Poszukiwacze wzorów - ebook

PODZIĘKOWANIA

Moja żona, Bridget Lindley, nieoczekiwanie zmarła w czasie, gdy pisałem tę książkę. Bridget przez dziesiątki lat dawała naszej rodzinie mnóstwo miłości, a nasze dzieci, Sam, Kate i Robin, były po prostu wspaniałe, kiedy wspieraliśmy się wzajemnie po tej ogromnej stracie. Również ich partnerzy, Alice Seabright i Alex Rodin, oraz moje rodzeństwo, Dan, Ash i Liz, byli dla mnie nieocenionym źródłem wsparcia. Moja przyjaciółka Lucy Richer, która uwielbia opowieści – zwłaszcza te, które oddają głos ludziom dotąd pozbawionym głosu – zachęcała mnie, abym wrócił do pisania. Kiedy to zrobiłem, moi redaktorzy, Josephine Greywoode, Helen Conford i Thomas Kelleher, moja konsultantka literacka, Robin Dennis, oraz moi agenci, Katinka Matson i John Brockman, udzielali mi bezcennych informacji zwrotnych.

Wielu utalentowanych byłych i obecnych studentów, asystentów badawczych i współpracowników pomagało mi w prowadzeniu badań stanowiących fundament tej książki: Dwaipayan (Deep) Adhya, Carrie Allison, Chris Ashwin, Topun Austin, Bonnie Auyeung, Ezra Aydin, Richard Bethlehem, Jaclyn Billington, Thomas Bourgeron, Ed Bullmore, Bhismadev Chakrabarti, Tony Charman, Emma Chapman, Adriana Cherskov, Lindsay Chura, Jamie Craig, Dorothea (Dori) Floris, Jan Freyberg, Lidia Gabis, Gina Gomez de la Cuesta, David Gudjonsson, Ofer Golan, David Greenberg, Sarah Griffiths, Sarah Hampton, Rosie Holt, Nazia Jassim, Therese Jolliffe, Rebecca Knickmeyer, Mariann Kovacs, Meng-Chuan Lai, Johnny Lawson, Mike Lombardo, Svetlana Lutchmaya, Aicha Massrali, Michelle O’Riordan, Owen Parsons, Arko Paul, Alexa Pohl, Wendy Phillips, Tanya Procyshyn, Howard Ring, Caroline Robertson, Janine Robinson, Amber Ruigrok, Liliana Ruta, Emily Ruzich, Fiona Scott, Paula Smith, John Suckling, Sophia Sun, Teresa Tavassoli, Alex Tsompanides, Florina Uzefofsky, Varun Warrier, Elizabeth Weir i Sally Wheelwright. Nasz nadzwyczajny zespół administracyjny – Emma Baker, Anna Crofts, Joanna Davis, Becky Kenny i Aubree Wisley – zadbał o sprawną pracę laboratorium, aby zapewnić mi przestrzeń do pisania. Wszystkim tym osobom serdecznie dziękuję.

Jestem szczególnie wdzięczny Lucy Richer, Carrie Allison, Jonowi Droriemu, Mike’owi Lombardo, Varunowi Warrierowi, Lauriemu Love, Danielowi Tammetowi, Davidowi Greenbergowi, Imre Leaderowi, Tanyi Procyshyn, Nicholasowi Conradowi, Shankarowi Balasubramanianowi i Adamowi Ockelfordowi, którzy udzielili mi niezwykle pomocnych informacji zwrotnych na temat wstępnej wersji tej książki po jej uważnej lekturze i przemyśleniu przedstawionych w niej idei.

Pierwsza wersja tej książki powstała podczas urlopu pisarskiego, który spędziłem ze swoim synem Samem nad Lac Masson w przepięknych Górach Laurentyńskich w kanadyjskiej prowincji Quebec, w domu z widokiem na jezioro. Wersja ostateczna powstała podczas drugiego urlopu pisarskiego, który spędziłem z synem Robinem i córką Kate nad zatoką Treyarnon w Kornwalii, z widokiem na spienione fale Atlantyku i równie piękne klify. Dziękuję też moim rodzicom, Judy i Vivianowi, którzy zaszczepili swoim dzieciom umiłowanie nauki.

Dzisiaj, gdy kończę pracę nad tą książką – 24 marca 2020 roku, kiedy rządy na całym świecie ogłosiły stan wyjątkowy w wojnie z największą od stulecia pandemią wirusową – my, ludzie, pozostajemy w kontakcie pomimo fizycznej izolacji dzięki wideokonferencjom wynalezionym przez hipersystematyzatorów. Nasze podziękowania należą się takim ludziom, jak Janus Fris, duński współwynalazca Skype’a, który nie zdobył formalnego wykształcenia i przerwał naukę przed ukończeniem szkoły średniej. W laboratoriach biologii molekularnej hipersystematyzatorzy dniem i nocą pracują niestrudzenie nad nową szczepionką, która przechytrzy niewidzialnego zabójcę, jakim jest nowy koronawirus wywołujący chorobę COVID-19. A kiedy myślimy o innym poważnym zagrożeniu, z jakim musi się zmierzyć nasza planeta – o destrukcji klimatu – zwracamy się do hipersystematyzatorów, aby wymyślili nowe rozwiązania.

Wybitny fizyk Freeman Dyson napisał książkę pod tytułem _Maker of Patterns_ (Twórca wzorów), w której opowiedział o swoim życiu wypełnionym badaniem wzorów w matematyce i fizyce. Ta książka ukazuje ścisły związek między poszukiwaniem wzorów u największych naukowców i wynalazców a poszukiwaniem wzorów u ludzi z autyzmem. Osoby autystyczne, również te bez formalnej diagnozy, często chowają się w cieniu, z dala od świateł jupiterów, i systematyzują tak zapamiętale, że często coś wynajdują, choć na ogół same nie nazywają tego wynalazkiem. Po prostu systematyzują dla czystej przyjemności systematyzowania. Systematyzowanie zostało wbudowane w nasz mózg przez ewolucję, a mózgi osób z autyzmem są do niego zaprogramowane w tak wielkim stopniu, że muszą systematyzować od rana do wieczora.

