Powstanie Spartakusa - ebook

Spis treści

O książce

O autorze

Karta redakcyjna

Wstęp

Imię Spartakusa przywodzi na myśl kilka pozytywnych skojarzeń

Rozdział I

„Tanie jak Sardyńczycy”. Przemysł niewolniczy w Italii u schyłku Republiki

Wielkie zwycięstwa, wielkie podboje

Żywe zdobycze podbojów

Niewola za długi w prowincjach rzymskich i krajach sprzymierzonych

Działalność piratów

Handel zagraniczny

Hodowla

Rodzaje niewolników

Familia rustica

Familia urbana

Wyzwoleńcy

Kryzys obywatelski Rzymian spowodowany niewolnictwem

Rozdział II

Familia gladiatoria

Rozrywki Rzymian

Rodzaje gladiatorów

Szkoły gladiatorów

Rytuał śmierci

Rozdział III

Bunt niewolników w złotym wieku Republiki

Bunt w Etrurii (195 r.)

Bunt niewolników w Apulii (185 r.)

Pierwsze powstanie sycylijskie (lata 138-132)

Powstanie Arystonikosa w Azji Mniejszej (lata 132-129)

Bunty niewolników związane z wojnami Rzymian z Cymbrami i Teutonami

Drugie powstanie sycylijskie

Bunt Wettiusza

Wydarzenia sycylijskie (lata 104-101)

Rozdział IV

Sytuacja w Imperium Romanum od II powstania sycylijskiego do powstania Spartakusa

Italia – mozaika językowa

Wojna sprzymierzeńcza – Marsicum bellum (lata 91-88)

Początek pierwszej wojny z Mitrydatesem (89 r.)

Wojna domowa w Italii (lata 88-86)

Działania szczęściarza Sulli (lata 87-84)

Druga odsłona wojny domowej w Italii (lata 83-82)

Dyktator Sulla (lata 82-79)

Druga wojna z Mitrydatesem (lata 82-81) i przeniesienie wojny domowej do Hiszpanii

Sertoriusz w Hiszpanii

Początek trzeciej wojny z Mitrydatesem (74 r.)

Podsumowanie w kontekście niewolniczym

Rozdział V

Początek powstania Spartakusa. Wojna rozbójnicza

Spartakus a Rzymianie

Spartakus w Kapui

Spisek gladiatorów

Rozbójnicze gniazdo na Wezuwiuszu

Kłopoty kampańskich władz lokalnych

Kłopoty rzymskich władz centralnych

Mały kłopot pretora Klaudiusza Glabera

Duże kłopoty pretora Waryniusza

Bezradność pretora Waryniusza

Kłopoty miast kampańskich

Rozdział VI

Wielkie plany Spartakusa

Marsz powstańców na południe przez Lukanię

Organizacja armii niewolniczej

Uzbrojenie armii niewolniczej

Wygląd zbiegłych niewolników

Szkolenie

Taktyka walki

Plany niewolników

Rozdział VII

Zamiary Rzymian

Armia konsularna po wojnach ze sprzymierzeńcami

Organizacja legionu

Ubiór i uzbrojenie armii rzymskiej

Ekwipunek obozowy

Plany konsulów

Liczba żołnierzy zaangażowana w wojnie przeciw niewolnikom w czasie działania konsulów

