiadań, Warszawa 2008, s. 45–47.
49. Gilgamesz. Epos starożytnego Dwurzecza, zrekonstruował i przełożył, wstępem opatrzył Robert Stiller, Warszawa 1980, s. 95–98.
50. Kazuo Ishiguro, A Pale View of Hills, Penguin 1983, s. 103.
51. Karol Potkański, O pochodzeniu wsi polskiej, w: tenże, Pisma pośmiertne, wyd. Franciszek Bujak, Poznań 2004, s. 540–565, tu 565.
52. Jan Frans Willems, Oude Vlaemsche Liederen ten deele met de melodiën, Gent 1848, s. 35, https://books.google.pl/books?id=nBQJAQAAMAAJ&pg=PA540&hl=pl&source=gbs_selected_pages&cad=2#v=onepage&q&f=false (dostęp: 1.03.2020). We wcześniejszych pracach podawałem oryginalny tekst tej pieśni i jej tłumaczenie, czasami lekko zmienione, za Benedyktem Zientarą, Henryk Brodaty i jego czasy, Warszawa 1975, s. 51. Tutaj dostosowuję tłumaczenie do oryginału, korzystając z objaśnień Willemsa. Jego zdaniem pieśń odnosi się do południowego wybrzeża Bałtyku (Oostzee). Najczęściej wiąże się ją z kolonizacją XII–XIII w., lecz nie wykluczałbym jej powiązania z osadnictwem olęderskim XVI w. na Żuławach. Szerzej uzasadniam to w kolejnym tomie prac wybranych – migracyjno-kolonizacyjnym.
53. Jerzy Strzelczyk, Szkice średniowieczne, Poznań 1987, s. 328 n.
54. Sarah Royce, A Frontier Lady. Recollections of the Gold Rush and Early California, wyd. Ralph Henry Gabriel, wyd. 2: Lincoln and London 1977, s. 86 n.
55. John Steinbeck, Grona gniewu, tłum. Alfred Liebfeld, Warszawa 2012, s. 302, 315 n., 326, 344 nn., 349, 414, 494, 502.
56. Archiwum Akt Nowych, mikrofilm nr B 26230: MSZ Departament Konsularny, Wydz. Polityki Emigracyjnej, 1938–1939, sygn. 9820: Pismo St. Biedrzyckiego, p.o. inspektora do spraw migracyjnych wojewody pomorskiego, do Ministerstwa Opieki Społecznej, Wydział Zatrudnienia i Migracji, nadane w Gdyni 20.07.1938 r., p. 52–53.
57. Marcin Kula, Historia Brazylii, Wrocław i in. 1987, s. 95 n., 98 n., 101–106. Szerzej tenże, Polono–Brazylijczycy i parę kwestii im bliskich, Warszawa 2012 oraz Listy emigrantów z Brazylii i Stanów Zjednoczonych 1890–1891, wyd. Witold Kula, Nina Assorodobraj-Kula, Marcin Kula, Warszawa 2012.
58. Por. Ajschylos, Oresteja, tłum. Stefan Srebrny, w: Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Antologia tragedii greckiej, oprac. Stanisław Stabryła, Kraków 1989, s. 187; J. Steinbeck, Grona gniewu, s. 511 n.; Fernand Braudel, Ziemia, w: Fernand Braudel, Filippo Coarelli, Maurice Aymard, Morze Śródziemne. Region i jego dzieje, tłum. Maria Boduszyńska-Borowikowa, Gdańsk 1982, s. 22.
59. Hezjod, Prace i dni, w: tenże, Narodziny bogów (Theogonia). Prace i dni. Tarcza, tłum. Jerzy Łanowski, wyd. 2: Warszawa 2004, s. 78.
60. Felipe Fernández-Armesto, Millennium, London 1997, s. 245 n.
61. J. M. Piskorski, Kolonizacja wiejska, s. 129–131.
62. Jan M. Piskorski, Wygnańcy. Przesiedlenia i uchodźcy w dwudziestowiecznej Europie, Warszawa 2010, s. 193.
63. Theodor Herzl, Der Judenstaat. Versuch einer modernen Lösung der Judenfrage (wyd. 1: 1896), Zürich 2006, s. 106 n.
64. Jan M. Piskorski, Wojna, pamięć, tożsamość, w: tenże (red.), Wojna, pamięć, tożsamość. O bitwach i mitach bitewnych, Warszawa 2012, s. 17–67, tu 20–28.
65. Por. ostatnio Paweł Migdalski, Słowiańszczyzna północno-zachodnia w historiografii polskiej, niemieckiej i duńskiej, Wodzisław Śląski 2019.
