Prawa człowieka w polityce demokracji zachodnich wobec Polski w latach 1975-1981 - ebook
Wydawnictwo:
Data wydania:
1 stycznia 2018
Format ebooka:
EPUB
Format
EPUB
czytaj
na czytniku
czytaj
na tablecie
czytaj
na smartfonie
Jeden z najpopularniejszych formatów e-booków na świecie.
Niezwykle wygodny i przyjazny czytelnikom - w przeciwieństwie do formatu
PDF umożliwia skalowanie czcionki, dzięki czemu możliwe jest dopasowanie
jej wielkości do kroju i rozmiarów ekranu. Więcej informacji znajdziesz
w dziale Pomoc.
Multiformat
E-booki w Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu.
Oznacza to, że po dokonaniu zakupu, e-book pojawi się na Twoim koncie we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu.
Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu.
Format
MOBI
czytaj
na czytniku
czytaj
na tablecie
czytaj
na smartfonie
Jeden z najczęściej wybieranych formatów wśród czytelników
e-booków. Możesz go odczytać na czytniku Kindle oraz na smartfonach i
tabletach po zainstalowaniu specjalnej aplikacji. Więcej informacji
znajdziesz w dziale Pomoc.
Multiformat
E-booki w Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu.
Oznacza to, że po dokonaniu zakupu, e-book pojawi się na Twoim koncie we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu.
Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu.
Multiformat
E-booki sprzedawane w księgarni Virtualo.pl dostępne są w opcji
multiformatu - kupujesz treść, nie format. Po dodaniu e-booka do koszyka
i dokonaniu płatności, e-book pojawi się na Twoim koncie w Mojej
Bibliotece we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego
tytułu. Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na
karcie produktu przy okładce. Uwaga: audiobooki nie są objęte opcją
multiformatu.
czytaj
na tablecie
Aby odczytywać e-booki na swoim tablecie musisz zainstalować specjalną
aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego,
który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. Bluefire
dla EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
czytaj
na czytniku
Czytanie na e-czytniku z ekranem e-ink jest bardzo wygodne i nie męczy
wzroku. Pliki przystosowane do odczytywania na czytnikach to przede
wszystkim EPUB (ten format możesz odczytać m.in. na czytnikach
PocketBook) i MOBI (ten fromat możesz odczytać m.in. na czytnikach Kindle).
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
czytaj
na smartfonie
Aby odczytywać e-booki na swoim smartfonie musisz zainstalować specjalną
aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego,
który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. iBooks dla
EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
Czytaj fragment
Pobierz fragment
Pobierz fragment w jednym z dostępnych formatów
Prawa człowieka w polityce demokracji zachodnich wobec Polski w latach 1975-1981 - ebook
Od momentu podpisania w 1975 r. w Helsinkach Aktu końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie prawa człowieka nabierały coraz większego znaczenia w relacjach demokratycznych państw zachodnich z Warszawą. Stały się jednym z elementów zimnowojennej gry między dwiema stronami żelaznej kurtyny.
Czworo historyków z renomowanych polskich ośrodków akademickich, korzystając z do tej pory nieznanych, niedawno odtajnionych dokumentów przechowywanych w archiwach zagranicznych, opisuje, w jaki sposób rządy najważniejszych graczy zachodnich – Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Republiki Federalnej Niemiec, Francji, państw skandynawskich i Kanady – odnosiły się do kwestii przestrzegania praw człowieka w PRL i jak wpływało to na ich politykę zagraniczną wobec Polski. Przebadany okres obejmuje lata 1975–1981, a więc czas od podpisania aktu helsińskiego do wprowadzenia stanu wojennego w Polsce.
Druga połowa lat 70. była okresem wyjątkowo dobrych stosunków Warszawy z Zachodem. Rządy zachodnie podejmowały próby wprowadzenia w życie zapisów tzw. III koszyka, aby zwiększyć swobodę przemieszczania się i umożliwić łączenie się rodzin rozdzielonych granicami państwowymi. Dokonywały też oceny przestrzegania praw człowieka w Polsce. Autorzy przebadali dokumenty tworzone przez różne rządowe ośrodki analityczne, a także przyjrzeli się wpływowi opinii publicznej w państwach demokratycznych na politykę w kwestii praw człowieka. W książce przedstawiono stosunek poszczególnych państw do rozwoju polskiej opozycji politycznej, porównano podejście do dysydentów i polityki władz Polski Ludowej wobec nich. Zagadnienia te ukazano na szerszym tle rozważań nad prawami człowieka po konferencji w Helsinkach i w kontekście koncepcji wykorzystania konferencji przeglądowych KBWE w Belgradzie i Madrycie jako dodatkowych narzędzi nacisku na PRL. Dostęp do niedawno odtajnionych źródeł pozwolił na przebadanie również okresu działania „Solidarności”, której powstanie uznano na Zachodzie za przejaw poprawy sytuacji na polu praw człowieka, aż do momentu wprowadzenia 13 grudnia 1981 r. stanu wojennego, który zamykał okres lepszych relacji.