Rozdział VIII

Długi marsz na Północ – wojna heroiczna

Consentia

Metapontum

Przemarsz przez Apulię

Góra Garganus

Bitwa Rzymian z Germanami i Gallami pod górą Garganus – hipoteza

Bitwa wielkich wojsk konsula Korneliusza Lentulusa z siłami Spartakusa

Bitwa wojsk Spartakusa z wojskami konsula Gelliusza i pretora Arriusza

Igrzyska pogrzebowe ku czci Kriksusa

Bitwa w Picenum z połączonymi siłami konsulów

Bitwa pod Mutiną

Gwałtowna zmiana planów

Rozdział IX

Długi marsz w stronę Sycylii. Woja o przetrwanie

Bogacz Krassus

Krassusa plan na pokonanie Spartakusa

Bitwa w Picenum i decymacja oddziałów rzymskich

Pierwsze porażki powstańców

Rów Krassusa

Między Scyllą a Charybdą

Wojna pozycyjna z Krassusem

Przełamanie wału Krassusa

Rozdział X

Upadek powstania. Wojna beznadziejna

Tuż po wyjściu wojsk Spartakusa z pułapki

Zniszczenie oddziału Gallów i Germanów (ok. lutego 71 r.)

Klęska rzymskiego pościgu

Ostatnia bitwa Spartakusa (ok. marca 71 r.) – hipoteza

Via dolorosa. O dobijaniu powstania, czyli o tym, że każdy sukces ma wielu ojców

Rozdział XI

Co się stało z pozostałymi uczestnikami wydarzeń?

Krassus i Pompejusz

Werres

Piraci

Mitrydates

I znów Krassus, i Pompejusz, i jeszcze ktoś

Niewolnicy

Rozdział XII

Czym jest niewolnictwo?

Współczesne niewolnictwo

Bibliografia

Źródła

Opracowania

Opracowania zbiorowe

Akty prawne

PolecamyO książce

Największy i najbardziej krwawy zryw niewolniczy starożytności rozpoczął się od buntu w 73 r. p.n.e. w szkole gladiatorów w Kapui, mieście nieopodal Neapolu. Siedemdziesięciu ośmiu zbiegów, w tym przywódca buntu – Spartakus, uszło pościgowi i schroniło się w kraterze Wezuwiusza. Dołączali do nich kolejni. Wkrótce armia Spartakusa liczyła kilka tysięcy wojowników, a ich twierdzą stał się wulkan, na którego zboczach pokonali przybyłą z Rzymu armię Imperium. Od tego momentu powstanie zyskało wymiar masowy. Dwa lata wędrowni buntownicy gromili regularne armie rzymskie, grabili i siali terror na niemal wszystkich ziemiach Italii. Imię Spartakusa napawało Rzymian taką samą trwogą, jak przed 150 laty imię Hannibala. Szacowano, że powstańcy są wstanie zdobyć Rzym, nieopodal którego przemaszerowali dwukrotnie. Ostatecznie Spartakusa pokonał nad rzeką Silarus w południowej Italii wyposażony w nadzwyczajne pełnomocnictwa propretor Marek Licyniusz Krassus – najbogatszy człowiek Republiki. Zwycięstwo okazało się kapitałem politycznym. Dekadę później Marek Krassus wspólnie z Gajuszem Juliuszem Cezarem i Gnejuszem Pompejuszem stał się grabarzem rzymskich tradycji republikańskich, a w ślad za tym Republiki. Ustrój niewolniczy przetrwał wszelkie zawieruchy polityczne i wszystkie epoki – co gorsza miewa się dobrze również i dziś.

Paweł Rochala

PożarologO autorze

Paweł Rochala

(ur. 1968), pisarz i historyk wojskowości z zamiłowania, zawodowy oficer Państwowej Straży Pożarnej (sam siebie nazywa „Pożarolog”). Autor wielu artykułów i felietonów do branżowej prasy strażackiej. Żonaty, ma dwoje dzieci. W dorobku ma także książki historyczne i popularnonaukowe, m.in.: „Cedynia 972”, „Niemcza 1017”, „Imperium u progu zagłady. Najazd Cymbrów i Teutonów”, „Las Teutoburski 9 rok n.e.”, „Vercellae 101 p.n.e.”, oraz powieści: „Bogumił Wiślanin”, „Baśń średniowieczna”, „Ballada o czarownicy”.Wstęp