Psycholog Steven Pinker w książce _The Language Instinct_ (Instynkt językowy) przekonuje, że język jest u ludzi takim samym instynktem, jak tkanie sieci u pająków:

Tkanie sieci nie zostało wynalezione przez jakiegoś niedocenionego pajęczego geniusza i nie wymaga odpowiedniego wykształcenia ani talentów architektonicznych czy budowlanych. Pająki budują sieci, gdyż mają pajęczy mózg, który popycha je do tkania i wyposaża w niezbędne kompetencje.

Osoby autystyczne systematyzują nie dlatego, że chcą spełnić swoje ambicje albo zdobyć sławę i majątek (niektóre mogą się kierować taką motywacją, ale z mojego doświadczenia wynika, że większości jest ona obca), ani też dlatego, że nauczyciel w szkole kazał im to robić. Systematyzują dlatego, że ewolucja tak właśnie ukształtowała ich mózg. Systematyzują dla czystej przyjemności wykrywania wzorów „jeżeli-i-to” – wzorów, które często zauważają niemal bez wysiłku, podczas gdy innym ludziom przychodzi to z wielkim trudem.

Pragnę zwrócić się z gorącym podziękowaniem do wszystkich osób z autyzmem oraz do ich rodzin. Nauka potwierdziła to, czego doświadczam na co dzień, kiedy Was spotykam – że nawet jeśli macie problemy z empatią poznawczą, to jesteście bardziej moralni niż inni, gdyż łączycie empatię afektywną z umiłowaniem logiki i nadrzędną wiarą w sprawiedliwość. Podobnie jak nieprzebrane rzesze osób z autyzmem, które chodziły po ziemi przed Wami – choć wielu z nich nigdy nie postawiono formalnej diagnozy – rozumiecie, jak wszystko działa, dzięki rozpoznawaniu wzorów i wprowadzaniu w nich drobnych modyfikacji – po jednej naraz. W ten sposób dokonujecie wynalazków.

Dzięki genom systematyzowania, które przekazali Wam przodkowie sprzed 70 000 – 100 000 lat, dzisiaj w ułamku sekundy mogę wysłać do Was wiadomość tekstową z dowolnego miejsca na ziemi, a ona dotrze do Was niesiona przez niewidzialne fale.ROZDZIAŁ 1.
URODZENI
POSZUKIWACZE
WZORÓW

Al nie mówił do wieku czterech lat, a kiedy już zaczął mówić, było oczywiste, że używa języka inaczej niż większość dzieci. Jego umysł od samego początku był inny. Al nieszczególnie interesował się ludźmi, lecz koncentrował się na wyszukiwaniu wzorów i domagał się wyjaśnienia wszystkiego, co zobaczył. Bez przerwy zadawał pytania zaczynające się od „dlaczego”, aby zrozumieć, jak wszystko działa. Było to nader wyczerpujące dla ludzi w jego otoczeniu. Z jednej strony niepohamowana ciekawość chłopca była ożywcza, z drugiej zaś jego nieustanne domaganie się kompletnych wyjaśnień często przytłaczało innych. Bez wątpienia był wyjątkowym dzieckiem.

Przejawiał również inne niezwykłe cechy. Na przykład raz po raz recytował _Elegię napisaną na wiejskim cmentarzu_ Thomasa Graya (tego zwyczaju nie wyzbył się do końca życia). W szkole nauczycieli irytowały jego uporczywe pytania. Jeden z nich w przypływie frustracji opisał umysł Ala jako zaćmiony albo pomieszany. Nic bardziej mylnego. Ciągłe pytania chłopca były prośbami o większą jasność. Nie przestawał ich zadawać, gdyż tłumaczenia, które otrzymywał, wydawały mu się niejasne. Pragnął zbudować uporządkowany, oparty na dowodach obraz świata. Z jego perspektywy sposób myślenia innych ludzi był niechlujny i nieprecyzyjny.

Matka Ala bardzo się martwiła. Wiedziała, że jej syn często jest karcony i upokarzany przez nauczycieli, i obawiała się, że może to zrujnować jego pewność siebie. Musiała podjąć zdecydowane działania. Kiedy Al miał jedenaście lat, postanowiła zabrać go ze szkoły i od tej pory uczyć w domu. To nie była łatwa decyzja, ale zważywszy na nienasycony apetyt chłopca na wiedzę i nieprzychylne podejście szkoły, jego matka uznała, że tak trzeba. Jej dziecko miało prawo uczyć się w sposób dostosowany do swego niezwykłego umysłu.

* * *

Wyzwoliwszy Ala z okowów konwencjonalnej edukacji, jego matka przyglądała się z zadziwieniem, jak jej syn pochłania książki w domu i w miejscowej bibliotece. Po przeczytaniu wyjaśnienia, jak działa to czy owo – w dziedzinie chemii albo fizyki – chłopiec pośpiesznie schodził do piwnicy, aby tam prowadzić swoje „eksperymenty” i udowodnić prawdziwość nowo poznanego wyjaśnienia. Uwolniony od szkoły Al wreszcie mógł oddać się swojej pasji poszukiwania wzorów w otaczającym go świecie, bez nauczyciela każącego mu siedzieć cicho, nie zadawać pytań i wykonywać polecenia. Nauka w domu była wyzwalającym darem matki dla syna. Uwolniony z więzienia nauki grupowej Al nareszcie mógł wybierać, czego się uczyć, kiedy i w jaki sposób – w indywidualnym procesie zdobywania wiedzy. Ten tryb doskonale pasował do sposobu działania jego umysłu. Al nigdy nie lubił, gdy nauczyciel mówił mu, jak coś działa. Zawsze wolał zebrać dane, aby samemu to zweryfikować. Miał potrzebę kwestionowania dowodów i samodzielnego sprawdzania wszystkiego dookoła. Jego umysł nie podążał za tłumem, lecz pragnął zrozumieć każde zjawisko od pierwszych zasad, aby się upewnić, że jego wiedza jest zgodna z prawdą.

Matka Ala zdawała sobie sprawę, że jego styl uczenia się jest inny niż u jego rówieśników. Niektórzy opisywali go jako pedantyczny, obsesyjny, sztywny, precyzyjny i wyczerpujący. Na przykład w bibliotece Al zaczynał od lektury ostatniej książki na dolnej półce, a później systematycznie czytał kolejne tomy w takiej kolejności, w jakiej stały na wyższych półkach, nie skacząc swobodnie między regałami. Przestrzegał przy tym żelaznej reguły: czytał książki po kolei, w ściśle określonej, liniowej sekwencji, aby mieć pewność, że nie pominął żadnych informacji. Mimo że najbardziej interesowały go książki z dziedziny nauk przyrodniczych i technicznych, nigdy nie odstępował od tej reguły. Uwielbiał reguły, gdyż same w sobie były wzorami.