| Kategoria: | Politologia |
| Zabezpieczenie: |
Watermark
|
| ISBN: | 978-83-01-20035-0 |
| Rozmiar pliku: | 954 KB |
FRAGMENT KSIĄŻKI
Wstęp
Po II" wojnie światowej idea praw ochrony człowieka zyskała powszechną akceptację. Nowe myślenie o tej kwestii legło u podstaw przyjęcia w 1948 r. przez Narody Zjednoczone Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, której postanowienia wzmocniły Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka (Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych), przyjęte w grudniu 1966 r. przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ). Prawa człowieka obejmują prawo do życia, wolności, bezpieczeństwa, wysłuchania przez niezawisły sąd, gwarantują wolność myśli, sumienia i religii, prawo do zgromadzeń i zrzeszania się. Kolejnym milowym krokiem na tym polu było podpisanie przez przywódców lub szefów rządów wszystkich krajów europejskich (z wyjątkiem Albanii) oraz Stanów Zjednoczonych i Kanady Aktu Końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE) w Helsinkach w 1975 r., a zwłaszcza zawartych w nim zobowiązań z tzw. trzeciego koszyka dotyczących praw człowieka oraz swobody podróżowania i wymiany informacji.
Chociaż pod względem kodyfikacji prawa międzynarodowego dokument ten nie przynosił zasadniczych zmian, odegrał istotną rolę w rozwoju myślenia na temat praw człowieka. Z jednej strony umożliwił społeczeństwom w krajach Europy Wschodniej, w tym w Polsce, lepsze korzystanie z międzynarodowych praw na tym polu po konferencji w Helsinkach. Z drugiej stworzył demokracjom zachodnim korzystne przesłanki uwzględnienia tej kwestii w swojej polityce wobec Związku Radzieckiego i krajów od niego zależnych.
W Deklaracji Zasad rządzących wzajemnymi stosunkami między państwami – stanowiącej integralną część porozumienia helsińskiego – znalazło się także odwołanie do konieczności przestrzegania Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka i Międzynarodowych Paktów Praw Człowieka. Szczególną rolę w naszych rozważaniach odgrywa część zwana umownie trzecim koszykiem, w którym sygnatariusze zobowiązywali się m.in. do ułatwiania kontaktów międzyludzkich, łączenia rodzin i zawierania małżeństw między obywatelami różnych państw oraz do zapewnienia obywatelom prawa do informacji.
Akt Końcowy KBWE nie miał w rzeczywistości charakteru traktatu międzynarodowego i nie podlegał ratyfikacji przez strony, które go podpisały. Mimo to sam fakt zawarcia go przez głowy państw lub szefów rządów, wraz z zasadą pacta sunt servanda, stwarzał poważny problem dla państw Układu Warszawskiego. Najbardziej zaskakujące dla Zachodu, w świetle dotychczasowej polityki państw bloku radzieckiego, a szczególnie samego ZSRR, było przyjęcie przez nie ustaleń w kwestii współpracy w dziedzinie humanitarnej zawartych w trzecim koszyku. Zamierzały one jednak traktować część pierwszą Aktu Końcowego, dotyczącą potwierdzenia granic i wyrzeczenia się użycia siły w stosunkach międzynarodowych, jako obligatoryjną, uznając koszyk humanitarny za niezobowiązującą deklarację intencji. Obawy krajów komunistycznych wynikały głównie ze stworzenia niebezpiecznej możliwości ingerencji Zachodu w ich sprawy wewnętrzne, przygotowywały się zatem na taką ewentualność. Ten niepokój był uzasadniony, po początkowym bowiem wahaniu Stany Zjednoczone i inne kraje demokratyczne uznały prawa człowieka i jego podstawowe wolności za zasadny i uprawniony przedmiot dialogu oraz negocjacji i rozmów między Wschodem a Zachodem.
