Powszechna historia prawa - ebook

Seria podręczników i źródeł do nauk historycznoprawnych obejmuje:

Marian Kallas

Historia ustroju Polski

Dariusz Makiłła

Historia prawa w Polsce

Wojciech Witkowski

Historia administracji w Polsce. 1764–1989

Sławomir Godek, Magdalena Wilczek-Karczewska

Historia ustroju i prawa w Polsce do 1772/1795. Wybór źródeł

Marian Kallas, Marek Krzymkowski

Historia ustroju i prawa w Polsce. 1772/1795–1918. Wybór źródeł

Stanisław Rogowski

Historia ustroju i prawa w Polsce. 1918–1989. Wybór źródeł

Arkadiusz Bereza, Grzegorz Smyk, Wiesław P. Tekely, Andrzej Wrzyszcz

Historia administracji w Polsce. 1764–1989. Wybór źródeł

Redaktor naukowy serii: prof. dr hab. Marian Kallas

Układ instytucjonalny treści podręczników w serii pochodzi od Mariana Kallasa i stanowi przedmiot praw autorskichDO CZYTELNIKA

Wydawnictwo Naukowe PWN wprowadziło na rynek księgarski Historię ustroju Polski i Historię prawa w Polsce. Oba te podręczniki opracowano na potrzeby przedmiotu Historia ustroju i prawa w Polsce wykładanego na studiach prawniczych. Tę formułę Wydawnictwo Naukowe PWN przyjęło także w stosunku do przedmiotu Powszechna historia ustroju i prawa. Obecnie do rąk Czytelnika trafia Powszechna historia prawa. Jest to publikacja poświęcona zagadnieniom samych instytucji prawnych, pośród których główną pozycję zajmuje – wielokrotnie wznawiany – podręcznik Katarzyny Sójki-Zielińskiej pt. Historia prawa. Treść nowego podręcznika wyraża pogląd Autora na rolę powszechnej historii prawa we współczesnym modelu­ kształcenia prawniczego. Wynika to w pewnej mierze także z przekonania, że podręcznikowe ujęcie wiedzy ma spełniać cel dydaktyczny, tj. ułatwić Czytelnikowi jej przyswojenie. Pomaga w tym przyjęta konstrukcja podręcznika.

Autor wyszedł z założenia, że wiedza historyczna powinna zaznajomić adepta prawa przede wszystkim z rozwojem instytucji i pojęć wchodzących w zakres prawa cywilnego, karnego oraz procesowego, pokazać ciągłość europejskiej kultury prawnej od średniowiecza po czasy współczesne. Jednocześnie ukazał na przykładzie konkretnych źródeł prawa kierunki ewolucji systemów prawnych. Dlatego przedstawienie powszechnej historii prawa zostało ograniczone do kręgu czołowych państw Europy Zachodniej (Francja, Anglia), Środkowej (Niemcy, Austria, Polska, Czechy i Węgry) oraz Wschodniej (Rosja), a także Stanów Zjednoczonych.

Autor podjął próbę wykazania ogólnych przemian prawa charakterystycznych dla danej epoki oraz uchwycenia historycznego rozwoju podstawowych konstrukcji i pojęć prawnych. Historii prawa nie sposób jednak oderwać od zmian zachodzących w sferze polityki, ustroju, kultury czy religii. Dzieje prawa mogą być w pełni zrozumiałe dopiero wtedy, gdy uwzględni się ich polityczno-ideologiczne tło. Z tego względu obraz prawa w każdej z wyróżnionych epok został poprzedzony wstępem, który prezentuje najważniejsze wydarzenia polityczne oraz zawiera charakterystykę ustrojową. W odpowiedniej proporcji uwzględniono historyczny wykaz źródeł prawa i katalog pojęć prawniczych. Autor dokonuje analizy typowych dla epoki źródeł prawa oraz opisu najważniejszych instytucji prawnych i ich ewolucji. Znalazło to wyraz w systematyce podręcznika. Przyjęty układ treści ma służyć lepszemu odbiorowi zawartej w nim wiedzy.

Podręcznik jest podzielony na dwie części. Otwierają go ogólne uwagi na temat źródeł europejskiej kultury prawnej. We Wprowadzeniu Autor wskazuje na to, które elementy w porządkach prawnych państw europejskich funkcjonowały jako dziedzictwo prawa rzymskiego, praw szczepowych lub prawa kanonicznego. Zwraca uwagę Czytelnika na te źródła prawa, które miały przełomowe znaczenie dla jego rozwoju na znacznych obszarach Europy aż po czasy nowożytne.

Wprowadzenie spełnia rolę przewodnika po źródłach prawa, których dokładniejsze omówienie znajduje się w działach I–V. Zawierają one historię źródeł prawa przedstawioną w pięciu wyodrębnionych epokach: w średniowieczu, w czasach nowożytnych (od odrodzenia do oświecenia), wieku XIX (do 1918), okresie międzywojennym (1918–1939) i okresie powojennym (po 1945). Analiza najważniejszych źródeł prawa danej epoki pokazuje charakterystyczny dla niej stan prawa, a także etapy jego rozwoju. Nowością w podręczniku jest przedstawiony zarys kierunków rozwoju prawa w Europie Zachodniej po 1945 r.

Działy VI–IX podręcznika ukazują historię instytucji prawa cywilnego, karnego oraz procesowego. Historyczny opis instytucji prawa sądowego ma jednak w tym wypadku wymiar bardziej doktrynalny niż historyczny. Spełnia rolę propedeutyki do prawa pozytywnego.

Podręcznik Powszechna historia prawa został opracowany na podstawie wyników najnowszych badań naukowych. Cennym dopełnieniem jego treści są: ilustracje, mapy, schematy, wykazy, tabele i Wskazówki bibliograficzne oraz – po raz pierwszy zamieszczane w naszej serii podręczników akademickich – krótkie biogramy wybitnych prawników danej epoki.

Podręcznik jest przeznaczony dla studentów różnych kierunków nauk społecznych, ze szczególnym uwzględnieniem prawa.

Marian Kallas

Warszawa, lipiec 2008 r.WPROWADZENIE ŹRÓDŁA EUROPEJSKIEJ KULTURY PRAWNEJ

Prawo rzymskie

W 476 r. upadło cesarstwo zachodniorzymskie. Obalenie przez germańskiego wodza Odoakra ostatniego cesarza rzymskiego uznaje się za symbol ostatecznego triumfu ludów barbarzyńskich (germańskich) nad Rzymem. Polityczny upadek cesarstwa zachodniego nie oznaczał jednak ani końca rzymskiej kultury prawnej, ani struktur administracyjnych. Zachód pozostawał nadal pod nominalnym zwierzchnictwem cesarstwa bizantyjskiego. Z nadania cesarza wschodniorzymskiego od końca V w. północną Italią władali Ostrogoci. Król Teodoryk z szacunkiem odnosił się do prawa rzymskiego. Dążył do utrzymania w stanie nienaruszonym ustawodawstwa cesarskiego (zob. s. 51). W czasach panowania Ostrogotów przeważało w Italii prawo rzymskie. Ich rządy skończyły w się w połowie VI w., gdy ulegli militarnej przewadze cesarza bizantyjskiego Justyniana Wielkiego. Na zdobyte obszary rozciągnięto wówczas (554) moc obowiązującą kodyfikacji justyniańskiej Corpus Iuris Civilis, stanowiącej ukoronowanie rzymskiej jurysprudencji.