66. Magnus Mörner, The Colonization of Norrland by Settlers during the Nineteenth Century in a Broader Perspective, Scandinavian Journal of History 7, 1982, s. 315–337, tu gł. 326–329.
67. Klaus Zernack, Ludność polska i tworzenie się „nowego plemienia” niemieckiego na Śląsku, w: Marian Biskup (red.), Śląsk i Pomorze w historii stosunków polsko-niemieckich. Materiały XII Konferencji Komisji Podręcznikowej Historyków PRL i RFN (Olsztyn, 5–10. czerwca 1979 r.), Wrocław 1983, s. 81–90.
68. Theodor Mommsen, An die Deutschen in Oesterreich, Neue Freie Presse, 31.10.1897, nr 11 (923), oraz Oswald Balzer, Offenes Schreiben an Dr. Theodor Mommsen, Lemberg 1897. Dalsza literatura Jan M. Piskorski, Średniowieczna kolonizacja Europy Środkowej jako problem historii powszechnej i porównawczej historii historiografii, PH 97, 2006, s. 203–220, tu 209 n.
69. Czesław Miłosz, Paweł i Gaweł, w: tenże, Szukanie ojczyzny, s. 112–136, i tu 126.
70. Świetnie wprowadza w tę problematykę: Prabodh Kumar Bhowmick, Socio-cultural Profile of Frontier Bengal, Calcutta 1976.
71. Por. Cz. Miłosz, Szukanie ojczyzny.
72. Tak o tzw. żołnierzach wyklętych Stanisław Vincenz w powstałych około 1956 r. Dialogach z Sowietami, Kraków 1991, s. 304 n.
73. Mirjam Seils, Die fremde Hälfte. Aufnahme und Integration der Flüchtlinge und Vertriebenen in Mecklenburg nach 1945, Schwerin 2012, s. 163–181, gł. 164.
74. Jan M. Piskorski, Oswajanie miasta. Powojenny Szczecin oczyma niemieckiego historyka, w: Jan Musekamp, Między Stettinem a Szczecinem. Metamorfozy miasta od 1945 do 2005, tłum. Jacek Dąbrowski, Poznań 2013, s. 13–25, tu 17 n. Por. ponadto Katarzyna Marciszewska, Paweł Migdalski (red.), Tym samym pociągiem. Przesiedlenia przymusowe, procesy dezintegracyjne i integracyjne na Pomorzu Zachodnim i Ziemi Lubuskiej w latach 1939–1949 w wyborze prac magisterskich powstałych na seminarium Jana M. Piskorskiego, Chojna–Szczecin 2013.
75. Najpełniej o etapach powstawania granicy polsko-niemieckiej na Pomorzu Zachodnim: Bernd Aischmann, Mecklenburg-Vorpommern, die Stadt Stettin ausgenommen. Eine zeitgeschichtliche Betrachtung, Schwerin 2008.
76. Nie były to grupy szczególnie liczne, ale bez nich trudno sobie wyobrazić przejęcie Ziem Zachodnich. Por. Jan M. Piskorski, Niemieckie drogi. Zachodniopomorscy von Thaddenowie między państwem a Kościołem. Przedmowa, w: Rudolf von Thadden, Trzygłów. Z dziejów życia na Pomorzu między Kościołem a polityką 1807–1948, tłum. Anna Wziątek, Poznań 2015, s. 5–26, tu 15–18 .
77. Magda Ziętkiewicz, Spojrzenie przez rzekę, Gazeta Chojeńska, nr 29, 19.07.2005; Robert Ryss, Spojrzenie przez rzekę, spojrzenie na siebie, Gazeta Chojeńska, nr 49, 6.12.2005; tenże, Chojna i Wenecja, Gazeta Chojeńska, nr 39, 26.09.2017.
78. Martin Holz, Evakuierte, Flüchtlinge und Vertriebene in Mecklenburg-Vorpommern 1945–1961 am Beispiel der Insel Rügen, Schwerin 2004, gł. s. 11, 19 n., 37 n., 44–49, 54–59; tenże, Evakuierte, Flüchtlinge und Vertriebene in Mecklenburg-Vorpommern 1945–1961 am Beispiel der Insel Rügen, w: Irmfried Garbe, Nils Jörn (red.), Insel im pommrischen Meer. Beiträge zur Geschichte Rügens, Greifswald 2011, s. 309–336, tu gł. 313; S. Seils, Die fremde Hälfte, gł. s. 43 nn., 112 nn., 163 nn.