Imię Spartakusa przywodzi na myśl kilka pozytywnych skojarzeń

Musi imponować ktoś, kto pokazał, że lepiej zginąć, niż żyć w niewoli, kto do końca wytrwał przy ludziach, którzy w niego wierzyli, a w dodatku potrafił skutecznie, w słusznej sprawie rzucić wyzwanie największej potędze ówczesnego świata. Niestety, wyrazista sylwetka dzielnego gladiatora idealnie się nadawała nie tylko na szkolny wzór bohaterstwa. Spartakus został bowiem symbolem propagandowym systemu społecznego, który wbrew nad wyraz gromko głoszonym chwytliwym hasłom, podstawą swojego istnienia uczynił niewolnictwo. Ponieważ ów system opierał się też na kłamstwie, terrorze oraz indoktrynacji, czynniki te wkroczyły do absolutnie wszelkich dziedzin życia, w tym również do nauk historycznych. System represyjno-ideologiczny narzucał jedynie słuszną interpretację nie tylko najnowszej, ale nawet zamierzchłej historii. Tam nie obowiązywała starożytna zasada, że cezar nie jest autorytetem dla gramatyków. Każdy z kolejnych cezarów komunizmu wiedział, że jest, a uczeni, chcąc żyć, skwapliwie mu tę „prawdę” udowadniali. Zatem nic dziwnego, że w państwie permanentnie trzymającym w obozach pracy nawet 20 procent społeczeństwa, nie brakło prac naukowych „inaczej” o Spartakusie traktujących, tchnących natrętną, śmieszną, zarazem straszną propagandą. Podobne poglądy z różnym skutkiem zaszczepiano w krajach siłą obdarowanych dobrem komunizmu, bo – jak mówił George Orwell – „Kto rządzi przeszłością, w tego rękach jest przyszłość”.

Ten przeszczep słabo przyjął się w Polsce. Bo u nas, w Polszcze, nigdy nie brakło uczonych, którzy zechcieliby odreagować nadopiekuńczość systemu wspólnotowego zabierającemu każdemu co się da, aby wreszcie wszyscy mieli po równo. Ci ludzie zajmowali się dziejami buntu niewolników w zamierzchłym Rzymie, przy okazji piętnowali między wierszami skrajną obłudę ideologiczną całkiem współczesnych im władz. Właśnie dlatego w polskich naukach historycznych powstanie Spartakusa doczekało się wielu rzetelnych i dogłębnych rozpraw, wyjaśniających to zagadnienie praktycznie kompleksowo. Jednocześnie wyczulone na kwestie wolności społeczeństwo chętnie czytało (i czyta) o niewolnictwie starożytnym, wobec tego spolszczono kilkanaście najbardziej interesujących prac historyków zachodnich. Tym samym, jako autor niniejszego opracowania popularnego i nieroszczącego sobie ambicji naukowych, opisując dzieje powstania Spartakusa, stanąłem przed szansą oparcia się głównie na materiałach polskojęzycznych, co w dziedzinie nauk o starożytności jest wyjątkiem. Skwapliwie wykorzystałem ten wyjątek nie z samej wygody, ale również z innych przyczyn, o których niżej.

Zasługującym na podziw jest fakt, iż w minionej, na szczęście, epoce, polscy uczeni zdołali napisać rzetelne opracowania o Spartakusie pod okiem czujnych do granic absurdu cenzorów, którzy wodzowi niewolników nieraz wręczali czerwony sztandar1. Oczywiście nie obyło się bez kompromisów, w postaci krótkich wstawek ideologicznych w rodzaju „walka klasowa uciskanych mas” czy „baza i nadbudowa”. Zresztą tych haseł na ogół nie wplatano w wywody naukowe, lecz przesuwano je do przypisów, słów wstępnych lub podsumowań, gromadząc przy tym w jednym, łatwym do opuszczenia akapicie. Po ich wykreśleniu dzieła nie tracą, a zyskują na spójności i logice przekazu. Czytelnikom z innych galaktyk – jak to w książce „Życie i niezwykłe przygody żołnierza Iwana Czonkina” powiedział słynny rosyjski pisarz Włodzimierz Wojnowicz – przypominam, że kiedyś obowiązywało niepisane, ale twardo przestrzegane bezprawie, iż warunkiem ukazania się czegokolwiek w druku lub nawet w ogóle utrzymania się przy wykonywanym piórem zawodzie było umieszczenie w pracy zdania, co na ten temat powiedział Lenin, ewentualnie, jeśli nic nie powiedział, a dużo gadał na każdy temat, co o tym sądził Marks lub, od biedy, Engels (ci też sporo gadali). Niestety, z tego właśnie powodu opracowania historyków z drugiej połowy XX wieku są lekceważone przez młodzież, a to jest zwyczajnie niesprawiedliwe. Tym bardziej należy szanować dorobek przeszłych pokoleń, po trosze już zapominany, a poza granicami kraju, nie licząc kilku pasjonatów, praktycznie nieznany.

