Postawy wobec Żydów wyrażone w narracjach warszawskich seniorów. Studium socjologicznej analizy dyskursu - ebook

Mowa jest największą sztuką, jaką może wystawić rodzaj ludzki. Stanowi ona swoiście człowieczy „akt” rozgrywany na scenie ewolucji, w którym wyłaniamy się zza kosmicznej kurtyny i spełniamy nasze przeznaczenie.

Benjamin Lee Whorf

WSTĘP

Społeczne tworzenie rzeczywistości jest jednym z kluczowych twierdzeń współczesnej socjologii. Człowiek, jako jednostka refleksyjna, tworzy swój własny, intymny świat i zarazem określa, definiuje cały system społeczny. Do tego wielkiego aktu działania potrzebuje jednak umiejętności zastosowania komunikacji, nazywania oraz etykietowania owej rzeczywistości. Słowem – potrzebuje odpowiedniego dyskursu. To właśnie w dyskursywnych narracjach wyraża istotne dla niego problemy, określa swoje nastawienia i postawy wobec każdego zewnętrznego obiektu. Przywołuje ważne dla siebie chwile, wspomnienia. Konstruuje poniekąd swoją biografię. Narracyjna konstrukcja rzeczywistości ustanawia zatem dyskurs w roli kreatora znaczeń i niejako modus operandi społeczeństwa .

Problematyka postaw wobec Żydów jest – szczególnie w polskim kontekście – tematem ciekawym poznawczo oraz niezwykle bogatym znaczeniowo. Atrakcyjność tego zagadnienia badawczego wynika z permanentnej konfiguracji wielu splotów wspólnych relacji, ujmowanych w postaci historycznego dziedzictwa oraz bieżącej polityki i stosunków międzynarodowych. Należy także wspomnieć o wciąż aktualizowanym dyskursie naukowym dotyczącym relacji polsko-żydowskich i cyklicznie pojawiających się publikacjach na ten temat, reinterpretujących dotychczasowe ustalenia .

W niniejszej publikacji ukazane zostaną aktualne postawy wobec Żydów charakteryzujące wybraną grupę badawczą starszych mieszkańców Warszawy. Analiza została przeprowadzana pod kątem występowania specyficznych form dyskursu dotyczącego tej kategorii, ale również etykiet żydowskich, które w języku polskim funkcjonują przeważnie jako pewien standard semantyczny podbudowany uogólnionymi sądami czy stereotypami . Materiał empiryczny będzie rozpatrywany poprzez perspektywy teoretyczne analizy dyskursu (z elementami krytycznej analizy dyskursu) oraz socjologii języka. Proces badawczy natomiast będzie opierał się na celowym doborze badanych z wykorzystaniem metodologii jakościowej. Stąd też badania nie mają waloru reprezentatywności statystycznej, gdyż nie są oparte na próbie ogólnopolskiej. Dobór tej właśnie optyki badawczej uwarunkowany był chęcią pogłębienia badań oraz uszczegółowienia zastanych danych ilościowych. Niezwykle cenny wydaje się także walor wiarygodności, gdyż przeprowadzony proces badawczy dotyczy osób, które w znakomitej większości miały bezpośrednie relacje społeczne z żydowską mniejszością, stąd ich świadectwa są najbardziej cenne poznawczo i w sposób najbardziej adekwatny pozwalają na poznanie realnych oddziaływań Polaków i Żydów . Tym samym zaprezentowane świadectwa mają również walor historyczny i mogą być traktowane jako dokumenty życia społecznego konkretnego okresu historycznego.