Przed ukończeniem dwunastu lat Al przeczytał _Principia_ Newtona¹, nauczył się fizyki, zakwestionował teorie elektryczności i przeprowadził w domu własne eksperymenty, aby sprawdzić trafność tych teorii. Kiedy miał lat piętnaście, zafascynował go alfabet Morse’a, wyjątkowy język wzorów. A gdy się czymś zainteresował, musiał osiągnąć w tym biegłość. Nie rozumiał, dlaczego większość ludzi zadowala się ślizganiem po powierzchni. On musiał gruntownie zgłębić każdy temat. Kierował się zasadą „wszystko albo nic”. Podobało mu się, że w alfabecie Morse’a tę samą wiadomość można przełożyć na wzory na wiele sposobów – przy użyciu dźwięków, błysków światła albo symboli graficznych. Zachwycało go, że każda litera jest wyjątkową sekwencją kropek i kresek, że kropka jest jednostką czasu i że kreska trwa tyle czasu, co trzy kropki. Podobało mu się, że litery są jak nuty – jedne mają dłuższą, a inne krótszą wartość rytmiczną. Intuicyjnie rozumiał te prawidłowości – był urodzonym poszukiwaczem wzorów.

Al opuścił dom rodzinny w wieku szesnastu lat. Wędrował po kraju i odkrył, że dzięki znajomości alfabetu Morse’a może zarabiać na życie jako telegrafista. Nocami jednak oddawał się głębszym zainteresowaniom – do białego rana prowadził swoje eksperymenty przy blasku księżyca i używał przy tym wszelkich urządzeń, jakie tylko udało mu się zdobyć. Tak jak w dzieciństwie, uwielbiał rozkładać przedmioty na części, aby sprawdzić, jak są zbudowane i w jaki sposób jedne elementy wpływają na inne. A kiedy już to zrobił, z równie wielką ekscytacją z powrotem składał części w całość.

Al miał zaledwie szesnaście lat, gdy skonstruował swój pierwszy upubliczniony wynalazek. Jego „automatyczny powtarzacz” służył do przesyłania sygnałów nadawanych alfabetem Morse’a między bezzałogowymi stacjami telegraficznymi, tak aby w dowolnej chwili można było odczytać wiadomość. Jak się przekonamy, Al dokonywał wynalazków przez całe dorosłe życie.

* * *

Jonah, podobnie jak Al, w wieku dwóch lat jeszcze nie mówił. W odróżnieniu od matki Ala, która zachowała spokój, matka Jonaha wpadła w panikę. Martwiło ją, że wszystkie inne dzieci gadają jak najęte, więc zaprowadziła synka na badania do poradni pediatrycznej².

Z niepokojem obserwowała, jak pediatra przeprowadza rozmaite testy. Lekarka zauważyła, że matka Jonaha bardzo się martwi, i pomyślała, że warto pokazać jej wykres obrazujący różnice w rozwoju mowy u dzieci³.

– Widzi pani, jak bardzo dzieci się różnią pod względem tempa rozwoju mowy? – zapytała. – Każde dziecko jest inne, a to, na której krzywej się lokuje, zależy w pewnej mierze od genów⁴.

Wciąż bardzo zdenerwowana, matka Jonaha próbowała się skupić na wykresie, ale nie mogła go zrozumieć. Powiedziała lekarce, że wszystkie te linie wydają jej się zagmatwane. Z trudem powstrzymywała łzy. Lekarka uspokajającym gestem położyła dłoń na jej ramieniu i tłumaczyła dalej:

– Widzi pani tę czarną linię ciągłą? To przeciętne dzieci. Górna linia obrazuje dzieci, które zaczynają mówić wcześnie i są nadzwyczaj towarzyskie, rozgadane. Dolna linia to dzieci, które zaczynają mówić późno, a ich mocną stroną jest myślenie przestrzenne, muzyczne i matematyczne. To dzieci, które uwielbiają wzory.

Lekarka zwróciła się ku matce Jonaha, przez chwilę się wahała, jakby zastanawiając się, ile powiedzieć, a potem dodała:

– Jonah jest jednym z tych dzieci. Bardziej niż pogawędki interesuje je, jak wszystko działa. Te dzieci nie są ani gorsze, ani lepsze od tych, które lokują się na pozostałych liniach. Są po prostu inne.

Lekarka przerwała na chwilę, a widząc, że matka Jonaha zaczyna się uspokajać, dodała:

– Uwielbiam te dzieci, bo są oryginalne. Późno zaczynają mówić, ale kiedy już zaczną, wszystko, co mówią, jest dużo bardziej interesujące! Niektóre wyrastają na uzdolnionych muzyków lub szachistów, inne przejawiają talent w dziedzinie matematyki, ogrodnictwa, gotowania, projektowania rowerów, stolarki albo fotografii. Są perfekcjonistami dbającymi o szczegóły. Zauważają rzeczy, które uchodzą uwagi innych dzieci.

RYCINA 1.1. Różne typy rozwoju mowy u dzieci.

Na podstawie: M. Frank i in. (2017),
_Wordbank: An open repository for developmental vocabulary data_,
„Journal of Child Language”,
44 (3), 677–694.

Matka Jonaha pochylała się teraz do przodu, skupiona na wykresie, a jej łzy obeschły. Lekarka wzięła długopis i narysowała duży znak X.

– W tej poradni spotykam wiele dzieci, które są bardzo podobne do Jonaha – lokują się właśnie tu, gdzie postawiłam krzyżyk. Widziałam, jak dorastają. Niektóre zostają inżynierami albo artystami tworzącymi oryginalne dzieła, inne odnoszą sukcesy w biznesie dzięki nowatorskim sposobom myślenia, jeszcze inne wyrastają na naukowców, którzy potrafią dostrzec wzory w gromadzonych danych i dokonują ważnych odkryć⁵.

Zwróciła się ku matce Jonaha:

– Wie pani, że sama byłam jednym z tych dzieci? Zaczęłam mówić dopiero w wieku trzech lat i wyrosłam na jedno z tych dzieci, które uwielbiają naukę.