To symptomatyczne, że przez dziesiątki lat jedyną książką przeznaczoną dla masowego polskiego czytelnika, było opracowanie radzieckiego historyka A.W. Miszulina „Powstanie Spartakusa. Zarys popularno-naukowy”, wydane w Polsce w 1952 r.! Obecnie, ku satysfakcji czytelników, wolny rynek nadrabia wiekowe zaniedbanie podwójnie. Nakładem dwóch wydawnictw, niemal w tym samym czasie wyszły niezależnie od siebie dwie pozycje popularne o Spartakusie: „Powstanie Spartakusa 73-71 p.n.e.” Bernarda Nowaczyka oraz niniejsze opracowanie.

To tyle tytułem wstępu. Teraz oferuję udział w bezpiecznej przygodzie polegającej na obejrzeniu moimi oczami ogromnej, antycznej tragedii. Zapraszam.

Paweł Rochala

Skierniewice1.

(1) Na słowo pisane cenzorzy mogli dosyć swobodnie oddziaływać, ale największy problem mieli z muzyką, gdzie trudno o polityczną ortografię. Świetny kompozytor ormiański Aram Chaczaturian w czasach twardego stalinizmu stworzył muzykę do baletu „Spartakus”. To genialne dzieło, niestarzejące się, pełne liryki i dramatyzmu, zupełnie niezależne od ideologii, jaką usiłowano je otoczyć w sensie wizualnym. Nie siląc się na subtelniejsze formy oddziaływania na publiczność, kazano tancerzom machać na scenie czerwonymi sztandarami.

(2) Wergiliusz, Georgiki; t. II.; s. 397-401, Bukoliki i Georgiki, tłum.: Z. Abramowiczówna, Wrocław 2006, s. 108.

(3) Cyt. za: J. Łanowski, Antologia anegdoty antycznej – Tyberiusz Semproniusz Grakchus, Wrocław 1963, s. 164.

(4) Książka, od której należałoby zacząć przed przystąpieniem do czytania prac specjalistycznych, to dzieło popularne ze względu na mądrość, jasność i precyzję wykładu: G. Alföldy, Historia społeczna starożytnego Rzymu, tłum. A Gierlińska (wyd. pierwsze, Poznań 1998). Autor w przystępny sposób omówił nie tyle samo niewolnictwo, co umiejscowienie go w strukturze społecznej Rzymu, jako składnika społecznie niezbędnego. Ponadto, po przeczytaniu książki Alfödy’ego, wszystko w zakresie ustroju rzymskiego, problemów politycznych, sposobu obierania i sprawowania władzy, czyli to, co zwykle nastręcza trudności poznawcze, będzie jasne i czytelne dla każdego. Podejrzewam, że starożytni Rzymianie chcieliby dysponować podobnym przewodnikiem po ich ustroju politycznym. O niewolnictwie w języku polskim jest kilka ogólnych prac, ale w tym miejscu pragnąłbym zwrócić uwagę czytelników na dwie książki, nie dość, że świetne, to jeszcze dobrze uzupełniające się nawzajem. Pierwsza to praca I. Bieżuńskiej-Małowist i M. Małowista Niewolnictwo, Warszawa 1987, którą słusznie eksponuje się w Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu, jako dzieło podstawowe do poznania dziejów niewolnictwa. Ponad połowę jej objętości stanowią dzieje niewolnictwa starożytnego, reszta dotyczy pozostałych dziejów ludzkości, aż po koniec XIX w. Druga to książka L. Schumachera, w tłum. B. Mroziewicza, Niewolnictwo antyczne. Dzień powszedni i los niewolnych, Poznań 2005, zawierająca solidny rys archeologiczny, omawiająca zachowane przedstawienia artystyczne niewolników, z szerokim kontekstem historycznym. Warto też przeczytać zestaw referatów zebranych pt.: Niewolnictwo i niewolnicy w Europie od starożytności po czasy nowożytne. Pokłosie sesji zorganizowanej przez Instytut Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie w dniach 18-19 grudnia 1997 r., Kraków 1998, gdzie omawia się problemy niewolnictwa od czasów biblijnych, przez średniowiecze aż do XIX w.

