Posklejać tożsamość. Szkice o współczesności Azji i Afryki - ebook

KILKA MYŚLI
O WSPÓŁCZESNEJ ORIENTALISTYCE

Badania i studia orientalistyczne ewoluują wraz ze zmieniającym się otoczeniem. Na przestrzeni co najmniej dwóch stuleci praktyki potrzeby i oczekiwania wobec badań orientalistycznych zmieniają się i jednocześnie nieustannie rosną.

W gronie samych badaczy afiliowanych w ośrodkach naukowych, które skrótowo nazywamy orientalistykami, nie ma zgody co do tego, że orientalistyka powinna stanowić, czy też stanowi samodzielną i pełnoprawną dyscyplinę naukową, a tematyka i metodologie badawcze czerpią z wielu formalnie uznanych dyscyplin. Teoretyczne opracowanie metodologii orientalistycznej nie jest zadaniem ukończonym, niemniej środowisko polskich orientalistów kształtuje ścieżki badawcze dla swojej dyscypliny w sposób konsekwentny. Marek M. Dziekan – arabista od wielu lat związany z warszawską orientalistyką – w systematyzującym miejsce orientalistyki pośród nauk artykule _Orientalistyka między „tradycyjną” filologią a potrzebami współczesności. W poszukiwaniu metodologii orientalistyki_, który ukazał się w „Przeglądzie Orientalistycznym” w 2014 roku, jednoznacznie stwierdza: „jestem głęboko przekonany o jakościowej i metodologicznej odrębności orientalistyki jako nauki od innych dyscyplin”¹.

Podobne stanowisko prezentuje Jolanta Sierakowska-Dyndo we wstępie do książki _Orientalistyka. Rozważania o nauce_, w którym zręcznie przedstawia złożoność, a jednocześnie istotność orientalistyki pośród szeroko rozumianej humanistyki. Wskazuje też, jak można orientalistykę definiować:

orientalistyka jest nauką, która swoje badania o duchowej i materialnej kulturze społeczeństw Azji i Afryki prowadzi w wymiarze synchronii i diachronii i opiera na świadectwach języka oraz szerokiego pojmowania tekstu. Orientalistyka jako nauka wymaga łączenia różnych dyscyplin naukowych, znajomości szerokiego kontekstu badawczego, bez którego nie sposób zrozumieć tego, jaki sens nadawany jest określonym zjawiskom kultury, a także procesów społecznych czy historycznych zachodzących w krajach Azji i Afryki².

Niezwykle wartościowa w tym kontekście jest też publikacja całościowo ujmująca metodologię orientalistyczną zatytułowana _Koncepcyja sowriemiennogo wostokowiedienija_ pod redakcją E.I. Zieleniewa i W.B. Kasewicza. We wstępie Wadim B. Kasewicz z Uniwersytetu Petersburskiego wyjaśnia:

Orientalistyka naszych czasów uległa znacznemu skomplikowaniu w porównaniu z jeszcze niedawnymi czasami. Dziś, kiedy orientalista musi pracować nad takimi zagadnieniami, jak „ekonomia muzułmańska”, „konfucjański obraz świata”, „etyka buddyjska” i wieloma innymi, klasyczne podejścia okazują się niewystarczające. Zwykłe orientalistyczne instrumentarium badawcze uzupełniane jest nowymi podejściami, zapożyczeniami z innych nauk, adaptowanych przez orientalistykę. Pojawia się skomplikowana struktura koncepcji, które nadbudowują się nad klasycznym fundamentem³.

Podobną myśl formułuje Jolanta Sierakowska-Dyndo w przytaczanej już przedmowie do książki _Orientalistyka. Rozważania o nauce_, pisząc że:

właściwy, często wielowarstwowy sens zjawisk czy tekstów wymaga bezwzględnie znajomości języków orientalnych. A zatem można powiedzieć, że metodologią badań orientalistycznych w pierwszym rzędzie jest przekład kultury na kulturę⁴.

Z kolei Marek M. Dziekan w podsumowaniu artykułu poświęconego orientalistyce wskazuje:

jestem przekonany, że praktycznie w wypadku wszystkich metodologii badawczych w kontekście orientalistyki takie replikacje, nazwałbym je transkulturowymi, są konieczne. W ten sposób replikacja metodologii cząstkowych (metodologii „tradycyjnych” dyscyplin nauki) staje się jedną z podstawowych zasad metodologii orientalistyki. Ani literaturoznawstwo, ani religioznawstwo, ani historia itd. nie są w stanie dać orientalistyce wzorów postępowania badawczego i eksplikacyjnego, które można bez obaw zastosować⁵.