79. Katarzyna Marciszewska, Od Augustwalde do Wielgowa, w: K. Marciszewska, P. Migdalski (red.), Tym samym pociągiem, s. 81–97. Odnośnie do roli Kościoła na polskim Pomorzu Zachodnim por. Marta Cichocka, Kościół rzymskokatolicki w procesach integracyjnych na Pomorzu Zachodnim w latach 1945–1956, Szczecin 2018.
80. Agnieszka Łada, Justyna Segeš-Frelak, Polak Niemiec dwa bratanki, Odra, 2012, nr 9 (wrzesień), s. 44–46; Jan M. Piskorski, Deutsche und Polen. Vorbildliche Nachbarn?, w: Uta Bretschneider, Sönke Friedreich, Ira Spieker (red.), Verordnete Nachbarschaften. Transformationsprozesse im Grenzraum Deutschland – Polen – Tschechien seit dem Zweiten Weltkrieg, Dresden 2016, s. 207–218, tu gł. 208 n., 215 n.
81. Thomas Lundén, On the Boundary. About Humans at the End of Territory, Huddinge 2004, s. 125.
82. Cz. Miłosz, Jak z tą Litwą było, s. 157–160, 176 n.; tenże, Miejsca utracone, w: tenże, Szukanie ojczyzny, s. 187–211, tu gł. 191–193, 201.
83. Karin Friedrich, Inne Prusy. Prusy Królewskie i Polska między wolnością a wolnościami (1569–1772), tłum. Grażyna Waluga, Poznań 2005, gł. s. 144, 153; Michael G. Müller, Kiedy skończyła się historia starego Gdańska?, w: Robert Traba (red.), Rok 1945 (nie-)powroty. Inne opowieści o historii Polski, Gdynia 2017, s. 83–109.
84. Monika Adamowska, Ewa Podgajna, Nasi malarze próbują ożywić Schwedt, Gazeta Wyborcza. Szczecin, 20.10.2011, https://szczecin.wyborcza.pl/szczecin/1,137466,10501251,Nasi_malarze_probuja_ozywic_Schwedt.html (dostęp: 19.03.2020) i przede wszystkim Robert Ryss, Portrety Polaków i Niemców na teatrze w Schwedt, Gazeta Chojeńska, nr 31–32, 2.08.2011, https://gazetachojenska.pl/gazeta.php?numer=11–31&temat=3 (dostęp: 19.03.2020); tenże, Mickiewicz z Goethem, Chopin z Schumannem, Gazeta Chojeńska, nr 47, 22.11.2011, https://gazetachojenska.pl/gazeta.php?numer=11–47&temat=3 (dostęp: 19.03.2020).
1. Np. Erazm z Rotterdamu, Sposób czyli metoda szybkiego i łatwego dochodzenia do prawdziwej teologii, w: tenże, Trzy rozprawy, tłum. Juliusz Domański, Warszawa 1960, s. 63–288, tu 176 nn. Por. też Abraham Cohen, Talmud. Syntetyczny wykład na temat Talmudu i nauk rabinów dotyczących religii, etyki i prawodawstwa, tłum. Regina Gromacka, Warszawa 1995, s. 258.
2. Anonim tzw. Gall, Kronika polska, tłum. Roman Grodecki, Wrocław 1982, ks. II, 28, s. 91.
3. Józef Szujski, O fałszywej historii jako mistrzyni fałszywej polityki. Rozprawy i artykuły, red. Henryk Michalak, Warszawa 1991, s. 370–372. Por. Jerzy Maternicki, Józef Szujski wobec tzw. idei jagiellońskiej, w: Andrzej Garlicki, Józef Ryszard Szaflik, Marian Wojciechowski (red.), Historia XIX i XX wieku. Studia i szkice ofiarowane Henrykowi Jabłońskiemu, Wrocław 1979, s. 41–55 oraz Andrzej Wierzbicki, Wschód–Zachód w koncepcjach dziejów Polski. Z dziejów polskiej myśli historycznej w dobie porozbiorowej, Warszawa 1984, s. 225–238. Nie potrafię powiedzieć, czy Oskar Miłosz, który w 1927 r. pisał o przesadnym, niepłodnym i niebezpiecznym rozszerzaniu polskiego terytorium na wschód, czytał Szujskiego, choć nie wykluczałbym tego, biorąc pod uwagę jego erudycję. Oba poglądy są w sumie bliskie, tylko że Oskar Miłosz uważał, iż wszystko, co dobre w dawnej Polsce, pochodziło z Litwy. Por. Czesław Miłosz, Jak z tą Litwą było, w: tenże, Szukanie ojczyzny, Kraków 1992, s. 137–177, tu gł. 170 n. Wydaje się, że dobre wyjście z tego sporu daje przekonanie Piłsudskiego o Polsce, właściwie Rzeczypospolitej, która przypomina obwarzanek, bo wszystko, co cenne, ma na obrzeżach.