(5) O podboju Hiszpanii przez Rzymian traktuje nr 4 dostępnego na rynku polskim czasopisma Ancient Warfare.

(6) Wszystkie daty roczne, jeżeli nie wskazano inaczej, odnoszą się do lat przed urodzeniem Chrystusa.

(7) Gajusz Salustiusz Krispus, Mowy i listy z ››Historii‹‹; List Mitrydata, tłum. M. Nagnajewicz, Meander 12, Warszawa 1957, s. 264.

(8) Zainteresowanych problematyką egipsko-rzymską odsyłam do książki T. Grabowskiego Ptolemeusze i Rzym. Przyjaźń czy zależność. Stosunki polityczne w latach 273-43, Kraków 2005.

(9) Wellejusz Paterkulus, Historia rzymska, II.1, tłum. E. Zwolski, Wrocław 2006, s. 39. .

(10) Wellejusz Paterkulus, op.cit.

(11) O tym wyczerpująco w bardzo interesującym wykładzie A. Ziółkowskiego: Urbs direpta. Los miasta zdobytego przez Rzymian w okresie wielkich podbojów, Świat antyczny. Stosunki społeczne, ideologia i polityka, religia, Warszawa 1988, s. 87-116.

(12) A. Ziółkowski: Źródła dopływu niewolników do Italii w II w. Złupienie Epiru w III wojnie macedońskiej, , LXXII, zeszyt 3, Warszawa 1981, s. 391.

(13) Obydwie liczby jeńców wziętych przez Mariusza w wojnach Cymbryjskich za Liwiuszem, Periocha księgi LXVIII, tłum. M. Brożek, Wrocław 1982, s. 264.

(14) Cyceron, Mowa w sprawie naczelnego dowództwa Gnejusza Pompejusza, Mowy, tłum. D. Turowska, Kęty 1998, s. 18.

(15) Ksenofont z Efezu, Opowieści efeskie, I.13 i I.14, tłum. L. Rychlewska, Wrocław 2006, s. 28-29, skrót autora. .

(16) Stela ta jest bardzo często opisywana w opracowaniach poświęconych niewolnictwu, ostatnio L. Schumacher: Niewolnictwo antyczne. Dzień powszedni i los niewolnych, tłum. B. Mroziewicz, Poznań 2005, s. 59-60 i nast.

(17) Plutarch, Katon Starszy, 21, Żywoty sławnych mężów, tłum. M. Brożek, Wrocław 1997, s. 115.

(18) Plutarch, ibidem, s. 114.

(19) Zainteresowanych problematyką uprawy ziemi w starożytnej Italii odsyłam do gruntownego opracowania na ten temat autorstwa J. Kolendy, Postęp techniczny a problem siły roboczej w rolnictwie starożytnej Italii, Wrocław–Warszawa–Kraków 1968. Warto!