Interesująca jest zatem odpowiedź na pytanie, w jaki sposób to zagadnienie było obecne w polityce państw zachodnich wobec Polski w latach 1975–1981. Cezurę początkową umownie wyznacza podpisanie Aktu Końcowego KBWE, zamykającą zaś wprowadzenie w Polsce stanu wojennego 13 grudnia 1981 r., który otworzył zupełnie nowe postrzeganie przez Zachód sytuacji w PRL odnośnie do tej kwestii. Jednocześnie w drugiej połowie lat 70. doszło do wzrostu napięć politycznych, kryzysu gospodarczego i pogorszenia nastrojów społecznych nad Wisłą wyrażającego się m.in. powstaniem opozycji politycznej, co w konsekwencji prowadziło do protestu w 1980 r. i powstania NSZZ „Solidarność”, a także miało swoje przełożenie na politykę Zachodu wobec PRL.
Analizą zostały objęte te demokratyczne państwa, które utrzymywały w tym okresie najbardziej rozwinięte stosunki z Warszawą, co więcej, władzom peerelowskim szczególnie zależało na dobrych relacjach z nimi. Uwzględniono więc politykę najważniejszych krajów pozaeuropejskich – Stanów Zjednoczonych i Kanady, demokracji zachodnioeuropejskich – Wielkiej Brytanii, Republiki Federalnej Niemiec i Francji oraz krajów skandynawskich.
Istotny problem badawczy stanowi zatem pytanie, do jakiego stopnia kwestia praw człowieka była obecna w ich stosunkach z Warszawą oraz jaką odgrywała w nich rolę. Należy także zastanowić się, czy poszczególne państwa prowadziły spójne działania w tej materii, czy też niejednakowo podchodziły do możliwości wykorzystania tego czynnika w polityce wobec Polski. Ujęcie porównawcze pozwala na pokazanie różnic i podobieństw w realizacji tego elementu w relacjach z PRL związanych zarówno z uwarunkowaniami kontaktów z Warszawą, jak i własnymi czynnikami wewnętrznymi. Osobne miejsce zajmuje pytanie, jak dalece działania demokracji zachodnich brały pod uwagę politykę władz peerelowskich i rozwój sytuacji wewnętrznej nad Wisłą. Innymi słowy, czy podejście oraz cele polityczne Zachodu ewoluowały wraz z przemianami zachodzącymi w Polsce w interesującym nas okresie. Jednym z istotnych elementów rozważań jest także stosunek demokracji zachodnich do narodzin i rozwoju opozycji politycznej w PRL. Trzeba się zastanowić, czy użycie praw człowieka odgrywało jakąś rolę we wsparciu ruchu dysydenckiego przez USA i inne państwa. Interesująca jest też odpowiedź na pytanie, w jakim stopniu ich działania na tym polu wpływały na zmianę podejścia rządu komunistycznego do kwestii wewnętrznych, przede wszystkim przeciwników politycznych w drugiej połowie lat 70., oraz opozycji solidarnościowej powstałej po Sierpniu ’80. Na koniec trzeba zastanowić się nad zasadniczą kwestią – czy wykorzystanie praw człowieka było skuteczne i przyniosło korzyści w działaniach podejmowanych wobec Polski.
Mimo podjęcia w ostatnich latach nowych badań związanych z prawami człowieka zagadnienie ich obecności w polityce zachodnich demokracji wobec PRL nie zostało jeszcze całościowo zbadane. Istnieją nieliczne monografie pokazujące zwłaszcza rolę tego czynnika w polityce Stanów Zjednoczonych wobec Europy Wschodniej i Polski, ale nie wyczerpują one tematu. Również w przypadku Wielkiej Brytanii literatura przedmiotu jest dosyć ograniczona. W wielu publikacjach, w których poruszono problemy brytyjskiej polityki zagranicznej w aspekcie praw człowieka, nie znajdziemy informacji o Polsce. Zagadnienia praw człowieka były uwzględniane w pracach dotyczących stosunków PRL–RFN, aczkolwiek nie doczekały się odrębnej monografii. W niewielkim stopniu dotyczą Polski ogólne opracowania na temat wykorzystania tej kwestii przez Bonn. W przypadku pracy omawiającej stosunki polsko-francuskie zagadnieniu praw człowieka nie poświęcono uwagi, ale np. prezentowano szczegółowo stosunki kulturalne, które przede wszystkim budziły zainteresowanie Paryża i były traktowane jako realizacja Aktu Końcowego KBWE. W przypadku krajów skandynawskich badacze z Danii i Norwegii dostrzegają ogólnie problematykę obecności praw człowieka w polityce zagranicznej tych państw. Zaskakujące jest natomiast, że tego zagadnienia nie wyodrębniają historycy szwedzcy. W nielicznych wzmiankach dotyczących Polski traktuje się ją jako część bloku wschodniego, kraj mający swoją specyfikę, ale niebudzący szczególnego zainteresowania wśród badaczy. Wyjątek stanowi jedna, ostatnio wydana monografia dotycząca stosunków Szwecji z PRL w latach 80.. Zupełnie nieobecny jest ten problem w pracach dotyczących relacji Kanady z Polską. Warto zauważyć, że także polityka demokracji zachodnich wobec Warszawy w okresie „Solidarności” nie była całościowo rozpatrywana, a w istniejących już opracowaniach, dotyczących zwłaszcza okresu 1980–1989, nowe, ostatnio odtajnione materiały z archiwów zachodnich dotyczące praw człowieka zostały wykorzystane w małym stopniu.