Słuszne wydaje się zatem przekonanie, że tak rozumiane podejście metodologiczne umożliwia wieloaspektowe badanie sztuki, religii i społeczeństw przy wykorzystaniu tekstów i innych dzieł kultury. Co więcej, można zakładać, że odpowiada rzeczywistym potrzebom społecznym stawianym przed badaczami zajmującymi się szeroko zakrojonymi badaniami nad Bliskim i Dalekim Wschodem oraz Afryką. Nie możemy też zapominać o diasporach azjatyckich i afrykańskich, których właściwe zrozumienie jest kluczem do udanej integracji tychże mniejszości.

Nie bez przyczyny wyjaśniając metodologiczne założenia orientalistyczne, korzystaliśmy do tej pory z refleksji badaczy z Europy Wschodniej. Termin „Orient” i wywodzące się od niego „orientalistyka” oraz „orientalizm” na Zachodzie są obarczone dziedzictwem kolonialnym, a w konsekwencji konotacjami politycznymi i kulturowymi w służbie tej polityki pozostającymi. Szczegółową analizę zjawiska konstruowania „Orientu”, a w konsekwencji ludności regionów szeroko rozumianego Wschodu jako ludności orientalnej, czyli innej, którą owa inność redukuje do obcości, homogeniczności, dzikości, zapalczywości i wyuzdanej zmysłowości przeprowadził Edward Said w kultowej już publikacji Orientalizm⁶. W niej też dość nieprzychylnie ustosunkowuje się do orientalistów, czyniąc ich współodpowiedzialnymi za kształtowanie redukującego spojrzenia na dziedzictwo kulturowe i społeczne oraz historię, filozofię, oralność, praktyki językowe i sztukę wschodnią. Można jednak dowodzić, że ze względów historyczno-społecznych orientaliści z krajów Europy Wschodniej nie mają tych samych doświadczeń, a w konsekwencji nie ciąży też na nich odpowiedzialność wynikająca z zaszłości historycznych badań orientalistycznych w Europie Zachodniej. Czyniąc jednak zastrzeżenie, że należy mieć świadomość wpływów dorobku orientalistyki zachodniej na polskie badania orientalistyczne.

Saidowska definicja orientalistów mieści w sobie trzy główne kategorie:

orientalistą jest każdy, kto bada Wschód i dla którego jest on tematem prowadzonych wykładów bądź twórczości literackiej. Takie rozumienie odpowiada pracy antropologa, socjologa, historyka czy filologa. Inaczej mówiąc, orientalistą jest każdy, kto choćby w jednym aspekcie poznaje kultury Wschodu. Po drugie, orientalizm to sposób myślenia oparty na ontologicznym i epistemologicznym rozróżnieniu pomiędzy Wschodem a Zachodem. Jest to bardzo pojemna i amorficzna kategoria, obejmująca różne sposoby pojmowania oraz twórczości, w których świat jest dwubiegunowy⁷.

Trzecia kategoria, wskazywana przez Saida, to wszystkie instytucje zajmujące się Orientem, wypowiadające się na jego temat, opisujące go i kształcące o nim⁸.

O ile analiza udziału nauki i kultury w kształtowaniu wypaczonego obrazu społeczeństw ludności Bliskiego i Dalekiego Wschodu w soczewce Zachodu jest niezwykle cenna, a obserwacje i dowodzenie Saida stanowią istotny wkład w rozwój refleksji nad odpowiedzialnością i rolą, jaką orientalistyka pełni, to jednostronnie krytyczny stosunek Saida zasłużenie podlega krytyce⁹.

W pewnej mierze odpowiedzią na orientalizm, a nawet jego rozwijające się przejawy ujmowane terminem „neoorientalizm”, jest koncepcja postkolonialna. Pierwszymi jej teoretykami, w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku, byli Frantz Fanon i Albert Memmi. Ich rozważania przypadają na czas wyzwalania się kolonii brytyjskich i francuskich, dołączania nowo powstałych krajów do ONZ z jednej strony, z drugiej zaś intensywnej walki ludności czarnej w USA o równe prawa, a w konsekwencji o status pełnoprawnych obywateli. W kolejnych latach

nacisk w badaniach postkolonialnych położono na problemy antropologiczne, przede wszystkim na kategorię tożsamości (post) kolonialnej jako zjawiska hybrydyczności, to znaczy tożsamości rozszczepionej, kształtującej się na przecięciu przeciwstawnych umiejscowień etnicznych, kulturowych, językowych czy religijnych¹⁰.