najazd Longobardów i upadek rzymskiej kultury prawnejDla procesu kształtowania się prawa w średniowiecznej Europie momentem przełomowym był dopiero najazd Longobardów na Italię w 568 r. Potraktowali oni Półwysep Apeniński jak wojenną zdobycz. Narzucili podbitej ludności romańskiej własne prawo szczepowe. Niszczyli rzymską administrację, zastępując ją organizacją rodową (zob. s. 55). Prawo rzymskie przetrwało je­dynie na obszarach, które oparły się ich władzy. Napór Longobardów wytrzymała przez długi czas Rawenna, jako bizantyjska enklawa w Italii. Nie powiodło się także opanowanie Rzymu. Polityka papiestwa przyczyniła się do powstrzymania ich ekspansji, a w ostateczności do likwidacji państwa longobardzkiego w VIII w.

prawo rzymskie a zwyczaje LongobardówLongobardowie doprowadzili do konfrontacji dwóch różnych kultur prawnych: barbarzyńskiej (pogańskiej) z rzymską (chrześcijańską). Na czym polegały najważniejsze różnice między kulturą prawną cesarstwa rzymskiego a kulturą Longobardów?

1. Tradycja prawna Longobardów była niepiśmienna. Prawo szczepowe kształtował zwyczaj. W Rzymie przeciwnie – cesarz spełniał prawotwórczą rolę. Prawo było przedmiotem naukowego opracowania przez jurystów rzymskich. Powstała bogata literatura prawnicza. Prawo rzymskie miało postać usystematyzowanej kodyfikacji.

prawo prywatne u Rzymian i Longobardów2. Prawo rzymskie popierało indywidualizm, strzegło interesów jednostki, chroniło prawa kobiet i dorosłych dzieci. U Longobardów jednostka podlegała władzy rodu. Prawo zabezpieczało przede wszystkim interesy majątkowe wspólnoty – miało zatem charakter kolektywny.

3. W prawie rzymskim istniała swoboda zawierania małżeństw na podstawie dobrowolnego porozumienia stron. Kobieta miała w zasadzie pełną zdolność do czynności prawnych. W prawie longobardzkim małżeństwo dochodziło do skutku wyłącznie za zgodą rodziny. Żona bez zgody męża nie mogła dysponować swoim majątkiem. U Longobardów istniał system patriarchalny, w którym kobiety znajdowały się pod surową opieką męskich przedstawicieli rodziny.

rzymskie a longobardzkie prawo karne4. Prawo rzymskie przyjmowało subiektywizację odpowiedzialności karnej. Odpowiedzialności podlegał tylko sprawca. Winę uznawano za ­warunek przestępstwa. Nie karano ani przestępstwa przypadkowego, ani popełnionego w obronie koniecznej. Inaczej było u Longobardów, którzy kładli nacisk na zewnętrzny efekt czynu. Pomijali w zasadzie element subiektywny, czyli zamiar. Odpowiedzialność karną ponosił nie tylko sprawca przestępstwa, ale także członkowie jego rodu (odpowiedzialność zbiorowa).

5. W prawie karnym późnego cesarstwa państwo, jako strażnik pokoju wewnętrznego, wymierzało za popełniane przestępstwa kary publiczne: karę śmierci, kary okaleczające (mutylacyjne) czy chłostę. Natomiast w systemie represji karnej Longobardów najważniejszą rolę spełniała krwawa zemsta rodowa (wróżda). W prawie longobardzkim kara miała charakter pieniężnego odszkodowania wypłacanego poszkodowanemu lub jego rodowi jako zadośćuczynienie za krzywdę i okup za zemstę (kompozycja). Chodziło nie tyle o ukaranie winnego, co o pojednanie zwaśnionych rodów.

postępowanie sądowe w Rzymie i u Longobardów6. Prawo rzymskie, w odróżnieniu od longobardzkiego, oddzielało proces ­cywilny od karnego. W rzymskim procesie karnym obowiązywała za­sada swobodnej oceny dowodów przez sąd. Środkiem dowodowym były zeznania­ świadków (reguła dwóch świadków). Postępowanie sądowe u Longobardów opierało się na instytucji tzw. sądów bożych (or­dalia, np. pojedynek). Podstawą wyroku była prawda formalna, a nie materialna.

początki nauczania prawaszkoła pałacowa w Pawiiromanizacja prawa longobardzkiegoPrawo Longobardów w konfrontacji z wyższą kulturą prawną Rzymu uległo z biegiem czasu romanizacji. Miała na to wpływ chrystianizacja, Kościół bowiem zaczerpnął wiele z rzymskiej tradycji prawnej. Proces romanizacji prawa longobardzkiego nasilił się wraz z opanowaniem północnej Italii przez Franków (774). Karol Wielki zachował lokalne prawo, ale uzupełniał je za pomocą własnego ustawodawstwa w postaci tzw. kapitularzy, które m.in. przewidywały surowe kary na ciele za najcięższe przestępstwa. Na początku IX w. w Pawii powstała szkoła pałacowa w zakresie tzw. trivium. Nauczano w niej terminów prawniczych (gramatyka), logicznej argumentacji (dialektyka) i objaśniania prawnych instytucji (retoryka). Jej działalność przyniosła opracowanie prawa longobardzkiego dla praktyki sądowej, ale z wykorzystaniem prawa rzymskiego, które było wówczas na ogół znane. Zatarła się natomiast pamięć o najobszerniejszej części Corpus Iiuris Civilis, czyli tzw. Digestach (Pandektach), zawierających wypisy z dzieł prawników rzymskich.

szkoła bolońskaPrawdziwe jednak zainteresowanie prawem rzymskim w średniowiecznej Europie nastąpiło po odkryciu w XI w. Pandektów i powstaniu pierwszej szkoły prawa w Bolonii. Dopiero w XII w. narodziła się europejska nauka prawa, obejmująca nauczanie prawa rzymskiego i kanonicznego. Prawo ­stało się wówczas autonomiczną, odrębną od teologii, dziedziną nauki. W „prawniczym” XII w. przedmiotem badań stała się większość instytucji prawnych, które ukształtowały europejski porządek prawny aż po czasy współczesne.

recepcja prawa rzymskiego w ItaliiNieprzypadkowo to właśnie uniwersytet w Bolonii dał impuls do ponownego rozwoju prawa rzymskiego. Miasta włoskie stawały się wówczas centrami handlu lewantyńskiego i szukały dla swej aktywności nowych rozwiązań prawnych. Prawo cywilne Rzymian w dużej mierze było nakierowane na potrzeby społeczeństwa trudniącego się wymianą handlową. Komuny miejskie Italii czerpały początkowo najwięcej z osiągnięć bolońskiej szkoły glosatorów, a następnie komentatorów, którzy zajmowali się naukowym i praktycznym opracowaniem prawa rzymskiego.