Zagraniczny aspekt działań opozycji nad Wisłą zajmuje niewiele miejsca w licznych pracach na ten temat wydanych w Polsce. W opracowaniu poświęconym kwestiom międzynarodowym w myśli dysydenckiej w PRL w latach 1976–1980 temat polityki Zachodu wobec Warszawy, a zwłaszcza wykorzystaniu praw człowieka, nie jest poruszony, choć trzeba dostrzec cenne informacje dotyczące przemyśleń opozycji na temat KBWE, w tym głównie polityki USA w okresie administracji prezydenta Jimmy’ego Cartera. W ostatnich latach podjęto natomiast badania nad stosunkiem władz PRL i opozycji demokratycznej do praw człowieka w procesie KBWE. Literatura ta została zatem wykorzystana dla skonfrontowania widzenia przez państwa zachodnie sytuacji dysydentów w PRL z rzeczywistą sytuacją. W pracy wykorzystaliśmy także najważniejsze wydawnictwa źródłowe dotyczące ruchu dysydenckiego i polityki wobec niego władz komunistycznych.
Pracę otwiera rozdział Jakuba Tyszkiewicza poświęcony obecności praw człowieka w polityce USA wobec PRL w drugiej połowie lat 70. Waszyngton, zwłaszcza w okresie prezydentury Cartera, w najwyższym stopniu wplótł tę tematykę w politykę zagraniczną i był liderem w poruszaniu tej kwestii w relacjach bilateralnych. Następnie Jacek Tebinka omawia problem wykorzystania praw człowieka w polityce bliskiego sojusznika amerykańskiego, a także ważnego partnera gospodarczego PRL – Wielkiej Brytanii. Z kolei Wanda Jarząbek porusza obecność tej tematyki w polityce dwóch znaczących państw na kontynencie europejskim – RFN i Francji, z którymi Warszawa w tym okresie utrzymywała ożywione kontakty na różnych polach współpracy. Paweł Jaworski podejmuje natomiast kwestię wykorzystania praw człowieka w postępowaniu państw skandynawskich – Szwecji oraz Danii i Norwegii – w stosunku do Polski. Tom zamyka opracowanie Jacka Tebinki poświęcone użyciu praw człowieka przez Kanadę w polityce wobec Warszawy. Ze względu na stosowanie przez poszczególne państwa różnych elementów z arsenału praw człowieka oraz w niejednakowym natężeniu zdecydowaliśmy się pozostawić swobodę autorom w wyborze wewnętrznej struktury swoich rozdziałów w celu lepszego podkreślenia podobieństw i odrębności zachowań demokracji zachodnich w ich relacjach z Polską.
Przygotowanie pracy wymagało przeprowadzenia pogłębionej kwerendy źródłowej w archiwach zagranicznych, która objęła przede wszystkim nowe materiały źródłowe, niemal niewykorzystane dotąd przez historyków, w większości odtajnione w ostatnich latach. W przypadku Stanów Zjednoczonych podstawę archiwalną stanowiły zwłaszcza dokumenty z bibliotek prezydenckich Geralda Forda w Ann Arbour, Jimmy’ego Cartera w Atlancie, Ronalda Reagana w Simi Valley oraz National Archives w Waszyngtonie (w tym dostępna w sieci baza Access to Archival Databases, zawierająca depesze wytworzone przez dyplomację amerykańską z lat 1975–1979) oraz archiwalia Departamentu Stanu, odtajnione w ramach Freedom of Information Act (również dostępne w internecie). Podstawowym źródłem do przedstawienia praw człowieka w brytyjskiej polityce zagranicznej były zbiory The National Archives w Kew pod Londynem. W przypadku RFN podstawę badań stanowiły materiały MSZ RFN. Przydatne były też dokumenty przechowywane w Archiwum Polityki Chrześcijańsko-Demokratycznej w Fundacji Konrada Adenauera (Archiv für Christlisch-Demokratische Politik) i Archiwum Fundacji im. Friedricha Eberta (Archiv der sozialen Demokratie), szczególnie kolekcje prywatne polityków niemieckich. Podstawę opisu działań Paryża na polu praw człowieka stanowiły materiały MSZ. Źródła z francuskich archiwów prezydenckich dotyczące Polski nie były tak licznie reprezentowane. W przypadku państw skandynawskich analizę oparto na kwerendzie w archiwach ministerstw spraw zagranicznych w Sztokholmie i Oslo. Mimo podejmowanych prób nie udało się natomiast uzyskać dostępu do kolekcji znajdujących się w archiwum MSZ w Kopenhadze. Z tego powodu posiłkowano się kopiami duńskiej dokumentacji przesyłanej partnerom norweskim. Najbardziej interesujące materiały pozwalające na analizę kanadyjskiej polityki wobec Polski w kwestii praw człowieka znalazły się w archiwum państwowym (Library and Archives Canada) w Ottawie. Istotne uzupełnienie z polskiej strony stanowiły materiały z Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych, natomiast rozczarowują pod kątem analizy praw człowieka dokumenty z zespołu KC PZPR zdeponowane w Archiwum Akt Nowych.