4. Andrzej Janeczek, Franciszek Bujak: historyk w nurcie życia, w: Franciszek Bujak, Studya nad osadnictwem Małopolski (wyd. 1: 1905), Poznań 2001, s. 207–233, tu gł. 207–212.
5. Ewa Zamorska-Przyłuska, Morze i ziemia, ziemia i morze , Kurier Szczeciński. Dodatek: Magazyn Kuriera, 6.12.2019, s. 6.
6. Por. jednak niczym głos wołającego na puszczy artykuł Marcina Zasady, Rzeź Woli. Mścisław Lurie. Wyznania syna warszawskiej Niobe, Polska. The Times, 6.08.2019, https://polskatimes.pl/rzez-woli-mscislaw-lurie-wyznania-syna-warszawskiej-niobe-wanda-lurie/ar/c15-147513 (dostęp: 27.03.2020).
7. W przygotowaniu, por. Ewa Zamorska-Przyłuska, Przewodnik literacki po Krakowie i województwie małopolskim, Kraków 2010.
8. Alessandro Baricco, Ocean morze, tłum. Halina Kralowa, Warszawa 2001.
9. Stanisław Vincenz, Tematy żydowskie, wstęp Jeanne Hersch, Gdańsk 1993, s. 137.
10. Hansjörg Küster, Geschichte der Landschaft in Mitteleuropa. Von der Eiszeit bis zur Gegenwart, München 2013, s. 146.
11. Podobnie Władysław Kowalenko, Bałtyk, w: SSS, t. 1, 1961, s. 84.
12. Względem szerokiego rozumienia Pomorza zob. Gerard Labuda, Wielkie Pomorze w dziejach Polski, Poznań 1947; tenże, Problemy dziejowe Wielkiego Pomorza (ze szczególnym uwzględnieniem średniowiecza), w: Polska historiografia bałtycka. Najpilniejsze potrzeby badawcze, organizacyjne i wydawnicze. Referaty i dyskusja z konferencji naukowej Instytutu Bałtyckiego w Szczecinie dnia 8–9 IV 1948 r., Gdańsk–Szczecin 1949, s. 30–42; Jörg Hackmann, Gerarda Labudy koncepcja historii Pomorza, PZP 38, 1994, z. 2, s. 7–36; Cezary Obracht-Prondzyński, Gerard Labuda jako historyk Kaszub: inspiracje, Acta Cassubiana 19, 2017, s. 93–105.
13. Tak określał Zalew Szczeciński Józef Umiński, Rola Bolesława Krzywoustego w uchrześcijanieniu Zachodniego Pomorza, Collectanea Theologica 21, 1949, z. 4, s. 383–417, tu 407, http://bazhum.muzhp.pl/media/files/Collectanea_Theologica/Collectanea_Theologica–r1949–t21–n4/Collectanea_Theologica–r1949–t21–n4–s383–417/Collectanea_Theologica–r1949–t21–n4–s383–417.pdf (dostęp: 23.02.2020).
14. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. Bronisław Chlebowski i Władysław Walewski, według planu Filipa Sulimierskiego, t. 11, Warszawa 1890, s. 681, http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XI/681 (dostęp: 24.02.2020).
15. Gerard Labuda, Drużno, SSS, t. 1, s. 391.
16. Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powszechna Wydawnictwa Gutenberga, t. 17, Kraków 1930, s. 80, http://pbc.gda.pl/dlibra/publication?id=17318 (dostęp: 24.02.2020).
17. Zygmunt Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1900, s. 161, https://polona.pl/item/geografia–historyczna–ziem–dawnej–polski,MTE1OTQ4OTM/10/#item (dostęp: 24.03.2020).
18. Aeneas Silvius, Preussen betreffende Schriften, w: Theodor Hirsch, Max Töppen, Ernst Strehlke (red.), Scriptores Rerum Prussicarum, t. 4, Leipzig 1870, s. 243, https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/13119/edition/21007/content (dostęp: 24.02.2020).
19. Aleksander Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1957, s. 128, 440.
20. Jan M. Piskorski, Pomorze plemienne. Historia – archeologia – językoznawstwo, wyd. 2: Wodzisław Śląski 2014, s. 149–151.