Lekarka uśmiechnęła się, a potem popatrzyła matce Jonaha prosto w oczy:

– Powinna pani być dumna z Jonaha. On jest po prostu na innej trajektorii. Proszę mi wierzyć, zacznie mówić, kiedy będzie gotowy. A gdy inni rodzice będą panią pytać, dlaczego Jonah jeszcze nie mówi, proszę powiedzieć: „On jest inny, ale nie gorszy”.

Jonah zaczął mówić tuż przed trzecimi urodzinami, ale sposób, w jaki używał języka, był niezwykły. Kiedy mówił, nie patrzył na innych, nie zwracał się do nich. Nie używał też palca wskazującego, aby wskazywać innym różne przedmioty i dzielić z nimi swoje zainteresowanie. Wskazywał je raczej po to, żeby je nazywać – dla siebie, nawet wtedy, gdy był sam. Jego matka zdawała sobie sprawę, że w odróżnieniu od innych dzieci, Jonah nie wskazuje przedmiotów, aby komunikować coś innym na ich temat, ale po to, by je klasyfikować na własny użytek. Za każdym razem, gdy wskazywał jakiś obiekt, wypowiadał jego nazwę – bez końca wszystko klasyfikował. Kobieta cieszyła się jednak, że chłopiec nareszcie mówi.

Zauważyła jeszcze jedną różnicę w sposobie, w jaki Jonah używał słów. Chłopiec nie nazywał przedmiotów ogólnymi słowami, takimi jak „samochód” czy „grzyb”, ale używał specjalistycznych nazw odnoszących się, na przykład, do konkretnej marki, modelu i rocznika auta („To czarne renault laguna 2.0S z 2006 roku) lub do konkretnego gatunku grzyba („To jest borowik szlachetny”).

Matka Jonaha była jednak bardzo dumna z tego, jak chłopiec mówi, ponieważ sposób, w jaki używał języka, świadczył o nadzwyczaj precyzyjnym umyśle i wyjątkowej dbałości o szczegóły, która i jej nie była obca – ona też dostrzegała zmianę położenia choćby najdrobniejszego przedmiotu w domu i odczuwała wewnętrzny przymus, aby odłożyć go na swoje miejsce⁶. Przyszło jej do głowy, że język Jonaha odzwierciedla jego silne pragnienie kategoryzowania, nie tak odległe od fascynacji jej męża, który godzinami ślęczał nad albumami przedstawiającymi różne gatunki ptaków albo różne marki samochodów. Wiedziała, że geny odziedziczone po jednym bądź drugim rodzicu mogą sprawić, iż dziecko będzie miało niebieskie lub brązowe oczy, ale czy mogą też uczynić umysł dziecka nadzwyczaj precyzyjnym i skłonnym do klasyfikowania?

Powtarzała sobie słowa lekarki: Jonah nie jest gorszy od innych dzieci, jest po prostu inny. Widziała, że inne trzylatki nie robią tego, co jej syn. Na przykład Jonah często siedział skupiony przed telewizorem i oglądał prognozę pogody, aby sprawdzić, jak zmieniły się wykresy i liczby od ostatniej prognozy. A kiedy w wieku zaledwie trzech lat trafił na kilka dni do szpitala, jego matka zauważyła, że chłopiec czyta nazwy leków ustawionych na wózku, który pielęgniarka przetaczała obok jego łóżka. Gdy wspomniała o tym pediatrze, lekarka nazwała tę zdolność „hiperleksją” i wyjaśniła, że stanowi ona przeciwieństwo dysleksji. Jonah nauczył się czytać, zanim jeszcze poszedł do szkoły. Jak to się stało? Wszystkie jej koleżanki spędzały ze swoimi dziećmi długie godziny, próbując nauczyć je czytać, a tymczasem Jonah opanował tę sztukę bez najmniejszego wysiłku.

Jedna z przyjaciółek matki Jonaha zauważyła, że za każdym razem, gdy przychodzi do nich w odwiedziny, Jonah obsesyjnie „eksperymentuje”. Zdarzało się na przykład, że przez kilka godzin przestawiał klawisz jednego włącznika światła w domu – tego na szczycie schodów – na pozycję „dół”, pozostawiając wszystkie inne w pozycji „góra”, jakby chciał się upewnić, że włącznik na szczycie schodów odpowiada za światło w holu na parterze. Robił to bez końca, jakby chciał wielokrotnie powtórzyć swój eksperyment, a gdy światło się zapalało, z zachwytem machał rękami i wydawał serię piskliwych dźwięków. Kiedy jej przyjaciółka zmarszczyła brwi, jakby chciała powiedzieć: „Co z nim jest nie tak?”, matka Jonaha stanęła w obronie syna i powiedziała stanowczo: „Jonah jest po prostu inny”.

Gdy Jonah miał cztery lata, jego zainteresowanie skupiło się na imponującej kolekcji zabawkowych samochodów. W nieskończoność kręcił jednym kołem wybranego auta i najwyraźniej czerpał wielką przyjemność z potwierdzenia, że koło za każdym razem wiruje tak samo. Tworzył z samochodzików wzory, ustawiając je w ściśle określonym porządku, według koloru i wielkości, i wpadał w furię, jeśli ktoś choćby nieznacznie zmienił ich układ.

Innym ulubionym zajęciem Jonaha było siedzenie naprzeciwko pralki i przysłuchiwanie się jej pracy. Chłopiec czekał na następujące po sobie kliknięcia i odgłosy wirowania, których się spodziewał na kolejnych etapach cyklu prania. A kiedy pralka osiągnęła konkretny, zgodny z przewidywaniami moment w owej sekwencji, Jonah z ekscytacją machał rękami. Jego matka ignorowała te dziwaczne zachowania, gdyż wydawały jej się nieszkodliwe, a przy tym sprawiały chłopcu wielką radość.

Tymczasem w szkole nauczyciele zaczynali się niepokoić, ponieważ Jonah nie włączał się do pracy w grupie. Podczas wspólnego czytania, kiedy wszystkie dzieci siadały razem na dywanie, Jonah siedział z zaciśniętymi powiekami i z palcami w obojgu uszach. Nie cierpiał siedzieć z innymi dziećmi i nigdy nie patrzył na ich twarze. Rówieśnicy nadali mu przezwisko „Palce w Uszach” i skandowali je, gdy wchodził do klasy, co bardzo go denerwowało. Wybiegał wtedy na korytarz, a jego wychowawczyni, Julia, próbowała go nakłonić do powrotu. Julia martwiła się o Jonaha i łagodnym głosem pytała, jak się czuje. Chłopiec odpowiadał, że odczuwa niepokój, kiedy inne dzieci przemieszczają się wokół niego, ponieważ są „nieprzewidywalne”. Nauczycielka była zdumiona, gdy usłyszała tak dorosłe słowo z ust pięciolatka.