Z publikowanych wydawnictw źródłowych wykorzystanych w pracy trzeba wspomnieć o tomach przedstawiających amerykańską politykę zagraniczną Foreign Relations of the United States, głównie za czasów Cartera, brytyjskie dokumenty Documents on British Policy Overseas (w tym tom poświęcony polityce Polski w okresie „Solidarności” i stanu wojennego) oraz niemieckie Akten zur Auswärtigen Politik der Bundesrepublik Deutschland. Stenogramy dyskusji w brytyjskim parlamencie dotyczące obecności kwestii praw człowieka w polityce zagranicznej, przede wszystkim w Izbie Gmin, są dostępne online na stronie HANSARD 1803–2005. Wykorzystano także korpus polskiego wydawnictwa źródłowego Polskich Dokumentów Dyplomatycznych z lat 70.
Niewiele informacji na temat obecności praw człowieka w polityce wobec PRL prowadzonej przez demokracje zachodnie w drugiej połowie lat 70. można znaleźć we wspomnieniach czołowych polityków i dyplomatów z tych krajów.
Kwerendą prasową objęto również najważniejsze, opiniotwórcze tytuły prasowe w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i państwach skandynawskich.
Powstanie książki było możliwe dzięki grantowi badawczemu Narodowego Centrum Nauki UMO-2014/13/B/HS3/04900 pt. Prawa człowieka w polityce państw zachodnich wobec Polski w latach 1975–1981, realizowanemu w latach 2015–2018, którego kierownikiem był Jakub Tyszkiewicz.
Po II" wojnie światowej idea praw ochrony człowieka zyskała powszechną akceptację. Nowe myślenie o tej kwestii legło u podstaw przyjęcia w 1948 r. przez Narody Zjednoczone Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, której postanowienia wzmocniły Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka (Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych), przyjęte w grudniu 1966 r. przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ). Prawa człowieka obejmują prawo do życia, wolności, bezpieczeństwa, wysłuchania przez niezawisły sąd, gwarantują wolność myśli, sumienia i religii, prawo do zgromadzeń i zrzeszania się. Kolejnym milowym krokiem na tym polu było podpisanie przez przywódców lub szefów rządów wszystkich krajów europejskich (z wyjątkiem Albanii) oraz Stanów Zjednoczonych i Kanady Aktu Końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE) w Helsinkach w 1975 r., a zwłaszcza zawartych w nim zobowiązań z tzw. trzeciego koszyka dotyczących praw człowieka oraz swobody podróżowania i wymiany informacji.
Chociaż pod względem kodyfikacji prawa międzynarodowego dokument ten nie przynosił zasadniczych zmian, odegrał istotną rolę w rozwoju myślenia na temat praw człowieka. Z jednej strony umożliwił społeczeństwom w krajach Europy Wschodniej, w tym w Polsce, lepsze korzystanie z międzynarodowych praw na tym polu po konferencji w Helsinkach. Z drugiej stworzył demokracjom zachodnim korzystne przesłanki uwzględnienia tej kwestii w swojej polityce wobec Związku Radzieckiego i krajów od niego zależnych.
W Deklaracji Zasad rządzących wzajemnymi stosunkami między państwami – stanowiącej integralną część porozumienia helsińskiego – znalazło się także odwołanie do konieczności przestrzegania Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka i Międzynarodowych Paktów Praw Człowieka. Szczególną rolę w naszych rozważaniach odgrywa część zwana umownie trzecim koszykiem, w którym sygnatariusze zobowiązywali się m.in. do ułatwiania kontaktów międzyludzkich, łączenia rodzin i zawierania małżeństw między obywatelami różnych państw oraz do zapewnienia obywatelom prawa do informacji.