Zagadnienia relacji między Żydami a innymi narodami są trwale obecne zarówno w światowej, jak i polskiej socjologii. Świadczy o tym wielość źródeł bibliograficznych oraz bogactwo ustaleń zarówno teoretycznych, jak i empirycznych ukazujących charakterystyki obrazu Żydów. Znakomita większość źródeł jest jednak zogniskowana wokół negatywnych aspektów tych relacji, podnosząc najczęściej problematykę antysemityzmu i jej rozmaite typologie genetyczne . Zakłada się w nich niejako a priori tezę o antysemityzmie i umieszcza tę nazwę w tytułach owych prac. Jest to działanie nieprzemyślane, gdyż kategoryzuje uzyskiwanie wyników pod kątem negatywnych wyobrażeń o narodzie żydowskim. W niniejszej pracy postawiono problematykę ogólnego wizerunku Żydów w próbie badawczej, bez stosowania a priori repulsywnego zagadnienia antysemityzmu. Antysemityzm nie jest głównym odniesieniem do badanych postaw, chociaż jako uwarunkowany historycznie akt został odnotowany w bogatym materiale empirycznym. Ponadto antysemityzm jako pewnego rodzaju zjawisko społeczne – patologia w postrzeganiu świata – zainspirowany był nie tyle w racjonalnej, naukowej perspektywie, ale głównie w sferze językoznawczej, etnolingwistycznej , która jest kluczowa w niniejszej analizie.

Bezpośrednim impulsem do stworzenia tej pracy była ciekawość poznawcza, a także zaznaczona już atrakcyjność badanego zagadnienia, odnajdywanego niekiedy bezpośrednio w najbliższym otoczeniu społecznym. Dodatkowo jest to temat o niewyczerpanym wprost potencjale naukowym, dostarczający cennych informacji o naturze człowieczeństwa i wykorzystywanych przez jednostki schematach komunikacyjnych. Problem badawczy podniesiony w niniejszej pracy dotyczy zatem językowych odniesień i referencji do ogólnej kategorii żydowskiej – ciekawe z punktu widzenia nauki jest sprawdzenie, czy w dyskursie osób badanych można będzie wyróżnić charakterystyczne elementy składowe, które odpowiadają za konstrukcję określonego wizerunku i etykiety Żydów.

Celem pracy jest przedstawienie wypowiedzi rozmówców – warszawskich seniorów – i wskazanie charakterystycznych cech ich świadectw, relacji, które składają się na polimorficzną postawę wobec narodu żydowskiego. Postawa ta jest obecna w narracji prowadzonej przez badanych, można ją odnaleźć w analizie i podjąć próby jej rekonstrukcji poprzez odwołanie się do kontekstów znaczeniowych wypowiedzi. Ponadto przeprowadzenie wywiadów z ostatnimi żyjącymi świadkami bytowania diaspory żydowskiej na ziemiach polskich ma walor osobniczego ujęcia problematyki, będącej zapisem świadectw ludzi, którzy znali Żydów osobiście i dzięki temu ich opinie są tak cenne poznawczo.

Pośrednim, wynikowym celem pracy jest poszerzenie wiadomości – i jednocześnie ich pogłębienie – na temat przypisywanych często narodowi żydowskiemu wizerunków, etykiet związanych z ich specyfiką religijną, narodową i kulturową, a także odniesień do tematyki żydowskiej przez wybraną celowo próbę ludzi starszych. Biorąc pod uwagę bogatą historię oddziaływań polsko-żydowskich, również wielość źródeł bibliograficznych na ten temat, jest to działanie uprawnione, mające na celu wzbogacenie istniejących danych.

Pytania badawcze ogniskować się będą wokół cech dyskursu zaprezentowanych w wypowiedziach. W szczególności będą się odnosiły do następujących kwestii: w jaki sposób są przedstawiani Żydzi?; czy postawom badanych towarzyszą stereotypy i etykiety?; jakie toposy przedstawiają rozmówcy w swoich wypowiedziach?; jakich używają struktur argumentacyjnych?; czy odwołują się do swoich biografii?; czy w ich świadectwach obecne są zwroty retoryczne?; jak kształtują się konteksty znaczeniowe odpowiedzi?; czy występują schematy poznawcze oraz porównania, odniesienia do kultury, folkloru?; czy w opisach występuje antropologicznie ujęty gęsty opis?, w jaki sposób określić zażyłość ze znajomymi Żydami?, czy obecnie występują relacje z przedstawicielami mniejszości żydowskiej? itd. Odpowiedzi na te pytania zmaterializują się w zakończeniu, po dokonaniu analizy materiału badawczego. Biorąc pod uwagę jakościowy charakter danych, wskazywanie ścisłych hipotez, czyli odpowiedzi na pytania badawcze, nie jest w tym miejscu konieczne.