Nie da się jednak ukryć, że badania – a nawet szerzej – sposób myślenia o konstrukcie, który w pewnym skrócie (i niebezkrytycznie) nazywamy Orientem, niezmiennie naznaczone są podejściem, które w centrum sytuuje Zachód. Wskazuje na to na przykład Ziauddin Sardar w książce _Postmodernism and Other_¹¹.

Należy chyba pozbyć się złudzeń, a może i nadziei, że jako badacze i nauczyciele akademiccy będziemy obiektywni i pozbawieni „soczewek” własnych kultur, czy nawet szerzej, cywilizacji. Można jednak zakładać, że środowisko orientalistów, które korzysta z narzędzi badawczych wielu dyscyplin, wypracowuje właściwą sobie, unikalną gałąź wiedzy za sprawą dodatkowych kompetencji. Przede wszystkim poszerzoną znajomość rodzimych języków, która nie ogranicza się wyłącznie do możliwości komunikacyjnych, ale uwzględnia dorobek badań językoznawczych, także tych z pogranicza socjolingwistyki. Warsztat orientalisty stanowi wiedza historyczna na temat badanych regionów, wzbogacona znajomością myśli, filozofii czy teologii wypracowanej przez myślicieli i intelektualistów wywodzących się spośród omawianych społeczności i społeczeństw na przestrzeni wieków, poznawanej w jej oryginalnym brzmieniu. Znajomość dorobku kulturowego usuwa kolejną barierę i pomaga badane sytuacje i wytwory umieszczać we właściwym kontekście rozwoju społecznego, innego niż ten, jakiemu podlegały społeczeństwa zachodnie. Dodatkowym atutem znakomitej większości orientalistów, choć oczywiście nie tylko ich, są doświadczenia licznych spotkań wielokulturowych, wymiany myśli, spostrzeżeń i obserwacji przedstawicieli badanych kultur, co sprzyja postawie szacunku i daje możliwość upodmiotowienia tego, co badamy.

Orientaliści w dzisiejszym ponowoczesnym, zglobalizowanym świecie mają istotną rolę do odegrania. Dzięki ich wiedzy bowiem łatwiejsze mogą stać się kontakty kulturowe, intelektualne, polityczne, społeczne i gospodarcze oraz ekonomiczne z krajami azjatyckimi i afrykańskimi. Mogą tłumaczyć zarówno słowo, jak i gest, literaturę spisaną i oraturę, dostarczać wiedzy zarówno na temat poszczególnych regionów, jak i wnosić nową jakość w funkcjonowanie struktur wielokulturowych, niwelując negatywne konsekwencje historycznych wpływów Zachodu na Wschód poprzez ukazywanie różnorodności i wielości „warstw” dorobku społeczeństw badanych regionów.

Rzetelna wiedza gromadzona i przekazywana z poszanowaniem godności „przedmiotu badań” ma szansę przyczynić się do usprawnienia komunikacji między kulturami, społeczeństwami czy społecznościami, co w globalnej rzeczywistości jest nieodzowne. Obecnie bowiem mamy do czynienia z sytuacją, w której wymiana ludzi, myśli, informacji i osiągnięć odbywa się na niespotykaną do tej pory skalę, ale jednocześnie poznanie międzykulturowe wciąż jest obarczone stereotypowym, redukującym i homogenizującym postrzeganiem Innego, a praktyka ta jest obustronna. Wynika z tego, że we współczesnych społeczeństwach badacze-orientaliści mają coraz większą rolę do odegrania, ale i odpowiedzialność jaka na nich spoczywa, rośnie.

W niniejszym tomie zarysowano kilka przestrzeni badawczych, a głównym kryterium doboru było ukazanie różnorodności dociekań orientalistycznych w kontekście współczesnym.

Geograficznie teksty obejmują wybrane regiony Afryki, Mongolię, Chiny oraz Koreę. Tematy zaś dotyczą historii, języka, kultury – w tym literatury, filmu, telewizji – oraz religii w kontekście kontaktów międzywyznaniowych i w ramach dyskursu feministycznego.