(20) Appian z Aleksandrii Historia Rzymska, XIII.7, tłum. L. Piotrowicz, Wrocław 2004, s. 609-610, skróty autora .

(21) Pliniusz, Historia naturalna (wybór), VII.11, tłum. I. i T. Zawadzcy, Wrocław 2004, s. 198-199, skróty autora.

(22) Pliniusz, ibidem, s. 197.

(23) Katon Starszy pyta: Jak wyposażyć sad oliwny o powierzchni dwieście czterdzieści iugera? (Marcus Porcius Cato, O gospodarstwie wiejskim, X,1, tłum. S. Łoś, Wrocław 2006, str. 31); Jak wyposażyć winnicę o powierzchni 100 iugera? (ibidem, XI.1). I nasuwa się pytanie: jak nazwać majątek o powierzchni dziesięciokrotnie większej, powstały przez zagarnięcie ziem publicznych oraz przyłączenie gospodarstw sąsiadów? Nie przychodzi na myśl inne słowo, tylko latyfundium.

(24) Plutarch, „Katon Starszy”, ibidem, 21., s. 114.

(25) Ibidem, 3., s. 100.

(26) Marcus Porcius Cato, O gospodarstwie wiejskim, II.7, tłum. S. Łoś, Wrocław 2006, s. 13.

(27) Plutarch, op.cit., 5., s. 102.

(28) Interesującą w tym zakresie jest praca B. Bolza, Niewolnicy w pismach Cicerona, Poznań 1963, w której autor nie tylko pokazuje poglądy lub też koniunkturalne zapatrywania wykształconego człowieka w Rzymie na niewolnictwo, ale również rozdział Poglądy na niewolnictwo przed Ciceronem. Wynika z tego, że bez niewolników nie wyobrażano sobie wówczas życia.

(29) Seneka, Epist, 47, List antyczny. Antologia, poz. 101, tłum. J. Schnayder, Wrocław 2006, s. 184.

(30) O czym szeroko traktuje wykład J. Kolendy, Specyficzne zastosowanie pracy niewolników i wyzwoleńców w Rzymie. Nomenklator – ››pamięć‹‹ swego pana lub patrona, Świat antyczny. Stosunki społeczne, ideologia i polityka, religia. Studia ofiarowane Izie Bieżuńskiej-Małowist w pięćdziesięciolecie pracy naukowej przez Jej uczniów, Warszawa 1988.

(31) Petroniusz, Satyryki, 75; 76, tłum. M. Brożek, Wrocław 2005, s. 94, skrót autora.

(32) Co udowadnia J.N. Korżyński w opracowaniu, Stosunek niewolników do zagadnienia osobistej wolności (na podstawie komedii rzymskiej), Meander 13, (1958), s. 120-136.

(33) O wyzwoleńcach z końca okresu republiki rzymskiej traktują artykuły R. Kamienika, Libertus igratus, Antiquitas IX, (No 497), Wrocław 1983, s. 63-81, oraz S. Mrozka, Społeczno-gospodarcze znaczenie wyzwoleńców u schyłku Republiki” Roczniki dziejów gospodarczych 37, (1976), s. 33–45.

(34) Cyceron, Fam. XVI 11 (List do Tirona), Wybór listów, tłum. G. Pianko, Wrocław 2004, s. 282.

(35) Obszerny opis działania Chryzogonosa zawarty jest na s. 74-81 opracowania K. Kumanieckiego, Cyceron i jego współcześni, Warszawa 1989.

(36) Appian z Aleksandrii, XIII.7, op.cit., s. 610. .

(37) Plutarch, Tyberiusz Grakchus, 9, Żywoty sławnych mężów, tłum. M. Brożek, Wrocław 1955, s. 518.

(38) Gajusz Salustiusz Krispus, Historiae, fr. III 48 M., Mowa trybuna ludowego do plebejuszy, tłum. M. Nagnajewicz, Meander, 12, Warszawa 1957, s. 311.