Przejmowanie rzymskich instytucji prawnych we Włoszech dotyczyło w szczególności prawa cywilnego, zwłaszcza obligacyjnego. Recepcja rzymskiego prawa karnego była bardziej wydłużona w czasie. Aż do XIV w. w przepisach karnych miast włoskich ścierały się elementy germańskie (longobardzkie) z rzymskimi. Ostatecznie zwyciężyła zasada publicznoprawna i teoria odstraszania. Germańską kompozycję zastąpiły kary cielesne (śmierci, okaleczające). O przejęciu rzymskiego systemu represji karnej zadecydował wzrost czynnika państwowego w organizacji struktury miejskiej.

Niezależne i silne komuny miejskie, spełniające wiele funkcji administracyjnych, zastrzegały sobie wyłączne prawo do ukarania przestępcy, który swym czynem nie tyle naruszył dobro jednostki, co godził w interes publiczny. Czynnik ten stanowił także podłoże przyjęcia prawa rzymskiego w całej niemal Europie u progu ery nowożytnej (koniec XV w.). Szybki wzrost liczby ludności między XI a XIV w. sprzyjał powstawaniu licznych ośrodków miejskich także poza Italią. Następował proces powolnego przechodzenia od feudalnych struktur ziemskich do „cywilizacji miejskiej”.

znaczenie glosatorów i komentatorów dla rozwoju prawa w EuropieJednym z najważniejszych osiągnięć glosatorów i komentatorów było odejście od kazuistyki prawa rzymskiego, która wyrażała się w prawnej analizie konkretnych przypadków (stanów faktycznych). Ujmowali oni rzymską myśl prawniczą w postaci abstrakcyjnych pojęć i norm (zob. s. 115). Zasługą prawników szkoły bolońskiej było m.in. opracowanie ogólnej definicji usiłowania oraz nowoczesne ujęcie obrony koniecznej. Przez syntezę rzymskiego prawa obligacyjnego stworzyli ogólną teorię zobowiązań umownych, która stanowi podstawę współczesnego systemu prawa umów (np. klasyfikacja źródeł powstania zobowiązań, warunki ważności umów). Określili zasady rządzące poszczególnymi rodzajami umów (np. umowy spółki). Sformułowali ogólną negatywną definicję własności.

Dorobek naukowy glosatorów i komentatorów stanowił pomost, po którym idee prawa rzymskiego przeszły do ustawodawstwa czasów późnego średniowiecza i epoki nowożytnej. Modelowe rozwiązania włoskiej nauki prawa znalazły wyraz w pierwszej całościowej kodyfikacji prawa karnego, jaką była niemiecka Constitutio Criminalis Carolina z 1532 r. (zob. s. 125 i n.). Pod jej wpływem do XVIII w. ukształtował się z kolei system prawa karnego w całej niemal Europie, włącznie z Rosją. Natomiast teorię prawa kontraktów szkoły bolońskiej oraz abstrakcyjną definicję własności przejął Kodeks Napoleona z 1804 r., będący pierwszym wzorcowym kodeksem cywilnym epoki liberalizmu ekonomicznego (zob. s. 197 i n.).

posiłkowy charakter prawa rzymskiegoUpowszechnianie się w Europie wiedzy i dzieł przedstawicieli włoskiej szkoły prawa wytworzyło sytuację, w której obowiązywało nadal dawne zwyczajowe prawo lokalne (ius particulare, ius patrium), ale niejako równolegle funkcjonowało „prawo uczone”, czyli prawo rzymskie, które miało charakter powszechny (ius commune, gemeines Recht). Europa bowiem aż do XVIII w. była opleciona gęstą siecią praw partykularnych. Sędziowie stosujący prawo musieli rozstrzygać sprawy opierając się na prawie miej­scowym (zwyczajowym lub ustanowionym przez władzę), ale tam gdzie nie znaleźli odpowiednich norm, odwoływali się siłą rzeczy do prawa rzymskiego.

W ten sposób prawo rzymskie miało w Europie Zachodniej posiłkowe zastosowanie. Rzesza Niemiecka była tego najlepszym przykładem. Zadecydowało o tym to, że Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego uchodziło za kontynuację cesarstwa antycznego (translatio imperii). W 1495 r. powstał Sąd Kameralny Rzeszy (Reichskammergericht), którego asesorzy mogli pomocniczo posiłkować się w wyrokowaniu normami prawa rzymskiego (zob. s. 118). Jego działalność spowodowała, że recypowane prawo rzymskie znalazło praktyczne zastosowanie. Jako prawo obowiązujące stało się ono przed­miotem opracowania nauki niemieckiej. W XVII w. powstał nowy kierunek w niemieckim prawoznawstwie o nazwie usus modernus pandectarum, zajmujący się prawem rzymskim w świetle ówczesnej praktyki sądowej.

Jego przedstawiciele, tacy jak Samuel Stryk (1640–1710) czy Benedykt Carpzov (1595–1666), stawiali sobie za cel dostosowanie prawa partykularnego, rodzimego (ius proprium), do powszechnego prawa rzymskiego (ius commune). Przesłanką dla takiej metody badawczej było osłabienie od XVII w. autorytetu prawa rzymskiego na rzecz prawa lokalnego (narodowego). Występowanie obok siebie tych dwóch systemów: ius particulare i ius commune nastręczało wiele problemów z ustaleniem mocy obowiązującej prawa z powodu różnych jego źródeł. Ujednolicenie prawa miało przynieść – według założeń usus modernus pandectarum – wtłoczenie instytucji prawa narodowego w siatkę pojęć prawa rzymskiego. Kierunek ten przyczynił się do realizacji idei konsolidacji prawa w drodze ustawodawczej działalności monarchów absolutyzmu oświeconego w drugiej połowie XVIII w. na terenie Rzeszy Niemieckiej. Zostały wtedy wydane kodeksy prawa w Bawarii (karny – 1751 i pierwszy w Europie kodeks cywilny – 1756), Austrii (kodeksy karne: Constitutio Criminalis Theresiana – 1768, Constitutio Criminalis Josephina – 1787, józefiński kodeks cywilny – Josephinisches Gesetzbuch – 1786), Toskanii (Constitutio Criminalis Leopoldina – 1786) i w Prusach (Landrecht – 1794).

pandektystykaMyśl o kodyfikacji prawa cywilnego w czasach Związku Niemieckiego po 1815 r. skierowała na nowo uwagę nauki w stronę prawa rzymskiego. Powstał wówczas nowy nurt w niemieckim prawoznawstwie, nazwany pandektystyką, wywodzący się ze szkoły historycznej, która odcisnęła mocne piętno na europejskiej myśli prawniczej XIX w. (zob. s. 203 i n.). Zadaniem pandektystyki było stworzenie niesprzecznego, jednolitego i powszechnego systemu prawa cy­wilnego w drodze interpretacji (egzegezy) justyniańskich Pandektów. Niemiecka szkoła pandektystyczna za przedmiot badawczy uczyniła recypowane w średniowiecznej Europie prawo rzymskie, ale ­uwolnione od zniekształceń dokonanych przez glosatorów, komentatorów i przedstawicieli usus modernus pandectarum. W ten sposób został opracowany przez naukę niemiecką w drugiej połowie XIX w. wzorcowy system rzymskiego prawa prywatnego, który położył podwaliny pod pierwszy ogólnoniemiecki kodeks cywilny BGB (Bürgerliches Gesetzbuch) z 1896 r. (zob. s. 225). Wywarł on wpływ na kodyfikacje i reformy prawa cywilnego w Europie i na świecie: w Japonii (1898), Chinach (1929–1931), Szwajcarii (1907–
–1912), Grecji (1930–1946), Brazylii (1916), Tajlandii (1925), Peru (1936), a także w Polsce (kodeks zobowiązań – 1933).