Na placu zabaw – jak zauważyła Julia – Jonah zawsze trzymał się na uboczu. Pomimo wysiłków szkoły i samej nauczycielki zdarzało się, że inne dzieci mu dokuczały. Julia z przerażeniem odkryła, że pewnego razu grupka dzieci złapała Jonaha, wrzuciła go do kubła, wysypała na niego śmieci, śmiejąc się przy tym z jego krzyków, a potem zamknęła pokrywę. Chłopiec siedział w środku, bojąc się poruszyć lub choćby pisnąć. Obawiał się, że jego prześladowcy czają się w pobliżu i tylko czekają, aż wyjdzie z kubła. Spędził w nim wiele godzin, aż wreszcie pod koniec dnia znalazł go szkolny woźny.

Na ogół Jonah wolał spędzać czas sam na skraju szkolnego placu zabaw. Zbierał liście i przyporządkowywał je do ściśle określonych kategorii. Julia, która postanowiła wziąć chłopca pod swoje skrzydła, pewnego dnia zapytała go, co robi. Nie odpowiedział. Gdy zapytała go ponownie, odrzekł monotonnym głosem, nie patrząc na nią:

– Wczoraj podzieliłem wszystkie liście na pięć kupek: te mają łodyżkę; te mają tylko jedną blaszkę; te mają gładki brzeg; te mają kształt elipsy; a te mają główną żyłkę, od której odchodzą wszystkie inne żyłki. Dziś zdałem sobie sprawę, że istnieje szósty sposób, w jaki liście mogą się różnić – te wszystkie rośliny mają liście, które rosną naprzeciw siebie na łodyżce⁷.

Julia była zdumiona. Nigdy wcześniej nie spotkała dziecka, które myślałoby tak logicznie, byłoby tak inne, tak opanowane. Zapytała Jonaha, dlaczego pragnie znaleźć wszystkie możliwe sposoby sortowania liści, a on odparł po prostu:

– Żeby poznać wszystkie wzory.

Julia czuła, że ma do czynienia z małym naukowcem, który nie potrzebuje zachęty do prowadzenia swoich obserwacji, bo jest motywowany czystą ciekawością i pragnieniem zrozumienia świata. Kiedy tamtego popołudnia matka Jonaha przyszła odebrać go ze szkoły, Julia powiedziała jej, że powinna być dumna z niezwykłego umysłu syna.

Ale matkę Jonaha coraz bardziej niepokoiło jego zachowanie. Inni rodzice coraz częściej nazywali go obsesyjnym dziwakiem. Jonah był jedynym dzieckiem w klasie, którego nie zapraszano na przyjęcia urodzinowe kolegów. Każdego popołudnia z drżeniem serca odbierała go ze szkoły, obawiając się, że któryś z nauczycieli lub rodziców podejdzie do niej, aby zgłosić kolejny incydent. Pewnego razu, gdy inne dziecko wykrzykiwało jego przezwisko, Palce w Uszach, Jonah popchnął je z taką siłą, że dziecko przewróciło się i uderzyło w głowę. Innym razem po przyjściu do szkoły jego matka została wezwana do gabinetu dyrektora. Dowiedziała się, że Jonah wziął nożyczki, podszedł do dziewczynki siedzącej przy tym samym stole i obciął jej grzywkę, ponieważ przeszkadzało mu, że jest nierówna. Dziewczynka zaniemówiła z powodu szoku, a jej rodzice byli wściekli.

Matka Jonaha marzyła o dziecku, które z przyjemnością bawiłoby się z rówieśnikami i nie przychodziłoby do domu z dziwnymi zbiorami w kieszeniach – kolekcjami ślimaków lub kamyczków albo zmiętymi karteczkami z odręcznie spisanymi listami samochodów, zawierającymi informacje o marce, modelu, numerze rejestracyjnym, kolorze, roczniku i właścicielu – a wszystko to systematycznie uporządkowane w tabeli. Martwiła się też, że Jonah bezgranicznie ufa innym ludziom.

Pewnego razu jakiś chłopiec na placu zabaw zapytał, czy może obejrzeć portfel Jonaha, a kiedy ten się zgodził i podał mu portfel, chłopiec natychmiast z nim uciekł. Matka Jonaha nie miała pojęcia, jak zdoła nauczyć syna niezliczonych sposobów, w jakie inni mogą go oszukać. Jonah wydawał się nie rozumieć innych dzieci. Przyznawał, że interakcje społeczne są dla niego niezrozumiałe, w odróżnieniu od świata przedmiotów i wzorów, który pojmował intuicyjnie. Dlatego wolał być sam i uczyć się nie od innych, lecz samodzielnie i tylko dla siebie.

Wydawało się przy tym, że nikt nie stara się dociec, DLACZEGO Jonah robi to, co robi – w nieskończoność sortuje i klasyfikuje przedmioty. Pewien psychiatra dziecięcy, do którego zaprowadziła go matka, nazwał jego zachowanie ROZZ, „repetytywnymi, ograniczonymi zachowaniami i zainteresowaniami”⁸, tak jakby określenie go takim mianem mogło cokolwiek wyjaśnić. Matce Jonaha użycie akronimu ROZZ wydało się obraźliwe – była to etykieta, która medykalizowała zachowanie chłopca jako symptom jakiejś choroby. Kobieta pomyślała też, że użycie tej nazwy nie ma sensu, ponieważ tworzy się błędne koło: „Jonah kolekcjonuje przedmioty, ponieważ ma ROZZ”⁹.

Postanowiła nie wracać do tego psychiatry, lecz porozmawiać z życzliwą lekarką dziecięcą, która w jej odczuciu lepiej rozumiała Jonaha. Lekarka bardzo się ucieszyła na jej widok i powiedziała, że uważna obserwacja powtarzających się zachowań Jonaha pozwoliłaby dostrzec, iż chłopiec próbuje się dowiedzieć, jakie prawa leżą u podstaw działania wszystkiego, co go otacza. Matka Jonaha miała poczucie, że ta lekarka pomaga jej otworzyć oczy i zobaczyć, co motywuje jej syna.