Akt Końcowy KBWE nie miał w rzeczywistości charakteru traktatu międzynarodowego i nie podlegał ratyfikacji przez strony, które go podpisały. Mimo to sam fakt zawarcia go przez głowy państw lub szefów rządów, wraz z zasadą pacta sunt servanda, stwarzał poważny problem dla państw Układu Warszawskiego. Najbardziej zaskakujące dla Zachodu, w świetle dotychczasowej polityki państw bloku radzieckiego, a szczególnie samego ZSRR, było przyjęcie przez nie ustaleń w kwestii współpracy w dziedzinie humanitarnej zawartych w trzecim koszyku. Zamierzały one jednak traktować część pierwszą Aktu Końcowego, dotyczącą potwierdzenia granic i wyrzeczenia się użycia siły w stosunkach międzynarodowych, jako obligatoryjną, uznając koszyk humanitarny za niezobowiązującą deklarację intencji. Obawy krajów komunistycznych wynikały głównie ze stworzenia niebezpiecznej możliwości ingerencji Zachodu w ich sprawy wewnętrzne, przygotowywały się zatem na taką ewentualność. Ten niepokój był uzasadniony, po początkowym bowiem wahaniu Stany Zjednoczone i inne kraje demokratyczne uznały prawa człowieka i jego podstawowe wolności za zasadny i uprawniony przedmiot dialogu oraz negocjacji i rozmów między Wschodem a Zachodem.
Interesująca jest zatem odpowiedź na pytanie, w jaki sposób to zagadnienie było obecne w polityce państw zachodnich wobec Polski w latach 1975–1981. Cezurę początkową umownie wyznacza podpisanie Aktu Końcowego KBWE, zamykającą zaś wprowadzenie w Polsce stanu wojennego 13 grudnia 1981 r., który otworzył zupełnie nowe postrzeganie przez Zachód sytuacji w PRL odnośnie do tej kwestii. Jednocześnie w drugiej połowie lat 70. doszło do wzrostu napięć politycznych, kryzysu gospodarczego i pogorszenia nastrojów społecznych nad Wisłą wyrażającego się m.in. powstaniem opozycji politycznej, co w konsekwencji prowadziło do protestu w 1980 r. i powstania NSZZ „Solidarność”, a także miało swoje przełożenie na politykę Zachodu wobec PRL.
Analizą zostały objęte te demokratyczne państwa, które utrzymywały w tym okresie najbardziej rozwinięte stosunki z Warszawą, co więcej, władzom peerelowskim szczególnie zależało na dobrych relacjach z nimi. Uwzględniono więc politykę najważniejszych krajów pozaeuropejskich – Stanów Zjednoczonych i Kanady, demokracji zachodnioeuropejskich – Wielkiej Brytanii, Republiki Federalnej Niemiec i Francji oraz krajów skandynawskich.
Istotny problem badawczy stanowi zatem pytanie, do jakiego stopnia kwestia praw człowieka była obecna w ich stosunkach z Warszawą oraz jaką odgrywała w nich rolę. Należy także zastanowić się, czy poszczególne państwa prowadziły spójne działania w tej materii, czy też niejednakowo podchodziły do możliwości wykorzystania tego czynnika w polityce wobec Polski. Ujęcie porównawcze pozwala na pokazanie różnic i podobieństw w realizacji tego elementu w relacjach z PRL związanych zarówno z uwarunkowaniami kontaktów z Warszawą, jak i własnymi czynnikami wewnętrznymi. Osobne miejsce zajmuje pytanie, jak dalece działania demokracji zachodnich brały pod uwagę politykę władz peerelowskich i rozwój sytuacji wewnętrznej nad Wisłą. Innymi słowy, czy podejście oraz cele polityczne Zachodu ewoluowały wraz z przemianami zachodzącymi w Polsce w interesującym nas okresie. Jednym z istotnych elementów rozważań jest także stosunek demokracji zachodnich do narodzin i rozwoju opozycji politycznej w PRL. Trzeba się zastanowić, czy użycie praw człowieka odgrywało jakąś rolę we wsparciu ruchu dysydenckiego przez USA i inne państwa. Interesująca jest też odpowiedź na pytanie, w jakim stopniu ich działania na tym polu wpływały na zmianę podejścia rządu komunistycznego do kwestii wewnętrznych, przede wszystkim przeciwników politycznych w drugiej połowie lat 70., oraz opozycji solidarnościowej powstałej po Sierpniu ’80. Na koniec trzeba zastanowić się nad zasadniczą kwestią – czy wykorzystanie praw człowieka było skuteczne i przyniosło korzyści w działaniach podejmowanych wobec Polski.