Prawo zwyczajowe

charakter praw ludów barbarzyńskichNa kształtowanie się porządków prawnych w Europie aż do końca czasów nowożytnych silny wpływ wywarła tradycja prawa zwyczajowego. Do XVIII w. przetrwały normy prawne wywodzące się z systemów prawnych ludów barbarzyńskich. Najdłużej utrzymał się zwyczajowy charakter przepisów prawa prywatnego, szczególnie w takich dziedzinach, jak: 1) prawo małżeńskie majątkowe, 2) rodzinne i 3) spadkowe. Niektóre z nich przeszły do kodyfikacji prawa cywilnego XIX w.

Natomiast tradycja germańskiego prawa karnego została przerwana u progu ery nowożytnej za sprawą przejęcia w zachodniej Europie rzymsko-kanonicznych instytucji prawnokarnych. Duża rolę w wypieraniu zwyczajowych norm prawa karnego od XI do XV w. odegrała prawotwórcza aktywność władz państwowych i kościelnych. Polegała ona na propagowaniu idei pokoju bożego (pax dei) albo pokoju ziemskiego (landfried) przez wydawanie przepisów w celu ochrony porządku publicznego (zob. s. 87). Landfrydy przyczyniły się do przeobrażeń prawa karnego na obszarze Rzeszy Niemieckiej, których zwieńczeniem była ogólnoniemiecka kodyfikacja prawa karnego (Carolina). Od XVI w. następował na Zachodzie zanik zwyczajowego charakteru prawa karnego.

Ludność Europy, w zakresie stosunków prywatnoprawnych, podlegała zasadniczo miejscowemu prawu zwyczajowemu aż po XVIII w. Jedynie instytucję małżeństwa regulowało prawo kanoniczne. Prawo małżeńskie osobowe miało bowiem od XIII w. charakter powszechny. Wszystkich, niezależnie od przynależności stanowej, obowiązywała kościelna forma zawarcia związku małżeńskiego. Normy prywatnego prawa zwyczajowego były prze­kazywane­ przez długi czas, praktycznie do czasu kodyfikacji prawa cywilnego w XVIII w., głównie w drodze tradycji ustnej. Stosowanie przez sądy prawa zwyczajowego miały ułatwić jego spisy, sporządzane w średniowieczu bądź to z inicjatywy władcy, bądź przez osoby prywatne. Większość z nich zachowała ważność w czasach nowożytnych, gdyż w niewielkim stopniu dziedzina prawa prywatnego była uzupełniana prawem stanowionym przez władzę państwową. Szerszą ingerencję ustawodawczą w stosunki prywat­no­prawne przyniosła dopiero monarchia oświeconego absolutyzmu w XVIII w.

Leges BarbarorumAkcję spisywania prawa zwyczajowego na potrzeby praktyki sądowej podjęli już władcy plemion barbarzyńskich. Tego typu działania były inspi­rowane wpływem chrześcijaństwa, ponieważ Kościół dążył do odrzucenia pogańskich zwyczajów niezgodnych z prawem boskim, a także pragnął ochrony prawnej dla nowego religijnego kultu. W okresie od V do IX w. powstały liczne zbiory germańskiego prawa szczepowego, tzw. Leges Barbarorum. Do ważniejszych spisów prawa ludów barbarzyńskich należało prawo zwyczajowe Franków (Lex Salica Francorum – początek VI w.) i Longobardów (Edykt Rotara – 643).

Leges Romanae BarbarorumLudy barbarzyńskie kierowały się zasadą osobowości prawa. Oznaczało to, że przynależność etniczna decydowała o podległości prawu swojego szczepu. Postępowanie sądowe rozpoczynało się od tzw. wyznania prawa przez strony (professio iuris). Zmierzało ono do ustalenia systemu prawa, według którego sąd rozstrzygał sprawę. Dlatego też dla podbitej ludności rzymskiej władcy germańscy spisywali jej własne prawo, tj. prawo rzymskie. Obok Leges Barbarorum powstały Leges Romanae, którym podlegała społeczność galo-rzymska. Najbardziej rozpowszechnionym w owym czasie spisem prawa rzymskiego był Brewiarz Alaryka, wydany w państwie wizygockim (początek VI w.). Stanowił źródło wiedzy o prawie rzymskim we wczesnym średniowieczu do momentu odkrycia Pandektów w XI w. Oddziaływał także mocno na prawo zwyczajowe. Jego treść przenikała do zwyczajów prawnych zarówno Wizygotów, jak i Franków.

zwyczajowe prawa lokalne a prawo rzymskieWpływ prawa rzymskiego na prawo zwyczajowe ludów barbarzyńskich był silniejszy na obszarach, które wcześniej podlegały długotrwałej władzy Imperium Rzymskiego. Takim obszarem były tereny Galii. Jej północno-
-wschodnia, słabo zaludniona część została opanowana przez plemiona frankońskie, które narzuciły własne prawo plemienne. Występujące w wielu lokalnych odmianach prawo zwyczajowe zajmowało tam dominującą pozycję. Natomiast podbój południowej Galii przez Franków na początku VI w. z biegiem czasu spowodował ich zmajoryzowanie przez ludność galo-rzymską i jej prawo. Prawo rzymskie na południu Francji obowiązywało niemal całą ludność.

francuskie spisy prawa zwyczajowego wieków średnichNa pozostałych obszarach państwa frankońskiego przeważało party­kularne prawo zwyczajowe. Podlegało ono jednak także oddziaływaniu prawa rzymskiego i kanonicznego. Następował powolny proces jego absorpcji przez zwyczajowe prawo miejscowe. Wchłonięcie zasad prawa rzymsko-kanonicznego służyło przełamywaniu partykularyzmu prawa zwyczajowego. Proces ten był szczególnie widoczny w kolejnym okresie spisywania prawa zwyczajowego w Europie – od XIII do XVI w. Powstały wówczas we Francji prywatne spisy prawa partykularnego, tzw. coutumiers. Do najbardziej znanych należą bez wątpienia zwyczaje hrabstwa Clermont z ok. 1280 r., w których normy rzymsko-kanonicznego prawa stały się ich integralną częścią (zob. s. 77).