Warto zaznaczyć, że etykiety rozciągają się na całokształt istoty relacji diaspory żydowskiej z otoczeniem społecznym. Można do nich zaliczyć te z dziedziny ludowych powiedzonek, np.: „Żyd, czerwie nasienie, dybie na chłopa zniszczenie”, „Żyd, Niemiec, diabeł trzeci jednej matki dzieci” , lub nazw zwyczajowych: chałaciarz, gudłaj, kapciuch, kapociarz, kasztan, męczychryst, szachraj, kutwa, Żydek, parch . Etykietą będzie więc nie tylko przysłowiowy „Icek” czy określenie „geszefciarz”, ale również opisywanie Żydów na skali wydarzeń historycznych poprzez przypisywanie im rzeczywistych i domniemanych cech w wyróżnionych powyżej obszarach. Po kwerendzie literatury przedmiotu można stwierdzić fakt nasycenia języka polskiego takimi właśnie etykietami o rysie zwyczajowo prześmiewczym. W ogóle funkcjonowanie słowa „Żyd” w polszczyźnie jakby samo w sobie niosło jakiś stygmat, piętno. Andrzej Leder uważa je za istotny składnik współczesnego języka – jako pewnego rodzaju uniwersum symboliczne, imaginarium czy fantazmat wyzwalający uczucia o negatywnym wydźwięku, szczególnie na polu rywalizacji ekonomicznej .

Prace referujące pogłębione studia nad postawami wobec żydowskiego dziedzictwa są obecne w polskim piśmiennictwie naukowym, a niniejsza analiza jest ich uzupełnieniem i jednocześnie dopełnieniem. Istniejące publikacje socjograficzne o charakterze wspomnień i oparte na bezpośrednich wywiadach stały się ponadto wzorem dla niniejszego opracowania. Jednym z przykładów, odnoszących się do wybranej problematyki, jest praca Małgorzaty Melchior Zagłada a tożsamość. Polscy Żydzi ocaleni na aryjskich papierach. Analiza doświadczenia biograficznego. W pozycji tej wiele miejsca poświęcono analizie świadectw polskich Żydów, odnoszących się do okresu okupacji oraz kształtowania postaw własnych w kontekście przeżyć wojennych . Charakter świadectw Polaków na temat Żydów oddaje wspomniane już powyżej opracowanie Ewy Banasiewicz-Ossowskiej , a także artykuł Jacka Małczyńskiego . Natomiast pracą o najbliższym treściowo wymiarze – przedstawienia relacji żyjących jeszcze świadków obecności Żydów w Polsce – jest monografia autorstwa Krzysztofa Malickiego, zatytułowana Poza wspólnotą pamięci. Życie i Zagłada Żydów w pamięci mieszkańców regionu podkarpackiego, w której również zamieszczono transkrypcję wywiadów . Treść wywiadów o tej samej tematyce była także przedmiotem artykułu naukowego Sławomira Kapralskiego pt. O co chodzi w wywiadzie? Próba interpretacji wspomnień o Żydach jako narracji tożsamościowych . Należy jednak podkreślić, że o ile warstwa empiryczna w tych publikacjach jest podobna, o tyle jest ona analizowana na podstawie innych źródeł teoretycznych niż przywołane w niniejszej pracy.

Kolejnym przykładem monografii z zamieszczonymi świadectwami Żydów oraz Polaków jest książka Mirosława Tryczyka zatytułowana Miasta śmierci. Sąsiedzkie pogromy Żydów, w której autor również przedstawił traumatyczne losy Żydów podczas okupacji . Z kolei przywołana już wcześniej Małgorzata Melchior przeprowadziła w latach 80. XX w. wywiady z Żydami zamieszkującymi Warszawę, odnosząc się do ich tożsamości kulturowej. Badania zawarte w tej publikacji są bogatą lekturą własnej autokategoryzacji żydowskiej, odbywanej niekiedy w zdystansowanym otoczeniu społecznym, oraz rekonstrukcją atrybutów kulturowych żydowskiej wspólnoty . Wywiady zamieszczone w tej publikacji są o tyle ciekawe, że przeważnie dotyczą one Żydów urodzonych już po traumie wojennej, których odczucia odnośnie do własnej tożsamości nie ogniskują się wokół istotnych przeżyć, np. Holokaustu.