Wtedy pediatra powiedziała coś, co nią wstrząsnęło:

– Strasznie mnie denerwuje, kiedy słyszę, jak jakiś psychiatra nazywa powtarzające się zachowania dziecka ROZZ. Równie dobrze mógłby powiedzieć, że cała nauka, nie wyłączając medycyny, jest ROZZ. Czy nie zdaje on sobie sprawy, że każde odkrycie naukowe i każdy wynalazek, jakiego dokonano w dziejach ludzkości, powstał na drodze powtarzania?

Lekarka potrząsnęła głową.

– Kiedy Jonah prowadzi swoje eksperymenty z włącznikami światła, jest niczym mały naukowiec, który zmienia tylko jedną cechę, zachowując stałość wszystkich pozostałych zmiennych, aby dokonać odkrycia. Próbuje zrozumieć system¹⁰.

Matka Jonaha nie mogła wyjść z podziwu dla tej lekarki, która pomagała jej zobaczyć w synu dziecko szczególnie uzdolnione.

* * *

We wczesnym dzieciństwie Al i Jonah byli do siebie bardzo podobni. Obaj mieli problemy z rozumieniem ludzi, a ich umysły były nastawione na analizowanie i rozumienie wzorów i systemów, zadawanie pytań, eksperymentowanie i klasyfikowanie wszystkiego, co napotkali. Choć urodzili się w różnych stuleciach (Al przyszedł na świat w roku 1847, a Jonah w 1988), obaj bez przerwy zadawali pytania: „Dlaczego zdarzyło się X? Co się stanie, kiedy to zrobię? Czy to jest X, czy Y? Co dowodzi, że A naprawdę wywołuje B – że przyczyną B nie jest jakiś inny czynnik C?” Ze swymi krytycznymi umysłami obaj nieustannie analizowali i eksperymentowali.

Zarówno Al, jak i Jonah spoglądali na świat w oryginalny, świeży sposób, nie ulegając wpływowi konwencji społecznych ani nie odczuwając wewnętrznego przymusu podążania z głównym nurtem. Jak przenikliwie zauważyła jego lekarka, Jonah był niczym mały naukowiec – badał każde założenie i weryfikował przemawiające za nim dowody, z tą jedynie różnicą, że Jonah – podobnie jak Al – robił to bez żadnego formalnego przygotowania. Wydawało się, że obu chłopcom zależy tylko na jednym – na poszukiwaniu „prawdy”, która była dla nich synonimem stałych wzorów. Coś, co nie pasowało do wzoru albo nie zachowywało się zgodnie z przewidywalną regułą czy prawem, w ogóle ich nie interesowało. Obaj byli poszukiwaczami wzorów.

Mimo że w dzieciństwie tak wiele ich łączyło, dalsze losy chłopców potoczyły się zupełnie inaczej. W życiu dorosłym Al stał się sławny. Thomas Alva Edison (tak się naprawdę nazywał) został słynnym naukowcem i wynalazcą, właścicielem 1093 amerykańskich patentów. Wynalazł kilka niezwykłych, przełomowych technologii, na przykład żarówkę. Zyskał przydomek „Czarodziej z Menlo Park”, wymyślony przez tych, którzy szanowali jego odmienny sposób myślenia¹¹.

Tymczasem Jonah wyrósł na młodego człowieka, który wciąż szuka wzorów w otaczającym go świecie. Nie został słynnym wynalazcą, ale na swój skromny, cichy sposób przejawia to samo pragnienie rozumienia, eksperymentowania i wynajdywania. Na przykład fascynują go wzory na powierzchni oceanu. W każdy weekend jedzie na wybrzeże na ryby, a miejscowi rybacy doskonale go znają. Od czasu, gdy był nastolatkiem, uwielbiają zabierać go na połów, potrafi bowiem odczytywać wzory zmarszczek na wodzie. Te wzory mówią mu, gdzie znajduje się ławica ryb, jak jest duża, jak głęboko pod powierzchnią wody przepływa, a nawet jakie gatunki ryb można w niej znaleźć. Jonah często nie mówi ani słowa, tylko wskazuje ręką. Rybacy nauczyli się mu ufać i zarzucają sieci we wskazanym przezeń miejscu. Wciąż nie mogą się nadziwić, z jaką łatwością Jonah zauważa wzory, które im umykają. Twierdzą, że jego przewidywania zawsze się sprawdzają. Radość, jakiej doświadcza Jonah podczas tych wypraw, jest niemal namacalna; w ich trakcie może być całkowicie pochłonięty szczegółami – bez presji, że powinien widzieć szerszy obraz. Może też prowadzić życie towarzyskie bez konieczności rozmawiania z innymi.

Pomimo talentu do zauważania wzorów, nadzwyczajnej dbałości o szczegóły oraz imponującej pamięci Jonahowi nie udało się zdobyć choćby jednego przyjaciela. Kiedy powiedziałem, że przecież rybacy są jego przyjaciółmi, bezceremonialnie mnie poprawił: „Lubią mnie, bo pokazuję im, gdzie są ryby, ale po każdej wyprawie idą do pubu, a ja wracam samotnie do domu i wciąż mieszkam z rodzicami”.

Jonah jest autystą. Zapewne już się tego domyśliłeś.

Jak jasno pokazują historie tych dwóch chłopców, te same zachowania i fascynacje mogą być spostrzegane bardzo odmiennie. Widziane z jednej perspektywy, „obsesje” dziecka stanowią objaw „zaburzenia” lub „choroby” i są kojarzone z niepełnosprawnością. Widziane z innej strony, nieustanne eksperymentowanie i szczegółowe obserwacje dziecka są wytworem umysłu, w którym silnik poszukujący wzorów pracuje na najwyższych obrotach, co może skutkować nadzwyczajną inwencją wynalazczą, a czasem nawet sprawić, że dziecko zostanie słynnym wynalazcą.

Zdolności wynalazcze są niezwykle ważne, ponieważ odkąd się pojawiły u przedstawicieli naszego gatunku, zaczęliśmy przeobrażać świat i nadal to robimy. A jednak owe zdolności są słabo rozumiane. Nie istnieje żadna teoria wynalazczości, ani też wyjaśnienie, skąd się wzięła owa przełomowa zdolność¹². Według obiegowych opinii wynalazczość polega na badaniu jakiegoś przedmiotu, zobaczeniu go w nowym świetle albo uzyskaniu wglądu w niego, ale są to niejasne opisy, które nie stanowią teorii. Kiedy jednak przyglądamy się umysłom wynalazców, takich jak Edison, lub osób autystycznych, takich jak Jonah, możemy dostrzec między nimi związek, który wymaga zbadania.