Próby urzędowego spisywania praw zwyczajowych podjęto we Francji dopiero w XV w. W 1454 r. król francuski nakazał w wydanym ordonansie powoływanie w każdym okręgu specjalnej komisji złożonej z urzędników i prawników w celu spisania obowiązującego w nich prawa zwyczajowego. Spisy miały służyć za podstawę ogólnopaństwowego zbioru prawa. Podjęta akcja udała się połowicznie. W XVI w. doszło do ujednolicenia większości praw prowincjonalnych. Największe znaczenie uzyskał spis zwyczajów okręgu Paryża z 1510 r. (Coutume de Paris). Jego redakcja z 1580 r. stała się prawem posiłkowym w innych częściach kraju. Znaczna część zawartych w nim przepisów znalazła później odbicie w kodeksie cywilnym Napoleona z 1804 r., zwłaszcza w zakresie regulacji stosunków małżeńskich i rodzinnych (zob. s. 78).

średniowieczne spisy prawa zwyczajowego obszarów Rzeszy NiemieckiejW inny nieco sposób następowała romanizacja prawa zwyczajowego ludów barbarzyńskich osiadłych na terenach, które nie znalazły się pod panowaniem rzymskim. Obszary Germanii zamieszkałe przez różne plemiona stanowiły mozaikę praw zwyczajowych. W okresie monarchii Karola Wielkiego (768–814) tereny te zostały poddane pewnej infiltracji prawa frankońskiego nasyconego elementami doktryny chrześcijańskiej. Wówczas została spisana większość praw zwyczajowych plemion germańskich zamieszkałych między Renem a Łabą. Do XIII w. prawa zwyczajowe na obszarze Rzeszy Niemieckiej podlegały słabemu oddziaływaniu prawa rzymskiego. Najważniejszy spis z tego okresu, jakim było Zwierciadło saskie (Sachsenspiegel) z lat 1220–1235, nie zawierał odniesień do prawa rzymskiego (zob. s. 84). Zaznaczył się w nim jedynie wpływ prawa kanonicznego. Spis prawa saskiego obowiązywał na znacznym obszarze Niemiec, a także poza ich granicami (np. w dawnej Polsce), jako źródło prawa miejskiego.

Jednak Rzesza Niemiecka od XVI w. stała się terenem ekspansji prawa rzymskiego. W wyniku tego procesu w wielu krajach niemieckich zrodziły się dwa równoległe systemy prawne: rzymsko-powszechny i niemiecko-partykularny, które wzajemnie się przenikały. W ten sposób w Europie w XVIII w. istniało wiele narodowych kultur prawnych, które powstały z wymieszania się rodzimego prawa zwyczajowego z prawem rzymsko-kanonicznym. Na uniwersytetach przedmiotem wykładu stało się prawo krajowe jako faktycznie obowiązujące (Szwecja, Francja). Niewielki już krok dzielił od przejścia z systemu partykularnego prawa miejscowego do jednolitego porządku prawnego w postaci stanowionego prawa państwowego.

prawo naturyPotrzebę unifikacji i kodyfikacji prawa cywilnego unaocznił także nowy kierunek w europejskim prawoznawstwie, który rozwinął się w XVII i XVIII w., mianowicie prawo natury. Opracowanie obowiązującego prawa postulowano oprzeć na prawnonaturalnych kryteriach wypływających z rozumu i na­tury człowieka. Do postępowych mierników porządku prawnego została zaliczona przede wszystkim wolność i równość jednostki jako cechy przyrodzone istocie ludzkiej. Szkoła prawa natury uderzała więc w stanowy charakter praw zwyczajowych, domagając się oparcia prac kodyfikacyjnych na idei powszechności praw cywilnych (zob. s. 148).

Podstawą kodyfikacji prawa sądowego w Europie na przełomie XVIII i XIX w. był zatem system krajowego prawa zwyczajowego, zmodyfikowany założeniami prawa natury i uzupełniony prawem rzymskim w tych dziedzinach, w których rodzime prawo prywatne nie było w stanie zaspokoić potrzeb obrotu prawnego. Najważniejszymi przykładami tego rodzaju kodyfikacji były, obok Kodeksu Napoleona, pruski Landrecht (1794) i austriacki kodeks cywilny ABGB (Allgemeines Bürgerliches Gesetzbuch – 1811).

dziedzictwo prawa zwyczajowegoWspólną cechą wszystkich spisów prawa zwyczajowego plemion barbarzyńskich było występowanie norm, które zabezpieczały interesy rodu. Patriarchalny charakter stosunków prywatnoprawnych wyrażał się w szczególności w tym, że kobiety podlegały władzy męskich przedstawicieli rodziny. Żonie bez zgody męża nie wolno było rozporządzać majątkiem ­zarówno w drodze sprzedaży, jak i darowizny. Córka wbrew woli ojca nie mogła zawrzeć małżeństwa. Kobiety w świetle przepisów licznych praw zwyczajowych spotykały wszędzie podobne ograniczenia w dziedzinie prawa majątkowego i osobowego.

patriarchalny charakter stosunków rodzinnychZakaz swobodnego dysponowania majątkiem przez żonę był najbardziej charakterystyczną cechą prawa zwyczajowego aż po XVIII w. Ograniczenia praw cywilnych mężatek występowały w prawie zwyczajowym Longobardów (Edykt Rotara z VII w.). Także Zwierciadło saskie z XIII w. postanawiało, że żona bez woli męża nie może sama dysponować własnym majątkiem. Żadna kobieta nie mogła też wszcząć kroków sądowych bez zgody opiekuna. Zbliżoną w treści do prawa saskiego regulację zawierał spis prawa zwyczajowego okręgu Paryża (Coutume de Paris) z 1510 r., według którego nieważna była umowa zawarta przez żonę bez zezwolenia męża. Mężatka nie miała również zdolności procesowej. Mogła występować w sądzie tylko za zgodą męża.

Patriarchalny charakter prawa francuskiego w dziedzinie stosunków rodzinnych przejął w całości Kodeks Napoleona, do którego wprost wcielono treść prawa zwyczajowego. W kodeksach cywilnych XIX w. utrzymała się więc nierówność praw cywilnych wynikająca z kryterium płci jako ­spuścizna dawnego prawa zwyczajowego. We Francji pełną zdolność do czynności prawnych kobiety zamężne uzyskały dopiero w 1938 r. Natomiast zrównanie praw cywilnych małżonków nastąpiło w Europie ostatecznie po zakończeniu II wojny światowej w 1945 r., gdy ustawodawstwa wielu państw w drugiej połowie XX w. usunęły ostatnie relikty patriarchalizmu.

zgoda rodziny na zawarcie małżeństwaTakże zgoda rodziny na zawarcie małżeństwa (jako zasada prawna o rodowodzie germańskiego prawa zwyczajowego) przetrwała w prawie świeckim aż do XIX w. Kościół katolicki od samego początku zwalczał przemoc wobec kobiet przy zawieraniu związków małżeńskich, opierając swą koncepcję małżeństwa na dobrowolnej umowie dwóch równoprawnych stron: kobiety i mężczyzny. W stosunku do takiego stanowiska prawa kanonicznego prawo zwyczajowe wykazywało znaczny opór. Małżonków, którzy postąpili wbrew woli rodziny – wobec ważności kanonicznego małżeństwa – czekały sankcje majątkowe wynikające z prawa zwyczajowego (np. wydziedziczenie, pozbawienie prawa do posagu).