21. Ksenofont, Wyprawa Cyrusa, tłum. Władysław Madyda, Warszawa 2003, s. 8 n. (przedmowa), 114.
22. Takeshi Hamashita, From the Ryukyu to the Hong Kong Networks. A History of Maritime Asia and East and Southeast Asian Regional Networks 1400–1900, w: Sølvi Sogner (red.), Making Sense of Global History. The 19th International Congress of the Historical Sciences Oslo 2000, Oslo 2001, s. 140–153, cyt. ze s. 143.
23. Jan M. Piskorski, Od kultu herosów do adoracji ofiar. Przemiany w kulturze pamięci, Więź, 2010, nr 2–3, s. 5–20, tu 10 n.
24. Wang Gungwu, The Chinese Overseas. From Earthbound China to the Quest for Autonomy, Harvard University Press 2000, gł. s. 16–22, 44 n.
25. Stanisław Rosik, Conversio gentis Pomeranorum. Studium świadectwa o wydarzeniu (XII wiek), Wrocław 2010, s. 151, 396 n., 464 n.
26. PUB, t. 6, nr 391.
27. PUB, t. 1, nr 84, około 1175 r.
28. PUB, t. 1, nr 88, 102: około 1181–1187 r.
29. PUB, t. 2, nr 905: 1270 r.
30. Timm Stütz, Brązowe żagle pomorskich łodzi, tłum. Irena Obstawska, Szczecin 2011, s. 23. Zob. też Robert Domżał, Kolekcje zabytkowych łodzi w polskich i zagranicznych muzeach morskich, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 60, 2012, nr 4, s. 667–677, http://rcin.org.pl/Content/59881/WA308_76535_P331_Kolekcje–zabytkowych_I.pdf (dostęp: 15.03.2020).
31. PUB, t. 2, nr 972: 1273 r.
32. Na znaczenie tego ośrodka wskazuje najlepiej fakt, że biskup Otto wzniósł tutaj jeden z pierwszych zachodniopomorskich kościołów, por. Marian Rębkowski, Chrystianizacja Pomorza Zachodniego. Studium archeologiczne, Szczecin 2007, s. 32 i tenże, Od grodu książęcego do rezydencji prepozyta kapituły. Lubin w XI–XVI wieku, Archaeologia Historica Polona 24, 2016, s. 59–73, tu gł. 60–67, https://apcz.umk.pl/czasopisma/index.php/AHP/article/view/AHP.2016.004/12550 (dostęp: 31.03.2020).
33. Wisełkę podejrzewał w tym miejscu znany zachodniopomorski regionalista Adalbert Holtz, za którym idzie Klaus Conrad, wydawca pierwszego tomu Pommersches Urkundenbuch (PUB, t. 1, s. 134, przypis 12a). Raczej jest to sąsiednie Żółwino, maleńka wieś nad jeziorem o tej samej nazwie. Dziesiętnik Żółwic, jak wskazuje jego patronimiczne imię, byłby potomkiem niejakiego Żółwia. Mógł uprawiać rolę i wypasać świnie w tamtejszych dąbrowach. Niewykluczone, że droga, którą pędził stado, zachowała się do dzisiaj.
34. PUB, t. 1, nr 102 i 412 (dosłowna konfirmacja z 1243 r.). Odnośnie do interpretacji tego ciekawego dokumentu por. Jan M. Piskorski, Kolonizacja wiejska Pomorza Zachodniego w XIII i w początkach XIV wieku na tle procesów osadniczych w średniowiecznej Europie, wyd. 2: Poznań 2005, s. 110, a względem lokalizacji jego nazw miejscowych zob. też Ryszard Marciniak, Dobra kapituły kamieńskiej do połowy XV wieku, Szczecin 1970, s. 60 n., przyp. 63.
35. Marian Rębkowski, O znaczeniu Świny we wczesnym średniowieczu, Slavia Antiqua 59, 2018, s. 153–164, tu gł. 154–156.
36. PUB, t. 5, nr 3257: 1319 r.
37. Adalbert Holtz, Bischof Otto von Bamberg in Warp. Die Burgwälle Garz auf Usedom und Neuwarp Altstadt, BS NF 45, 1958, s. 27–42, tu 40 n.; Jan M. Piskorski, Miasta księstwa szczecińskiego do połowy XIV wieku, wyd. 2: Poznań–Szczecin 2005, s. 118 n.