Mimo podjęcia w ostatnich latach nowych badań związanych z prawami człowieka zagadnienie ich obecności w polityce zachodnich demokracji wobec PRL nie zostało jeszcze całościowo zbadane. Istnieją nieliczne monografie pokazujące zwłaszcza rolę tego czynnika w polityce Stanów Zjednoczonych wobec Europy Wschodniej i Polski, ale nie wyczerpują one tematu. Również w przypadku Wielkiej Brytanii literatura przedmiotu jest dosyć ograniczona. W wielu publikacjach, w których poruszono problemy brytyjskiej polityki zagranicznej w aspekcie praw człowieka, nie znajdziemy informacji o Polsce. Zagadnienia praw człowieka były uwzględniane w pracach dotyczących stosunków PRL–RFN, aczkolwiek nie doczekały się odrębnej monografii. W niewielkim stopniu dotyczą Polski ogólne opracowania na temat wykorzystania tej kwestii przez Bonn. W przypadku pracy omawiającej stosunki polsko-francuskie zagadnieniu praw człowieka nie poświęcono uwagi, ale np. prezentowano szczegółowo stosunki kulturalne, które przede wszystkim budziły zainteresowanie Paryża i były traktowane jako realizacja Aktu Końcowego KBWE. W przypadku krajów skandynawskich badacze z Danii i Norwegii dostrzegają ogólnie problematykę obecności praw człowieka w polityce zagranicznej tych państw. Zaskakujące jest natomiast, że tego zagadnienia nie wyodrębniają historycy szwedzcy. W nielicznych wzmiankach dotyczących Polski traktuje się ją jako część bloku wschodniego, kraj mający swoją specyfikę, ale niebudzący szczególnego zainteresowania wśród badaczy. Wyjątek stanowi jedna, ostatnio wydana monografia dotycząca stosunków Szwecji z PRL w latach 80.. Zupełnie nieobecny jest ten problem w pracach dotyczących relacji Kanady z Polską. Warto zauważyć, że także polityka demokracji zachodnich wobec Warszawy w okresie „Solidarności” nie była całościowo rozpatrywana, a w istniejących już opracowaniach, dotyczących zwłaszcza okresu 1980–1989, nowe, ostatnio odtajnione materiały z archiwów zachodnich dotyczące praw człowieka zostały wykorzystane w małym stopniu.
Zagraniczny aspekt działań opozycji nad Wisłą zajmuje niewiele miejsca w licznych pracach na ten temat wydanych w Polsce. W opracowaniu poświęconym kwestiom międzynarodowym w myśli dysydenckiej w PRL w latach 1976–1980 temat polityki Zachodu wobec Warszawy, a zwłaszcza wykorzystaniu praw człowieka, nie jest poruszony, choć trzeba dostrzec cenne informacje dotyczące przemyśleń opozycji na temat KBWE, w tym głównie polityki USA w okresie administracji prezydenta Jimmy’ego Cartera. W ostatnich latach podjęto natomiast badania nad stosunkiem władz PRL i opozycji demokratycznej do praw człowieka w procesie KBWE. Literatura ta została zatem wykorzystana dla skonfrontowania widzenia przez państwa zachodnie sytuacji dysydentów w PRL z rzeczywistą sytuacją. W pracy wykorzystaliśmy także najważniejsze wydawnictwa źródłowe dotyczące ruchu dysydenckiego i polityki wobec niego władz komunistycznych.
Pracę otwiera rozdział Jakuba Tyszkiewicza poświęcony obecności praw człowieka w polityce USA wobec PRL w drugiej połowie lat 70. Waszyngton, zwłaszcza w okresie prezydentury Cartera, w najwyższym stopniu wplótł tę tematykę w politykę zagraniczną i był liderem w poruszaniu tej kwestii w relacjach bilateralnych. Następnie Jacek Tebinka omawia problem wykorzystania praw człowieka w polityce bliskiego sojusznika amerykańskiego, a także ważnego partnera gospodarczego PRL – Wielkiej Brytanii. Z kolei Wanda Jarząbek porusza obecność tej tematyki w polityce dwóch znaczących państw na kontynencie europejskim – RFN i Francji, z którymi Warszawa w tym okresie utrzymywała ożywione kontakty na różnych polach współpracy. Paweł Jaworski podejmuje natomiast kwestię wykorzystania praw człowieka w postępowaniu państw skandynawskich – Szwecji oraz Danii i Norwegii – w stosunku do Polski. Tom zamyka opracowanie Jacka Tebinki poświęcone użyciu praw człowieka przez Kanadę w polityce wobec Warszawy. Ze względu na stosowanie przez poszczególne państwa różnych elementów z arsenału praw człowieka oraz w niejednakowym natężeniu zdecydowaliśmy się pozostawić swobodę autorom w wyborze wewnętrznej struktury swoich rozdziałów w celu lepszego podkreślenia podobieństw i odrębności zachowań demokracji zachodnich w ich relacjach z Polską.