Siła tradycji była tak wielka, że brak zgody rodziny na ślub został uznany w stanowionym prawie państwowym od XVI w. za podstawę do stwierdzenia przez sąd świecki nieważności małżeństwa. Normę taką zawierał we Francji Ordonans z Blois z 1579 r. króla Henryka III (wcześniej króla polskiego), który poza tym jednym wyjątkiem wprowadzał na obszarze całego państwa uchwały soboru trydenckiego odnośnie do osobowego prawa małżeńskiego (konstytucja Tametsi z 1563). Zgodę na zawarcie małżeństwa – pod rygorem jego nieważności – przewidywał także pierwszy świecki kodeks prawa małżeńskiego, jakim był patent o małżeństwie, wydany w Austrii przez cesarza Józefa II w 1783 r. (Ehepatent). Zgody rodziny na małżeństwo wymagał jeszcze kodeks cywilny Napoleona, który nawiązał w ten sposób do francuskiego prawa zwyczajowego z czasów przedrewolucyjnych.

Prawo kanoniczne

Kościół katolicki a świecki porządek prawnyNormy prawne przyjęte przez Kościół katolicki wykraczały znacznie poza sferę wewnątrzkościelnych stosunków, gdyż chrześcijaństwo stanowiło etyczną podstawę przemian świeckiego prawa zwyczajowego. Prawo kanoniczne, jako wyraz prawotwórczej działalności instytucji kościelnych, stało się pierwszym nowoczesnym systemem prawnym w średniowiecznej Europie. Pełniło także funkcję depozytariusza rzymskiej kultury prawnej aż do powstania w XI w. szkoły bolońskiej. Z prawa rzymskiego Kościół czerpał umocowanie dla swej religijnej i społecznej działalności. W kodyfikacji Justyniana Wielkiego znalazły się bowiem przepisy dotyczące liturgii, teologii oraz organizacji władz kościelnych. Na życzenie papieża została ona wprowadzona na obszarze Italii w VI w.

Kościół depozytariuszem rzymskiej kultury prawnejRzymski rodowód Kościoła katolickiego usankcjonowały spisy prawa plemion germańskich. W Lex Ribuaria Francorum z VIII w. została wyrażona zasada, że Kościół żyje prawem rzymskim (ecclesia vivit lege romana). Prawo rzymskie uznano za prawo kleru katolickiego. W ten sposób duchowieństwo podtrzymało rzymską tradycję prawną w burzliwych czasach wędrówki ludów. Kościół przy tworzeniu własnego systemu prawnego korzystał więc ze spuścizny prawa rzymskiego. Prawo kościelne opierało się głównie na rzymsko-kanonicznych zasadach. W niewielkim stopniu nawiązywało do germańskiej kultury prawnej. Poza tym w ustanawianiu norm prawa kanonicznego instytucje kościelne nie były związane ani prawem rzymskim, ani prawem zwyczajowym Germanów.

uchwały synodów kościelnych a humanizacja germańskiego porządku prawnegoNormy te tworzono opierając się na nakazach Pisma Świętego i etyki chrześcijańskiej, której podstawą była nauka o miłosierdziu (misericordia). Ustanawiały je lokalne synody lub powszechne sobory, będące zjazdami dostojników kościelnych. Uchwały kolegialnych organów kościelnych w postaci przepisów prawnych nazywano kanonami (canon, czyli norma, reguła). Wydawane przez Kościół kanony nierzadko neutralizowały surowość zwyczajów ludów barbarzyńskich. Służyło temu w szczególności prawo „azylu” kościelnego, które stanowiło ważną część uchwał synodalnych w monarchiach wczesnośredniowiecznej Europy (zob. s. 74 i n.). Ustawodawstwo synodalne i soborowe prowadziło do humanizacji germańskiego porządku prawnego. Normy prawa kanonicznego wraz z upływem czasu stopniowo zostały wchłonięte przez świeckie prawo zwyczajowe, a niekiedy wchodziły na jego miejsce (np. osobowe prawo małżeńskie).

Do najbardziej zwalczanych przez Kościół instytucji prawnych ludów barbarzyńskich należała krwawa zemsta jako dopuszczalna forma powetowania szkód wyrządzonych przez sprawcę przestępstwa pokrzywdzonemu i jego rodowi. Do XII w. w całej Europie prawo zwyczajowe przewidywało dwojaką formę obrony naruszonych praw: zbrojna samopomoc albo ustne rozstrzygnięcie sądowe. Prawo kanoniczne od początku torowało drogę zasadzie, że forum wymierzania sprawiedliwości powinien stanowić wyłącznie sąd. Kanoniczna koncepcja rozstrzygania sporów za pomocą urzędowego, sporządzonego na piśmie wyroku stopniowo była przyjmowana – na wzór sądownictwa kościelnego – w ustawodawstwie świeckim od XIII w. Zbiory prawa zwyczajowego z tego okresu wyraźnie już stwierdzały, że nikt nie może sam dochodzić swojego prawa, lecz musi to czynić za pośrednictwem sądu.

Do czasu powstania w XII w. usystematyzowanego zbioru prawa kanonicznego przepisy kościelne występowały w wielu rozproszonych źródłach. Kościół katolicki do XI w. nie był instytucją scentralizowaną. Kościoły lokalne niekiedy znajdowały się jedynie pod nominalnym zwierzchnictwem papieża. Większy wpływ na miejscowe struktury kościelne uzyskali władcy świeccy, którzy po przyjęciu chrześcijaństwa stali się strażnikami wiary i opiekunami Kościoła. Odnowienie idei cesarstwa rzymskiego przez władcę Franków Karola Wielkiego (800) i króla niemieckiego Ottona I (962) przyczyniło się do tego, że cesarz był uważany za „namiestnika Chrystusa”. Papież zachował jedynie tytuł „następcy św. Piotra”. Odtąd instytucje kościelne podlegały bardziej władzy cesarskiej niż papieskiej. Z czasem nastąpiło całkowite podporządkowanie Kościoła władzy świeckiej (cezaropapizm). Stał się on instytucją państwową. Wraz z sekularyzacją organizacji kościelnej obniżyły się moralne wzorce kleru, gdyż praktyką stała się sprzedaż urzędów kościelnych (symonia) czy też ich obsadzanie członkami własnej rodziny (nepotyzm). Zatracił się religijno-duchowy charakter Kościoła katolickiego.

prawo kanoniczne a idea rządów prawaW XI w. klasztory zapoczątkowały ruch odnowy Kościoła, który uzyskał poparcie papieża Grzegorza VII (1073–1085). Jego polityka zmierzała do ­wyzwolenia się Kościoła spod dominacji cesarskiej. Programem obozu gregoriańskiego było wyodrębnienie kleru jako niezależnej i ponadlokalnej warstwy społecznej, pozostającej pod wyłącznym zwierzchnictwem ­papieża. Dla potwierdzenia swej władzy nad duchowieństwem Grzegorz VII potrzebował uzasadnienia prawnego. Z inspiracji papieża podjęto poszukiwania justyniańskich Pandektów w celu uprawomocnienia roszczeń do rządów w Kościele i zagwarantowania jego niezależności od państwa. Prawo uznano za narzędzie walki z cesarstwem o zagwarantowanie wolności Kościołowi. Po raz pierwszy autorytet prawa miał być źródłem władzy i sposobem na zapewnienie pomyślnego rozwoju instytucji kościelnych. Z XI-wiecznej rewolucji papieskiej wzięła swój początek idea rządów prawa, która mocno przeniknęła do prawa kanonicznego, a za jego pośrednictwem do świec­kich porządków prawnych świata łacińskiego. Stałym elementem ich treści pozostała właśnie kanoniczna zasada, że to prawa zapewniają przede wszystkim prawidłowe funkcjonowanie państwa.