38. PUB, t. 2, nr 1074: 1277 r.
39. PUB, t. 2, nr 1387: 1286 r.
40. PUB, t. 10, nr 5815: 1339 r.
41. Alfred Kaniecki, Użytkowanie wód w średniowieczu na przykładzie zlewni Osiecznicy, Badania Fizjograficzne, R. III, Ser. A, Geografia Fizyczna (A63), 2012, s. 77–94, tu gł. 89–93, https://repozytorium.amu.edu.pl/bitstream/10593/8863/1/kaniecki.pdf (dostęp: 25.02.2020).
42. J. M. Piskorski, Kolonizacja wiejska, s. 111 n.
43. Giovanni Boccaccio, Dekameron, tłum. Edward Boyé, tekst poprawił, uzupełnił i przedmową opatrzył Mieczysław Brahmer, t. 2, Warszawa 1983, s. 20–23.
44. Piotr Oleksy, Mateusz Sikora, Wyspy smaków. Kulinarna gawęda znad Zalewu Szczecińskiego, Lubin 2019, gł. s. 23–31.
45. Przemysław Śmietana, Energia odnawialna – jak to z nią jest, Przegląd Uniwersytecki. Pismo Uniwersytetu Szczecińskiego, 2019, nr 317–319, s. 4–7, tu gł. 5.
46. Andrzej Wuczyński, Wpływ farm wiatrowych na ptaki. Rodzaje oddziaływań, ich znaczenie dla populacji ptasich i praktyka badań w Polsce, Notatki Ornitologiczne, 2009, nr 50, s. 206–227, tu gł. 222.
47. Brunetto Latini, Skarbiec wiedzy, tłum. Małgorzata Frankowska-Terlecka, Teresa Giermak-Zielińska, Warszawa 1992, s. 310.
48. Por. Mia Couto, Zachodząca flaga, tłum. Katarzyna Dorocińska, w: tenże, Naszyjnik z opowiadań, Warszawa 2008, s. 45–47.
49. Gilgamesz. Epos starożytnego Dwurzecza, zrekonstruował i przełożył, wstępem opatrzył Robert Stiller, Warszawa 1980, s. 95–98.
50. Kazuo Ishiguro, A Pale View of Hills, Penguin 1983, s. 103.
51. Karol Potkański, O pochodzeniu wsi polskiej, w: tenże, Pisma pośmiertne, wyd. Franciszek Bujak, Poznań 2004, s. 540–565, tu 565.
52. Jan Frans Willems, Oude Vlaemsche Liederen ten deele met de melodiën, Gent 1848, s. 35, https://books.google.pl/books?id=nBQJAQAAMAAJ&pg=PA540&hl=pl&source=gbs_selected_pages&cad=2#v=onepage&q&f=false (dostęp: 1.03.2020). We wcześniejszych pracach podawałem oryginalny tekst tej pieśni i jej tłumaczenie, czasami lekko zmienione, za Benedyktem Zientarą, Henryk Brodaty i jego czasy, Warszawa 1975, s. 51. Tutaj dostosowuję tłumaczenie do oryginału, korzystając z objaśnień Willemsa. Jego zdaniem pieśń odnosi się do południowego wybrzeża Bałtyku (Oostzee). Najczęściej wiąże się ją z kolonizacją XII–XIII w., lecz nie wykluczałbym jej powiązania z osadnictwem olęderskim XVI w. na Żuławach. Szerzej uzasadniam to w kolejnym tomie prac wybranych – migracyjno-kolonizacyjnym.
53. Jerzy Strzelczyk, Szkice średniowieczne, Poznań 1987, s. 328 n.
54. Sarah Royce, A Frontier Lady. Recollections of the Gold Rush and Early California, wyd. Ralph Henry Gabriel, wyd. 2: Lincoln and London 1977, s. 86 n.
55. John Steinbeck, Grona gniewu, tłum. Alfred Liebfeld, Warszawa 2012, s. 302, 315 n., 326, 344 nn., 349, 414, 494, 502.
56. Archiwum Akt Nowych, mikrofilm nr B 26230: MSZ Departament Konsularny, Wydz. Polityki Emigracyjnej, 1938–1939, sygn. 9820: Pismo St. Biedrzyckiego, p.o. inspektora do spraw migracyjnych wojewody pomorskiego, do Ministerstwa Opieki Społecznej, Wydział Zatrudnienia i Migracji, nadane w Gdyni 20.07.1938 r., p. 52–53.