Oprócz monograficznych ujęć tematyki żydowskiej, wyróżnionych w szerokim zasobie literatury przedmiotu, istnieją również bogate źródła danych zastanych. Reprezentatywne badania ilościowe nad kwestiami żydowskimi przeprowadził na przestrzeni lat 1992, 2002 oraz 2012 Ireneusz Krzemiński z zespołem. Co istotne, badania te odznaczają się powtarzalnością, więc stanowią pole do porównań i odniesień, ukazują także fluktuację postaw respondentów . Głównym składnikiem tych analiz są postawy wobec problematyki antysemityzmu. W innych badaniach podejmuje się również analizy problemowe takich aspektów, jak chociażby odrzucenie obcego dziedzictwa kulturowego , domniemany konspiracjonizm żydowski , formy antysemityzmu tzw. wtórnego czy również tzw. stereotyp duszy zbiorowej . Dotrzeć można także do raportów badawczych CBOS-u lub dawnego OBOP-u, w których zamieszczono ujęcia postaw Polaków wobec obcych nacji, w tym również Żydów. Literatura obejmuje też kulturowe studia nad dziedzictwem żydowskim w Polsce oraz niezwykle bogate źródła na temat autobiograficznego doświadczenia Holokaustu .

Wszystkie wymienione wyżej pozycje stały się inspiracją do przeprowadzenia badań własnych, jednakże odniesionych do innych niż zaprezentowane w tych publikacjach ustaleń teoretycznych. W procesie badawczym dążono do połączenia wymiaru teoretyczno-pojęciowego z empiryczno-obserwacyjnym, co zostało uwidocznione właśnie w analizie dyskursu. Ponadto starano się wychwycić występowanie w wypowiedziach badanych specyficznych zwrotów językowych, a także odnieść ten fakt do zarysowanej perspektywy teoretycznej. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że wypowiedzi mają charakter naturalny, są one kreacją własną rozmówcy. Badani nie byli ponadto usilnie dopytywani w celu pogłębienia czy wytłumaczenia poruszanych tematów – z uwagi na walor autentyczności. Tym samym szczera i osobista wypowiedź rozmówcy jest poniekąd pewnym świadectwem jego postaw i opinii, ale także śladem o walorze historycznym, dokumentacyjnym.

Warto już we wstępie scharakteryzować narzędzie badawcze – scenariusz wywiadu. Jest on rozbudowany, a rozmówcy proszeni są o udzielenie odpowiedzi na pytania dotyczące żydowskiego dziedzictwa, relacji między Polakami a Żydami, prywatnej znajomości, ale także ogólnego wizerunku narodu żydowskiego. Scenariusz zakłada także zadanie pytań o rolę polityki, religii i światopoglądu w kształtowaniu ocen i opinii o narodzie żydowskim, dalszą predykcję stosunków polsko-żydowskich. Warto zaznaczyć, że wszystkie poruszane obszary znajdują odbicie w zagadnieniach literatury przedmiotu oraz w badaniach zastanych. Taka omnibusowość narzędzia badawczego uwarunkowana jest dążeniem do uzyskania możliwie bogatych treściowo wypowiedzi. Rozbudowany zestaw pytań jest także zachętą do rozwijania dyskursywnej opowieści i ukazania stosunku do Żydów w szerokiej panoramie znaczeń.

Niniejsza pozycja stanowi zatem przykład studium teoretyczno-empirycznego, które zawiera zarówno przywołanie istniejących w literaturze stanowisk poznawczych, badań zastanych, jak też porównanie ich do badań własnych. Książka składa się z trzech części – pierwsza poświęcona jest przybliżeniu założenia teoretycznego, druga koncentruje się na wyłożeniu zasad metodologicznych, natomiast trzecia stanowi opis badań własnych. W zakończeniu ustosunkowano się do wniosków płynących z analizy.

W rozdziale pierwszym, zatytułowanym Analiza dyskursu w postawach społecznych i etykietach, dokonano objaśnienia perspektywy teoretycznej, jej umiejscowienia we współczesnych badaniach nad językiem oraz powiązania z socjologią. Oprócz tego przybliżono pojęcie postaw oraz etykiet jako kluczowych aspektów tożsamościowych oraz wynikających z pragmatyki językowej.