źródła prawa kanonicznegoW wydanym w 1075 r. przez Grzegorza VII dokumencie Dictatus papaeprawo podniesiono do rangi podstawowego instrumentu pozwalającego kształtować społeczną rzeczywistość. Papież został w nim upoważniony do „tworzenia nowych praw zgodnie z potrzebami czasu”. Przyznanie uprawnień ustawodawczych papieżowi wpłynęło na nową klasyfikację źródeł prawa kanonicznego. Obok Pisma Świętego, patrystyki (pism ojców Kościoła) oraz dawnych kanonów soborowych podstawą norm kościelnych stały się odtąd papieskie rozstrzygnięcia kwestii prawnych w postaci tzw. dekretałów. Zmiany w systemie źródeł prawa kanonicznego dały w XII w. impuls do ich usystematyzowania.

Dzieła tego dokonał boloński prawnik Gracjan, który ok. 1140 r. opracował ustawodawstwo soborowe w pracy pt. Concordantia discordantium canonum (Uzgodnienie niezgodnych kanonów). Tak zwany Dekret Gracjana był pierwszym prywatnym ujednoliceniem przepisów kościelnych. Odtąd system prawa kanonicznego opierał się na dwóch rodzajach źródeł: ius antiquum (prawo stare) i ius novum (prawo nowe). Do pierwszej grupy należały soborowe kanony, uporządkowane przez Gracjana, do drugiej zaliczono papieskie dekretały, których liczba stale rosła. Z tego powodu w XIII w. zaszła konieczność ich opracowania w formie jednolitego zbioru.

W 1234 r. ukazał się w formie pięciu ksiąg zbiór dekretałów papieża Grzegorza IX. Księgę szóstą (Liber Sextus) wydał w 1298 r. Bonifacy VIII. Na początku XIV w. z polecenia papieża Klemensa V powstał kolejny ich zbiór w postaci tzw. Clementinae. Ostatecznie w 1580 r. Dekret Gracjana wraz z papieskimi dekretałami, i dołączonym do nich prywatnym zbiorem z 1503 r. (tzw. Extravagantes), nabrały charakteru urzędowych źródeł prawa kanonicznego o nazwie Corpus Iuris Canonici. W 1917 r. na mocy papieskiego postanowienia jego miejsce zajął Kodeks prawa kanonicznego, którego nową wersję wydał w 1983 r. papież Jan Paweł II.

prawo kanoniczne a prawa narodowePrawo kanoniczne od chwili wydania Dekretu Gracjana stało się wydzieloną z teologii autonomiczną dziedziną nauki. Miało także inny charakter w porównaniu do pozostałych systemów prawnych. W przeciwieństwie do prawa rzymskiego, które jako idealne odwzorowanie rozumu na piśmie ­(ratio scripta) było systemem skończonym, prawo kanoniczne mogło się nadal rozwijać. Prawo rzymskie wolno było interpretować, ale nie mogło być zmieniane, w przeciwieństwie do prawa kanonicznego. Dynamiczny charakter prawo kanoniczne zawdzięczało papieskim dekretałom, które w swej treści zaczęły obejmować coraz to nowe obszary prawne.

wzrost znaczenia dekretałów papieskich jako źródeł prawa kanonicznegoKanony, jako historycznie wcześniejsze źródła prawa kościelnego, normowały głównie kwestie organizacji Kościoła, sakramentów, kultu religijnego i zasad moralnych. Wzrost znaczenia papiestwa w następstwie reform gregoriańskich spowodował, że Kościół od XII w. rościł sobie pretensje do regulacji także spraw czysto świeckich. Papieskie dekretały coraz częściej odnosiły się do prawa spadkowego czy małżeńskiego. Regulowały umowy sprzedaży, darowizny, zastawu i inne obszary prawa obligacyjnego, którymi wcześniej kościelne kanony prawie się nie zajmowały.

Wprawdzie np. umowa pożyczki bezsprzecznie należała do świeckich instytucji prawnych, lecz istniała przy jej zawarciu możliwość nałożenia na kredytobiorcę obowiązku zapłaty odsetek od długu, a każdy, kto żądałby wypłaty odsetek, dopuszczał się grzechu (lichwa z religijnych względów było zakazana). Glosatorzy w XIII i XIV w. z sarkazmem stwierdzali, że papież wkracza „pod pretekstem grzechu” w dziedziny zastrzeżone dla ustawodawstwa świeckiego. W ich przekonaniu, Kościół na takiej samej podstawie uzurpował sobie wykonywanie sądownictwa w sprawach karnych. Zbiór dekretałów papieskich z 1234 r. poddawał bowiem jurysdykcji sądów kościelnych wiele przestępstw, m.in. cudzołóstwo, bigamię, zniesławienie, krzywoprzysięstwo, kradzież. Dzięki temu jednak średniowieczna nauka prawa kanonicznego rozwinęła całkowicie nowe instytucje i konstrukcje prawne. Zrosły się one na trwałe z europejską kulturą prawną.

Aleksander III i Innocenty III – wielcy papieże-prawnicyRządy w Kościele dwóch papieży o znakomitym prawniczym przygotowaniu – Aleksandra III (1159–1181) i Innocentego III (1198–1216) – upowszechniły w prawie kanonicznym zasadę, że ustawodawstwo świeckie, pozostające w sprzeczności z przepisami kościelnymi, powinno zostać odrzucone. Od uchwał Soboru Laterańskiego IV z 1215 r., który określił sta­nowisko prawa kanonicznego w sprawach małżeńskich i postępowania sądowego, ustawodawstwo kościelne zaczęło wypierać stopniowo prawo zwyczajowe. Zwłaszcza nowe zasady organizacji sądownictwa i procedury sądowej zostały wkrótce przeniesione do systemu prawa świeckiego. W ten sposób prawo kanoniczne aktywnie uczestniczyło w tworzeniu podstaw europejskiego systemu prawa cywilnego i karnego.

tradycja prawa kanonicznegoNauka prawa kanonicznego w XII i XIII w. wniosła duży wkład w rozwój prawa sądowego w nowożytnej Europie. Dorobek średniowiecznej kanonistyki pozostawił trwały ślad we współczesnych europejskich systemach prawa cywilnego, karnego i procesowego.