57. Marcin Kula, Historia Brazylii, Wrocław i in. 1987, s. 95 n., 98 n., 101–106. Szerzej tenże, Polono–Brazylijczycy i parę kwestii im bliskich, Warszawa 2012 oraz Listy emigrantów z Brazylii i Stanów Zjednoczonych 1890–1891, wyd. Witold Kula, Nina Assorodobraj-Kula, Marcin Kula, Warszawa 2012.
58. Por. Ajschylos, Oresteja, tłum. Stefan Srebrny, w: Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Antologia tragedii greckiej, oprac. Stanisław Stabryła, Kraków 1989, s. 187; J. Steinbeck, Grona gniewu, s. 511 n.; Fernand Braudel, Ziemia, w: Fernand Braudel, Filippo Coarelli, Maurice Aymard, Morze Śródziemne. Region i jego dzieje, tłum. Maria Boduszyńska-Borowikowa, Gdańsk 1982, s. 22.
59. Hezjod, Prace i dni, w: tenże, Narodziny bogów (Theogonia). Prace i dni. Tarcza, tłum. Jerzy Łanowski, wyd. 2: Warszawa 2004, s. 78.
60. Felipe Fernández-Armesto, Millennium, London 1997, s. 245 n.
61. J. M. Piskorski, Kolonizacja wiejska, s. 129–131.
62. Jan M. Piskorski, Wygnańcy. Przesiedlenia i uchodźcy w dwudziestowiecznej Europie, Warszawa 2010, s. 193.
63. Theodor Herzl, Der Judenstaat. Versuch einer modernen Lösung der Judenfrage (wyd. 1: 1896), Zürich 2006, s. 106 n.
64. Jan M. Piskorski, Wojna, pamięć, tożsamość, w: tenże (red.), Wojna, pamięć, tożsamość. O bitwach i mitach bitewnych, Warszawa 2012, s. 17–67, tu 20–28.
65. Por. ostatnio Paweł Migdalski, Słowiańszczyzna północno-zachodnia w historiografii polskiej, niemieckiej i duńskiej, Wodzisław Śląski 2019.
66. Magnus Mörner, The Colonization of Norrland by Settlers during the Nineteenth Century in a Broader Perspective, Scandinavian Journal of History 7, 1982, s. 315–337, tu gł. 326–329.
67. Klaus Zernack, Ludność polska i tworzenie się „nowego plemienia” niemieckiego na Śląsku, w: Marian Biskup (red.), Śląsk i Pomorze w historii stosunków polsko-niemieckich. Materiały XII Konferencji Komisji Podręcznikowej Historyków PRL i RFN (Olsztyn, 5–10. czerwca 1979 r.), Wrocław 1983, s. 81–90.
68. Theodor Mommsen, An die Deutschen in Oesterreich, Neue Freie Presse, 31.10.1897, nr 11 (923), oraz Oswald Balzer, Offenes Schreiben an Dr. Theodor Mommsen, Lemberg 1897. Dalsza literatura Jan M. Piskorski, Średniowieczna kolonizacja Europy Środkowej jako problem historii powszechnej i porównawczej historii historiografii, PH 97, 2006, s. 203–220, tu 209 n.
69. Czesław Miłosz, Paweł i Gaweł, w: tenże, Szukanie ojczyzny, s. 112–136, i tu 126.
70. Świetnie wprowadza w tę problematykę: Prabodh Kumar Bhowmick, Socio-cultural Profile of Frontier Bengal, Calcutta 1976.
71. Por. Cz. Miłosz, Szukanie ojczyzny.
72. Tak o tzw. żołnierzach wyklętych Stanisław Vincenz w powstałych około 1956 r. Dialogach z Sowietami, Kraków 1991, s. 304 n.
73. Mirjam Seils, Die fremde Hälfte. Aufnahme und Integration der Flüchtlinge und Vertriebenen in Mecklenburg nach 1945, Schwerin 2012, s. 163–181, gł. 164.
74. Jan M. Piskorski, Oswajanie miasta. Powojenny Szczecin oczyma niemieckiego historyka, w: Jan Musekamp, Między Stettinem a Szczecinem. Metamorfozy miasta od 1945 do 2005, tłum. Jacek Dąbrowski, Poznań 2013, s. 13–25, tu 17 n. Por. ponadto Katarzyna Marciszewska, Paweł Migdalski (red.), Tym samym pociągiem. Przesiedlenia przymusowe, procesy dezintegracyjne i integracyjne na Pomorzu Zachodnim i Ziemi Lubuskiej w latach 1939–1949 w wyborze prac magisterskich powstałych na seminarium Jana M. Piskorskiego, Chojna–Szczecin 2013.