Dostrzeżenie tego związku skłoniło mnie do postawienia kilku fundamentalnych pytań: W jaki sposób dokonujemy wynalazków? Co się dzieje w naszym umyśle, kiedy to robimy? Czy człowiek jest jedynym gatunkiem zdolnym do wynalazczości? W którym momencie w toku ewolucji u nas, ludzi, lub u naszych przodków pojawiła się ta zdolność? Na czym polega intrygujący związek między wynalazczością i autyzmem? Czy ten związek istnieje w całym spektrum autyzmu, nie wyłączając osób z niepełnosprawnością intelektualną lub tylko szczątkową umiejętnością posługiwania się językiem?

Jako psycholog i badacz autyzmu od trzydziestu pięciu lat studiuję ludzki umysł. W tej książce przedstawiam nową teorię ludzkiej wynalazczości. Oto ona w pigułce.

Po pierwsze, tylko my, ludzie, mamy w mózgu szczególny silnik, który wyszukuje wzory „jeżeli-i-to”, stanowiące minimalne kryterium definicyjne systemu. Nazywam ten silnik mechanizmem systematyzującym. Po drugie, mechanizm systematyzujący powstał w przełomowym momencie ewolucji naszego gatunku, między 70 000 a 100 000 lat temu, kiedy pierwsi ludzie zaczęli wytwarzać złożone narzędzia w sposób, do jakiego nie były zdolne żadne wcześniejsze zwierzęta i jaki przekracza możliwości wszystkich współczesnych gatunków zwierząt poza człowiekiem¹³. Po trzecie, dzięki mechanizmowi systematyzującemu my, ludzie, zostaliśmy naukowymi i technicznymi panami Ziemi i zepchnęliśmy w cień wszystkie inne gatunki. Po czwarte, mechanizm systematyzujący działa na najwyższych obrotach w umysłach wynalazców, przedstawicieli nauk przyrodniczych, technicznych, inżynieryjnych i matematycznych (określanych angielskim akronimem STEM – _science_, _technology_, _engineering_, _mathematics_), a także wszystkich tych, którzy próbują biegle opanować jakiś system (między innymi muzyków, rzemieślników, filmowców, fotografów, sportowców, ludzi biznesu i prawników). Wszyscy oni mają „hipersystematyzujący” umysł, który nie może się powstrzymać przed dążeniem do precyzji i koncentracją na szczegółach i który uwielbia dociekać, jak działa dany system, jak zbudować system lub jak go udoskonalić. Po piąte, mechanizm systematyzujący pracuje również na wysokich obrotach w umyśle autystycznym. Po szóste, nowe badania naukowe wykazały, że skłonność do systematyzowania jest w pewnej mierze uwarunkowana genetycznie, co oznacza, że prawdopodobnie powstała w procesie doboru naturalnego. W ten sposób docieramy do niezwykłego związku: otóż ludzie z autyzmem, przedstawiciele dyscyplin STEM oraz inni hipersystematyzatorzy współdzielą owe geny.

Kiedy spoglądamy wstecz na ewolucyjne dzieje naszego gatunku, przyglądamy się teraźniejszości, a potem wybiegamy w przyszłość, odkrywamy ważny fakt: ludzie, u których mechanizm systematyzujący działa na najwyższych obrotach, odgrywali – i nadal odgrywają – decydującą rolę w historii wynalazczości.

------------------------------------------------------------------------

PRZYPISY:

¹ Tytuł wydania polskiego: _Matematyczne zasady filozofii naturalnej_, tłum. Sławomir Brzezowski (przyp. tłum.).

² Byłem obecny podczas badania Jonaha. Oczywiście dane zostały zanonimizowane, aby zapewnić poufność.

³ Dane dotyczące rozwoju słownictwa, zebrane w grupie tysięcy dzieci przez naukowców z Uniwersytetu Stanforda i udostępnione innym badaczom, można znaleźć na stronie internetowej _wordbank.stanford.edu/analyses?name=vocab_norms_.

⁴ Zob. R. Reader i in. (2014), _Genome wide studies of Specific Language Impairment_, „Current Behavioural Neuroscience Reports”, 1 (4), 242–250.

⁵ Na temat związku między późnym rozwojem mowy u dzieci a wykształceniem technicznym rodziców zob. T. Sowell (1998), _Late-talking children_, Basic Books.

⁶ Termin „precyzyjny umysł” (_exact mind_) pochodzi z książki: S. Baron-Cohen, S. Wheelwright (2004), _An exact mind: An artist with Asperger Syndrome_, ilustracje Peter Myers, Jessica Kingsley Ltd.

⁷ Okazało się, że sposób, w jaki Jonah klasyfikował liście, był poprawny naukowo. Zob. M. Hickey, C. Clive (1997), _Common families of flowering plants_, Cambridge University Press.

⁸ Ang. _repetitive and restrictive behavior and interests_ (RRBI; przyp. tłum.).

⁹ Na temat zachowań repetytywnych zob. I. Carcani-Rathwell i in. (2006), _Repetitive and stereotyped behaviors in pervasive developmental disorders_, „Journal of Child Psychology and Psychiatry”, 47 (6), 573–581. Użyteczną analizę terminu ROZZ można również znaleźć na portalu Interactive Autism Network, _Autism: Restricted and Repetitive Behaviors_, 2 kwietnia 2007, zaktualizowano 7 listopada 2013, _iancommunity.org/cs/autism/restricted_repetitive_behaviors_.

¹⁰ Do początków XXI wieku zachowania repetytywne u osób z autyzmem uważano za negatywne i niepożądane, a nauczyciele i klinicyści radzili rodzicom, aby przeciwdziałali takim zachowaniom u swoich dzieci. Zakwestionowałem ten pogląd, reinterpretując zachowania repetytywne jako „systematyzujące”, inteligentne i – jak się przekonamy – wyłącznie ludzkie zachowania, które odzwierciedlają odmienny styl uczenia się. Zob. S. Baron-Cohen (2002), _The extreme male brain theory of autism_, „Trends in Cognitive Sciences”, 6, 248–254.