Przygotowanie pracy wymagało przeprowadzenia pogłębionej kwerendy źródłowej w archiwach zagranicznych, która objęła przede wszystkim nowe materiały źródłowe, niemal niewykorzystane dotąd przez historyków, w większości odtajnione w ostatnich latach. W przypadku Stanów Zjednoczonych podstawę archiwalną stanowiły zwłaszcza dokumenty z bibliotek prezydenckich Geralda Forda w Ann Arbour, Jimmy’ego Cartera w Atlancie, Ronalda Reagana w Simi Valley oraz National Archives w Waszyngtonie (w tym dostępna w sieci baza Access to Archival Databases, zawierająca depesze wytworzone przez dyplomację amerykańską z lat 1975–1979) oraz archiwalia Departamentu Stanu, odtajnione w ramach Freedom of Information Act (również dostępne w internecie). Podstawowym źródłem do przedstawienia praw człowieka w brytyjskiej polityce zagranicznej były zbiory The National Archives w Kew pod Londynem. W przypadku RFN podstawę badań stanowiły materiały MSZ RFN. Przydatne były też dokumenty przechowywane w Archiwum Polityki Chrześcijańsko-Demokratycznej w Fundacji Konrada Adenauera (Archiv für Christlisch-Demokratische Politik) i Archiwum Fundacji im. Friedricha Eberta (Archiv der sozialen Demokratie), szczególnie kolekcje prywatne polityków niemieckich. Podstawę opisu działań Paryża na polu praw człowieka stanowiły materiały MSZ. Źródła z francuskich archiwów prezydenckich dotyczące Polski nie były tak licznie reprezentowane. W przypadku państw skandynawskich analizę oparto na kwerendzie w archiwach ministerstw spraw zagranicznych w Sztokholmie i Oslo. Mimo podejmowanych prób nie udało się natomiast uzyskać dostępu do kolekcji znajdujących się w archiwum MSZ w Kopenhadze. Z tego powodu posiłkowano się kopiami duńskiej dokumentacji przesyłanej partnerom norweskim. Najbardziej interesujące materiały pozwalające na analizę kanadyjskiej polityki wobec Polski w kwestii praw człowieka znalazły się w archiwum państwowym (Library and Archives Canada) w Ottawie. Istotne uzupełnienie z polskiej strony stanowiły materiały z Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych, natomiast rozczarowują pod kątem analizy praw człowieka dokumenty z zespołu KC PZPR zdeponowane w Archiwum Akt Nowych.
Z publikowanych wydawnictw źródłowych wykorzystanych w pracy trzeba wspomnieć o tomach przedstawiających amerykańską politykę zagraniczną Foreign Relations of the United States, głównie za czasów Cartera, brytyjskie dokumenty Documents on British Policy Overseas (w tym tom poświęcony polityce Polski w okresie „Solidarności” i stanu wojennego) oraz niemieckie Akten zur Auswärtigen Politik der Bundesrepublik Deutschland. Stenogramy dyskusji w brytyjskim parlamencie dotyczące obecności kwestii praw człowieka w polityce zagranicznej, przede wszystkim w Izbie Gmin, są dostępne online na stronie HANSARD 1803–2005. Wykorzystano także korpus polskiego wydawnictwa źródłowego Polskich Dokumentów Dyplomatycznych z lat 70.
Niewiele informacji na temat obecności praw człowieka w polityce wobec PRL prowadzonej przez demokracje zachodnie w drugiej połowie lat 70. można znaleźć we wspomnieniach czołowych polityków i dyplomatów z tych krajów.
Kwerendą prasową objęto również najważniejsze, opiniotwórcze tytuły prasowe w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i państwach skandynawskich.
Powstanie książki było możliwe dzięki grantowi badawczemu Narodowego Centrum Nauki UMO-2014/13/B/HS3/04900 pt. Prawa człowieka w polityce państw zachodnich wobec Polski w latach 1975–1981, realizowanemu w latach 2015–2018, którego kierownikiem był Jakub Tyszkiewicz.
więcej..