Hanna Rubinkowska-Anioł i Zuzanna Augustyniak w artykule zatytułowanym _Addis Abeba czy Finfinie, czyli czyja jest etiopska stolica_, stawiają sobie za cel przedstawienie etiopskiej stolicy jako przestrzeni wykorzystywanej do budowania narracji tożsamościowej lokalnych społeczności. Ukazują ją z jednej strony z perspektywy rządzących, którzy zawsze w historii Etiopii reprezentowali chrześcijan i dla których stolica jest symbolem dominacji państwowej i kulturowej. Z drugiej zaś pokazują perspektywę Oromo – chociaż są oni grupą najbardziej liczną w kraju, to przez wieki byli ludnością podporządkowaną, a Addis Abeba stanowi dla nich symbol prześladowań i upokorzenia.

W artykule _Motyw islamu w eseistyce Fatimy Mernissi_ podjęto temat feministycznej reinterpretacji najistotniejszych tekstów religijnych islamu (Koranu i hadisów). Zaprezentowano ikonę muzułmańskiego feminizmu, pisarkę marokańskiego pochodzenia, wskazując na jej nowatorskie podejście do ról społecznych kobiet w ramach religii muzułmańskiej. Dla opracowania zagadnienia zastosowano metodologię czerpiącą z gender studies w kontekście postkolonialnym, a jednym z celów artykułu było upodmiotowienie badanej społeczności.

Podobny cel realizuje Konrad Zasztowt w przyczynku do rozważań na temat _Stosunków etnokonfesyjnych we wschodniej Anatolii oraz północnej Mezopotamii w tekstach współczesnych historyków i publicystów z regionu_. Bez wątpienia artykuł wpisuje się w upodmiotowianie ludności regionów, którymi zajmuje się orientalistyka. W analizie autor wskazuje na konsekwencje przyjęcia europejskiego rozumienia nacjonalizmu i zapożyczenia koncepcji pokrywania się terytorium państwa narodowego z faktycznie zamieszkiwanymi przed daną grupę terenami, co pozostaje w sprzeczności ze stanem faktycznym i staje się źródłem niepokojów. Odejście od osmańskiej koncepcji milletów i na zasadzie projekcji wstecznej budowanie zrębów doktryn narodowościowych w badaniach historycznych uczonych z regionu jest jednym z mechanizmów tworzenia współczesnej pamięci historycznej, co wnikliwie opisuje Konrad Zasztowt. Czy można już tu mówić o propagandzie, czy też należy poprzestać na konstruowaniu pamięci historycznej?

Z nieco innej perspektywy na to zagadnienie można spojrzeć w kontekście artykułu Jana Rogali pod tytułem _Propaganda, tradycja i konsumpcjonizm. Kultura masowa w Mongolii_. Autor omawia w nim rozwój wybranych elementów kultury popularnej na tle szeroko zarysowanej najnowszej historii Mongolii z sekularystycznymi wpływami bolszewickimi, wyjałowieniem intelektualnym i propagandą, której użytecznym narzędziem staje się kultura masowa. Odpowiada ona też na potrzebę konstruowania własnej tożsamości narodowej, czerpiącej z relacji między człowiekiem i naturą, szamanizmem i tengryzmem. Ten synkretyzm wartości lokalnych i globalnych prowadzi do wytworzenia zróżnicowanego rynku medialnego w Mongolii, który zaspokaja potrzeby konserwatywne z jednej strony oraz liberalne z drugiej.

Pozostając w obszarze badań kulturoznawczych Ewa Paśnik-Tułowiecka w artykule z zakresu sinologii _Księga przemian, naziści, fizyka kwantowa i czarownice. Obecność elementów starożytnej kultury chińskiej we współczesnej popkulturze zachodniej na przykładzie seriali_ CZŁOWIEK Z WYSOKIEGO ZAMKU _i_ MROCZNE MATERIE podejmuje wątek przenikania się tradycji i elementów kultur dalekowschodnich do popkultury zachodniej na przykładzie _Księgi przemian_. Podążając za autorką, zyskujemy orientację jak ważnym elementem tradycji chińskiej jest księga oraz jakie ma znaczenie nie tylko w sensie kulturowym, ale symbolicznym i metafizycznym. Dzięki temu szczegółowa analiza wykorzystania motywu wróżby czy przepowiedni w popularnych serialach zachodnich staje się mniej hermetyczna. Autorka dochodzi jednak do przekonania, że bohaterowie kreowani przy użyciu odniesień do _Księgi przemian_ stają się uosobieniem inności, magii, a może nawet niebezpieczeństwa, realizując tym samym to, co Said nazwał orientalizmem.