Rozdział drugi nosi tytuł Metodologia badań własnych. Opisano w nim zastosowanie analizy dyskursu w tym konkretnym procesie badawczym. Dokonano streszczenia zasad doboru próby badawczej, a także odwołano się do wykładni zastosowanej metody, techniki oraz narzędzia (scenariusza wywiadu). Przybliżono również charakterystyczne cechy wywiadów częściowo ustrukturyzowanych oraz celowość ich zastosowania w tym konkretnym planie badawczym.

Kolejne dwa rozdziały mają charakter empiryczny i składają się na ostatnią, trzecią część pracy. Ich tytuły to Postawy badanych wobec osób narodowości żydowskiej oraz Opinie o wpływie Żydów na polską kulturę i kształtowaniu współczesnych relacji Polaków i Żydów – stanowią one opus magnum niniejszej analizy. W trakcie ich sporządzania skupiono się na językowej deskrypcji materiału empirycznego uzyskanego podczas przeprowadzania wywiadów. Podejmowane tematy dotyczą dyskursywnego opisu rzeczywistości ważnej dla rozmówców, odwołującej się przeważnie do doświadczeń ich młodości i kształtowania postaw w tym czasie.

Uzupełnieniem i pewnym uporządkowaniem uzyskanych danych jest zamieszczenie w niniejszej pracy dwóch aneksów. W pierwszym dodatku ujawniono narzędzie badawcze (scenariusz wywiadu częściowo ustrukturyzowanego), jakim posługiwano się trakcie przeprowadzania rozmów z warszawskimi seniorami, natomiast w drugim aneksie przytoczono podstawowe charakterystyki społeczno-demograficzne badanej próby.

Istnieje potoczne przekonanie, że wizerunki i etykiety żydowskie są przejaskrawione, mocno osadzone w stereotypach oraz uprzedzeniach. Tymczasem z lektury wypowiedzi warszawskich seniorów wynika, że obrazy te są dużo bardziej złożone, co pozwala uchwycić właśnie analiza dyskursu. Przedstawione dane oczywiście nie wyczerpują w pełni tej problematyki, ale są jedynie wizualizacją, przyczynkiem do dalszych rozważań. Niniejsza publikacja nie rości sobie prawa do całkowitego reinterpretowania istniejących ustaleń teoretyczno-empirycznych (szczególnie tych opartych na skwantyfikowanych danych ilościowych), jest jednak pewnym wzbogaceniem, głosem w dyskusji, a także uchwyceniem unikalnych świadectw, postaw i opinii odchodzącego już ostatniego pokolenia bezpośrednio nawiązującego kontakty z tak liczną diasporą żydowską w Polsce przedwojennej i tużpowojennej.

Chciałbym w tym miejscu złożyć szczególne podziękowania moim Rodzicom – Elżbiecie i Konradowi – za okazywane mi w każdej chwili wielkie wsparcie i wiarę w ukończenie pracy nad tą publikacją. Wielkie słowa uznania przekazuję także Księdzu Profesorowi Sławomirowi H. Zarębie, mojemu promotorowi dysertacji doktorskiej, któremu serdecznie dziękuję za nieocenioną pomoc, wiarę w sukces, codzienną inspirację w pracy naukowej i możliwość nieustannego doskonalenia warsztatu badawczego. Pragnę bardzo mocno podziękować recenzentowi – Panu Profesorowi Andrzejowi Piotrowskiemu – za życzliwość, merytoryczne uwagi i wskazówki oraz zalecenia dotyczące tekstu. Księdzu Profesorowi Pawłowi Prüferowi dziękuję za poświęcony czas, wnikliwą analizę materiału oraz zachętę do dalszych poszukiwań badawczych. Dziękuję również Pani Profesor Marii Libiszowskiej-Żółtkowskiej za cenne rady oraz Księdzu Profesorowi Arturowi Wysockiemu za motywację i podnoszenie na duchu w chwilach zwątpienia.

Wyrazy uznania składam na ręce edytorki tekstu – Pani Justyny Mroczkowskiej-Lepki – dziękując za doskonałą pracę redaktorską i wiele cennych spostrzeżeń.

Wszystkich Czytelników zachęcam do lektury!

Marcin Choczyński