prawo kanoniczne a prawo cywilneW dziedzinie osobowego prawa małżeńskiego przetrwała kanoniczna koncepcja małżeństwa jako umowy powstającej w drodze zgodnego, dobrowolnego oświadczenia woli przyszłych małżonków (consensus facit nuptias).

kanoniczna teoria umówKanonistyka opracowała ogólną teorię prawa umów (zobowiązań), którą przejęła świecka doktryna na przełomie XVI i XVII w. Opierała się ona na trzech założeniach: a) zobowiązanie jest wiążące niezależnie od formy, w jakiej je złożono, b) prawnie wiążącą może być tylko umowa zawarta w słusznym, usprawiedliwionym celu, c) uznaniu zasady, że umów należy dotrzymywać (pacta sunt servanda). Zasada ta została przez szkołę prawa natury podniesiona do rangi aksjomatu prawa obligacyjnego.

prawo kanoniczne a instytucja ochrony posesoryjnej w średniowieczuPrzez wprowadzenie instytucji ochrony posiadania w postaci sądowej skargi o przywrócenie utraconego posiadania rzeczy nieruchomej (actio ­spolii) prawo kanoniczne dokonało wyłomu w średniowiecznym myśleniu o prawie rzeczowym. Wtedy dopiero nastąpiło odróżnienie, w nawiązaniu do prawa rzymskiego, własności (władztwo prawne) od posiadania (władztwo faktyczne). Ochrona prawa własności następowała w drodze procesu petytoryjnego; posiadanie było chronione w procesie posesoryjnym.

Inny przykład wkroczenia prawa kanonicznego w dziedzinę prawa prywatnego stanowiły przepisy o zasiedzeniu. Nabycie własności rzeczy w drodze zasiedzenia było możliwe tylko wtedy, jeśli posiadacz objął rzecz w dobrej wierze (bona fides) i mógł się nią wykazać w okresie spokojnego i nieprzerwanego posiadania. Musiał zatem być przez cały czas przekonany, że nie ogranicza czyichś praw. W tym zakresie prawo kanoniczne zmieniło przepisy prawa rzymskiego, które dobrej wiary wymagało tylko w chwili nabycia rzeczy. Kanoniczna koncepcja dobrej wiary przy zasiedzeniu znalazła od XV w. kontynuację w prawie świeckim i trwa do dzisiaj.

prawo kanoniczne a swoboda testowaniaPodobnie z dorobku średniowiecznej kanonistyki przeszła do współczesnych systemów prawnych zasada swobody testamentowej w prawie spadkowym, która w ten sposób mocno naruszyła germańską tradycję dziedziczenia beztestamentowego (ab intestato). Kanoniści dążyli do zabezpieczenia w prawie spadkowym interesów wdowy i dzieci, w przeciwieństwie do prawa rzymskiego i germańskiego, które dbało w pierwszej kolejności o prawa rodziców i męskich spadkobierców. Zagwarantowanie żonie udziału w spadku po zmarłym mężu w przepisach współczesnego prawa spadkowego jest dziedzictwem poglądów średniowiecznych kanonistów.

prawo kanoniczne a prawo karnePrawo kanoniczne uderzyło także mocno w germański system prawa karnego. Szczególnie żywotna okazała się idea subiektywnej indywidualnej odpowiedzialności (wina) jako przesłanki represji karnej, w porównaniu z archaiczną odpowiedzialnością za skutek (przedmiotowa strona przestępstwa). Wypracowanie przez średniowieczną kanonistykę teorii o winie umyślnej (dolus) i niedbalstwie (culpa) należy uznać za jej największe osiągnięcie, które ukształtowało współczesne wyobrażenia o systemie prawa karnego.

prawo kanoniczne a proces cywilnyRzymsko-kanoniczny proces w sprawach cywilnych, który stał się w okresie od XI do XIII w. samodzielną gałęzią prawa, obowiązywał w Europie po XVIII w. Liczne jego zasady i maksymy, często o zasadniczym znaczeniu, zostały recypowane przez ustawy procesowe w XIX w. i częściowo obowiązują do dzisiaj. W prawie kanonicznym określono przebieg postępowania, na który składały się następujące kolejno po sobie akty: a) prawidłowe pozwanie, b) gromadzenie dowodów, c) wydanie wyroku. Do podstawowych zasad procesu rzymsko-kanonicznego należało to, że sędzia nie mógł nikogo zasądzić z pominięciem prawnych reguł postępowania. Od IV Soboru Laterańskiego w 1215 r. wszystkie podjęte przez sąd czynności procesowe musiały być stwierdzone w pisemnym protokole. W procesie cywilnym, w ślad za prawem rzymskim, występował środek zaskarżenia wyroku w postaci apelacji, ale kanoniści dopuścili jeszcze możliwość wnoszenia środków odwoławczych od tymczasowych postanowień sądu.

prawo kanoniczne a proces karnyOd początku XIII w. nastąpiły także zmiany w systemie kanonicznego prawa karnego, których główne założenia przetrwały do obecnych czasów. Papieskie dekretały i uchwały soboru z 1215 r. wprowadziły: a) publicznoprawną zasadę ścigania przestępstw z urzędu (ex officio), b) obowiązek przeprowadzenia śledztwa w celu zebrania dowodów, c) oparcie postępowania dowodowego na zaprotokołowanych na piśmie zeznaniach świadków (eliminacja tzw. sądów bożych), d) zasadę prawdy materialnej jako podstawowego celu postępowania karnego.PRZYPISY

A. Pieniądz, Tradycja i władza. Królestwo Włoch pod panowaniem Karolingów 774–875, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2007, s. 68–69.

H. Schlosser, Grundzüge der Neueren Privatrechtsgeschichte. Rechtsentwicklungen im europäischen Kontekst, C.F. Müller Verlag, Heidelberg 2005, s. 36.

R. Wojciechowski, Societas w twórczości glosatorów i komentatorów, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2002.

W. Brauneder, Europäisches Privatrecht: historische Wirklichkeit oder zeitbedingter Wunsch an die Geschichte?, w: Centro studi e ricerche di diritto comparato e straniero, Saggi, Conferenze e Seminari 23, Roma 1997, s. 7.

P. Stein, Roman Law in European History, Cambridge University Press 1999, s. 71 i n.

A. Dębiński, Kościół i prawo rzymskie, Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 2007, s. 73.

H.J. Berman, Prawo i rewolucja. Kształtowanie się zachodniej tradycji prawnej, WN PWN, Warszawa 1995, s. 120 i n.

M. Bellomo, Europäische Rechtseinheit. Grundlagen und System des Ius Commune, Verlag C.H. Beck, München 2005, s. 78 i n.

Ammianus Marcellinus, Dzieje rzymskie, t. I: Księgi XIV–XXV, Prószyński i S-ka, Warszawa 2001, s. 75.

E. Wipszycka, Kościół w świecie późnego antyku, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2006, s. 262.

P. J. Heather, Upadek cesarstwa rzymskiego, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2006, s. 518.

A. Cameron, Późne cesarstwo rzymskie, Prószyński i S-ka, Warszawa 2006, s. 218.

J. Strzelczyk, Goci – rzeczywistość i legenda, PIW, Warszawa 1984, s. 235.