75. Najpełniej o etapach powstawania granicy polsko-niemieckiej na Pomorzu Zachodnim: Bernd Aischmann, Mecklenburg-Vorpommern, die Stadt Stettin ausgenommen. Eine zeitgeschichtliche Betrachtung, Schwerin 2008.
76. Nie były to grupy szczególnie liczne, ale bez nich trudno sobie wyobrazić przejęcie Ziem Zachodnich. Por. Jan M. Piskorski, Niemieckie drogi. Zachodniopomorscy von Thaddenowie między państwem a Kościołem. Przedmowa, w: Rudolf von Thadden, Trzygłów. Z dziejów życia na Pomorzu między Kościołem a polityką 1807–1948, tłum. Anna Wziątek, Poznań 2015, s. 5–26, tu 15–18 .
77. Magda Ziętkiewicz, Spojrzenie przez rzekę, Gazeta Chojeńska, nr 29, 19.07.2005; Robert Ryss, Spojrzenie przez rzekę, spojrzenie na siebie, Gazeta Chojeńska, nr 49, 6.12.2005; tenże, Chojna i Wenecja, Gazeta Chojeńska, nr 39, 26.09.2017.
78. Martin Holz, Evakuierte, Flüchtlinge und Vertriebene in Mecklenburg-Vorpommern 1945–1961 am Beispiel der Insel Rügen, Schwerin 2004, gł. s. 11, 19 n., 37 n., 44–49, 54–59; tenże, Evakuierte, Flüchtlinge und Vertriebene in Mecklenburg-Vorpommern 1945–1961 am Beispiel der Insel Rügen, w: Irmfried Garbe, Nils Jörn (red.), Insel im pommrischen Meer. Beiträge zur Geschichte Rügens, Greifswald 2011, s. 309–336, tu gł. 313; S. Seils, Die fremde Hälfte, gł. s. 43 nn., 112 nn., 163 nn.
79. Katarzyna Marciszewska, Od Augustwalde do Wielgowa, w: K. Marciszewska, P. Migdalski (red.), Tym samym pociągiem, s. 81–97. Odnośnie do roli Kościoła na polskim Pomorzu Zachodnim por. Marta Cichocka, Kościół rzymskokatolicki w procesach integracyjnych na Pomorzu Zachodnim w latach 1945–1956, Szczecin 2018.
80. Agnieszka Łada, Justyna Segeš-Frelak, Polak Niemiec dwa bratanki, Odra, 2012, nr 9 (wrzesień), s. 44–46; Jan M. Piskorski, Deutsche und Polen. Vorbildliche Nachbarn?, w: Uta Bretschneider, Sönke Friedreich, Ira Spieker (red.), Verordnete Nachbarschaften. Transformationsprozesse im Grenzraum Deutschland – Polen – Tschechien seit dem Zweiten Weltkrieg, Dresden 2016, s. 207–218, tu gł. 208 n., 215 n.
81. Thomas Lundén, On the Boundary. About Humans at the End of Territory, Huddinge 2004, s. 125.
82. Cz. Miłosz, Jak z tą Litwą było, s. 157–160, 176 n.; tenże, Miejsca utracone, w: tenże, Szukanie ojczyzny, s. 187–211, tu gł. 191–193, 201.
83. Karin Friedrich, Inne Prusy. Prusy Królewskie i Polska między wolnością a wolnościami (1569–1772), tłum. Grażyna Waluga, Poznań 2005, gł. s. 144, 153; Michael G. Müller, Kiedy skończyła się historia starego Gdańska?, w: Robert Traba (red.), Rok 1945 (nie-)powroty. Inne opowieści o historii Polski, Gdynia 2017, s. 83–109.
84. Monika Adamowska, Ewa Podgajna, Nasi malarze próbują ożywić Schwedt, Gazeta Wyborcza. Szczecin, 20.10.2011, https://szczecin.wyborcza.pl/szczecin/1,137466,10501251,Nasi_malarze_probuja_ozywic_Schwedt.html (dostęp: 19.03.2020) i przede wszystkim Robert Ryss, Portrety Polaków i Niemców na teatrze w Schwedt, Gazeta Chojeńska, nr 31–32, 2.08.2011, https://gazetachojenska.pl/gazeta.php?numer=11–31&temat=3 (dostęp: 19.03.2020); tenże, Mickiewicz z Goethem, Chopin z Schumannem, Gazeta Chojeńska, nr 47, 22.11.2011, https://gazetachojenska.pl/gazeta.php?numer=11–47&temat=3 (dostęp: 19.03.2020).
więcej..