¹¹ Informacje na temat Edisona pochodzą z publikacji Geralda Bealsa, _The Biography of Thomas Edison_, czerwiec 1999, _www.thomasedison.com/biography.html_.

¹² Według definicji słownikowych „wynalazczość” (_invention_) polega na wymyśleniu czegoś nowego – nowej metody, nowej idei, nowego urządzenia, nowego odkrycia lub procesu. Rdzeniem angielskiego wyrazu _invention_ jest _vent_, od łacińskiego _venire_ – „przyjść”. Niektóre definicje odróżniają termin „wynalazek” (_invention_) od pokrewnego terminu „innowacja” (_innovation_). Jedni definiują innowację jako wynalazek, który upowszechnia się w społeczeństwie; według innych innowacyjność polega na rozwinięciu jakiegoś wynalazku. Moim zdaniem to, czy dany wynalazek upowszechni się w populacji, może zależeć od czynników społeczno-ekonomicznych, takich jak to, czy wynalazca ma dostęp do finansowania albo czy ma dobry zespół marketingowy. Bardziej podstawowe pytanie brzmi: jak to się dzieje, że my, ludzie, jesteśmy zdolni do dokonywania wynalazków, tych przyziemnych i tych spektakularnych, niezależnie od tego, czy okazują się one sukcesem?

¹³ Oczywiście słów „przełomowy moment” nie należy rozumieć dosłownie. W przedziale 30 000 lat, w którym – jak oszacowałem – pojawił się mechanizm systematyzujący (między 70 000 a 100 000 lat temu), możliwy był zarówno skokowy, jak i przyrostowy model zmian neuronalnych.Simon Baron-Cohen

TEORIA ZŁA
O empatii i genezie okrucieństwa

PRZEKŁAD:
Agnieszka Nowak-Młynikowska

Zaburzenie borderline. Psychopatia. Autyzm i zespół Aspergera. Ludzie cierpiący na te zaburzenia mają pewną wspólną cechę – brak empatii. W niektórych wypadkach bywa on bardzo niebezpieczny (pomyśl o masakrze w Columbine High School), podczas gdy

w innych może oznaczać po prostu odmienny sposób interpretowania świata (czego przykładem jest Kim Peek, pierwowzór głównego bohatera filmu _Rain Man_).

Jakie są przyczyny niezdolności do empatii? Co się tak naprawdę dzieje, kiedy tracimy pragnienie rozumienia uczuć innych ludzi i troszczenia się o nie (albo gdy nigdy nie doświadczyliśmy tego pragnienia)?

W książce _Teoria zła_ Simon Baron-Cohen, wybitny psycholog i laureat nagród naukowych, który od dziesiątków lat zajmuje się badaniem autyzmu, przedstawia nową, opartą na wiedzy o mózgu teorię ludzkiego okrucieństwa. Baron-Cohen zagłębia się w neuronaukę i anatomię ludzkiego mózgu, wyjaśniając, jak działa tak zwany mózgowy obwód empatii. Nieprawidłowe funkcjonowanie tego obwodu – dowodzi autor – leży u podstaw braku empatii. Co jednak odróżnia niezwykłe zachowania, takie jak te obserwowane u osób autystycznych, od bezwzględnych czynów psychopaty? Zdaniem Baron-Cohena istotne znaczenie mają nie tylko czynniki biologiczne, ale także społeczne i środowiskowe, między innymi zaniedbywanie przez rodziców, krzywdzenie i doświadczanie głębokiej nieufności.

Opierając się na własnych badaniach autyzmu i empatii, autor przedstawia krytyczne spojrzenie na naukową teorię współczucia i nawołuje do istotnej zmiany sposobu, w jaki wyjaśniamy ludzkie okrucieństwo, a nawet tego, jak traktujemy ludzi, którzy się go dopuszczają.Carol Tavris, Elliot Aronson

_BŁĄDZĄ WSZYSCY (ALE NIE JA)_

_Dlaczego usprawiedliwiamy głupie poglądy, złe decyzje i szkodliwe działania_

Richard E. Nisbett

_GEOGRAFIA MYŚLENIA_

_Dlaczego ludzie Wschodu i Zachodu myślą inaczej_

Wiesław Łukaszewski

_WIELKIE (I TE NIECO MNIEJSZE) PYTANIA PSYCHOLOGII_

Michael S. Gazzaniga

_ISTOTA CZŁOWIECZEŃSTWA_

_Co czyni nas wyjątkowymi_

Michael S. Gazzaniga

_KTO TU RZĄDZI? JA CZY MÓJ MÓZG?_

_Neuronauka a istnienie wolnej woli_

Simon Baron-Cohen

_TEORIA ZŁA_

_O empatii i genezie okrucieństwa_

Jonathan Haidt

_PRAWY UMYSŁ_

_Dlaczego dobrych ludzi dzielą polityka i religia?_

Steven Pinker

_PIĘKNY STYL_

_Przewodnik człowieka myślącego po sztuce pisania XXI wieku_

Walter Mischel

_TEST MARSHMALLOW_

_O pożytkach płynących z samokontroli_

Richard E. Nisbett

_MINDWARE_

_Narzędzia skutecznego myślenia_

Dan Ariely

_SZCZERA PRAWDA O NIEUCZCIWOŚCI_

_Jak okłamywać wszystkich, a zwłaszcza samych siebie_

Thomas Gilovich, Lee Ross

_NAJMĄDRZEJSZY W POKOJU_

_Jakie korzyści możemy czerpać z najważniejszych odkryć psychologii społecznej_

Adam Galinsky, Maurice Schweitzer

_PRZYJACIEL I WRÓG_

_Kiedy współpracować, kiedy rywalizować i jak odnosić sukcesy w jednym i drugim_

Dan Ariely

_POTĘGA IRRACJONALNOŚCI_

_Ukryte siły, które wpływają na nasze decyzje_

Dan Ariely

_GROSZ DO GROSZA_

_Jak wydawać mądrze i jak unikać pułapek finansowych_

Tomasz Maruszewski

_GDZIE PODZIEWA SIĘ NASZA PAMIĘĆ_

_Od pamięci autobiograficznej do pamięci zbiorowej_

Michael S. Gazzaniga

_INSTYNKT ŚWIADOMOŚCI_

_Jak z mózgu wyłania się umysł?_