Zupełnie innych charakter i funkcje ma ostatni artykuł, _Opis warunków atmosferycznych w koreańskich prognozach pogody w lecie_, napisany przez Jeong In Choi. Celem autorki było wykazanie, a nawet podkreślenie konwenansu, zbioru niepisanych reguł, które rządzą doborem wyrażeń w powszechnej sytuacji na przykładzie omawiania prognozy pogody podczas wybranej pory roku. W wyniku analizy stosowanych przez prezenterów pogody wyrażeń widać wyraźnie, że – z pominięciem pojedynczych przypadków – zasób wyrażeń jest ograniczony i cechuje się dużą powtarzalnością. Oznacza to, że dość łatwo można ukazać osobom uczącym się języka koreańskiego zasób słów umożliwiający płynne komunikowanie się na wskazany temat. Choć z pozoru tematyka omówionego artykułu odbiega od pozostałych, to ukazuje różnorodność badań orientalistycznych, a także wskazuje na pewne charakterystyczne cechy języka, a w konsekwencji i kultury badanego obszaru.

Oddajemy w ręce Czytelników niniejszy tom, mając na uwadze sparafrazowaną przez Grzegorza Dziamskiego myśl Stevena Seidmana:

to dziwne, jak można uważać, że poznający podmiot, mający swoje interesy, przekonania i określoną pozycję społeczną, wynikającą z przynależności klasowej, płciowej, wiekowej, etnicznej, narodowej, może wytwarzać powszechnie ważne, uniwersalne pojęcia i poglądy. Jak można mówić, że jesteśmy wytworami socjohistorycznego środowiska i jednocześnie utrzymywać, że możemy tworzyć pojęcia i teorie powszechnie ważne, obowiązujące wszystkich ludzi, żyjących w bardzo różnych środowiskach¹²?

_Marta Widy-Behiesse_

------------------------------------------------------------------------

PRZYPISY:

¹ Marek M. Dziekan, _Orientalistyka między „tradycyjną” filologią a potrzebami współczesności. W poszukiwaniu metodologii orientalistyki_, „Przegląd Orientalistyczny” 2014, nr 1–2.

² Joanna Sierakowska-Dyndo, Orientalistyka – _przesuwanie granic_ Sylwia Surdykowska (red.), _Orientalistyka. Rozważania o nauce_, WUW, Warszawa 2015, s. 9–10.

³ E.I. Zieleniew, W.B. Kasewicz (red.) _Priedisłowije_ _Koncepcyja sowriemiennogo wostokowiedienija_, Sankt Petersburg 2013, s. 6, za: M.M. Dziekan, _Orientalistyka między…_, s. 5.

⁴ J. Sierakowska-Dyndo, _Orientalistyka – przesuwanie granic…_, s. 7.

⁵ M.M. Dziekan, _Orientalistyka między…_, s. 10.

⁶ Edward Said, _Orientalizm_, tł. Witold Kalinowski, PIW, Warszawa 1991.

⁷ Audrius Beinorius, _Orientalizm i dyskurs postkolonialny: kilka problemów metodologicznych. Geopolityka i studia postkolonialne_, tł. z lit. Agata Jaroszyk, „Porównania” 2013, nr 12, s. 11–23.

⁸ E. Said, _Orientalizm_, s. 31.

⁹ Por. _Edward Said: A Critical Reader_, M. Spinker (red.), Oxford 1992; A. Spivak, _A Critique of Postcolonial Reason: Toward a History of the Vanishing. Present_, Cambridge 1999; J. Clifford, _Predicament of Culture: Twentieth Century Ethnography, Literature and Art_, Cambridge 1998; B. Ashcroft, G. Griffiths, H. Tiffin, _The Empire Writes Back: Theory and Practice in Post-Colonial Literatures_, London 1989, za: A. Beinorius, Orientalizm…, s. 15.

¹⁰ Włodzimierz Bolecki, _Myśli różne o postkolonializmie. Wstęp do tekstów nie napisanych,_ „Teksty drugie” 2007, nr 4, s. 13.

¹¹ Ziauddin Sardar, _Postmodernism and Other. The New Imperialism of Western Culture_, London 1998.

¹² Grzegorz Dziamski, _Kulturoznawstwo czyli wprowadzenie do kultury ponowoczesnej_, Wydawnictwo Naukowe Katedra, Gdańsk 2016, s. 45.