Prawo medyczne - ebook

O Autorce

Justyna Zajdel-Całkowska

– dr n. prawn., dr hab. n. o zdr., prawnik specjalizujący się w ochronie praw lekarzy i osób wykonujących zawody medyczne. Adiunkt w Zakładzie Prawa Medycznego Uniwersytetu Medycznego w Łodzi. Kierownik Studiów Podyplomowych „Prawo medyczne w ochronie zdrowia” na Wydziale Kształcenia Podyplomowego Uniwersytetu Medycznego w Warszawie. Wykładowca na studiach „MBA w ochronie zdrowie” – WUM-SGH w Warszawie. Twórczyni specjalizacji „prawo medyczne” na kierunku Zdrowie Publiczne na Uniwersytecie Medycznym w Łodzi. Autorka kilkunastu monografii z zakresu prawa medycznego i farmaceutycznego. Właścicielka Firmy Ad REM zajmującej się doradztwem prawnym dla osób wykonujących zawody medyczne i podmiotów prowadzących działalność leczniczą oraz farmaceutyczną.Przedmowa

Kiedy przygotowywałam niniejszą monografię, moją ambicją stało się napisanie książki idealnej – czyli dla każdego. Chcąc zrealizować ten cel, starałam się używać optymalnych środków przekazu, to znaczy języka zrozumiałego, nie nazbyt prostego; poważnego – ale nie patetycznego, usystematyzowanego – nie schematycznego; wyważonego, lecz nie nudnego, profesjonalnego – nie stricte naukowego.

Po pewnym czasie zrozumiałam skądinąd oczywistą prawdę, że podobnie jak nie ma lekarstwa na wszystko, tak nie ma idealnych publikacji. Sama kombinacja słów „idealna książka” brzmi jak oksymoron. Dotarło do mnie wyraźnie, że nie ma książki dla wszystkich, ale są książki dla wielu.

W końcu uznałam, że ta publikacja powinna być przeznaczona dla tych, którzy najbardziej jej potrzebują, czyli wszystkich osób wykonujących zawody medyczne lub aktywnie zaangażowanych w pracę w ochronie zdrowia. Traktując ten cel jako nadrzędny, zamieściłam w tekście wzory dokumentów i schematy postępowania, które mają stanowić praktyczną wskazówkę w codziennej praktyce medycznej. Nieprzypadkowa jest również liczba przykładów medycznych, których zadaniem jest zbliżenie Czytelnika do realiów jego codziennej pracy i odniesienie przykładowych stanów faktycznych do aktualnie obowiązującego prawa, stanowiska doktryny i orzecznictwa sądów.

Prawo przenika dziś wszystkie płaszczyzny życia, w związku z czym także mariaż prawa i medycyny wydaje się nieunikniony. Dokonując metaforycznego porównania, można powiedzieć, że Eskulap poznał Temidę, ale droga, którą aktualnie idą, jest raczej wyboista. W wielu przypadkach to, co wydaje się idealnym rozwiązaniem w codziennej praktyce medycznej, koliduje z obowiązującymi przepisami prawa i de facto naraża na odpowiedzialność. Gwarancją harmonijnego współistnienia prawa i medycyny jest zrozumienie, że te dwie zgoła odmienne dziedziny łączy wspólny mianownik, którym jest dobro pacjenta i bezpieczeństwo pracowników ochrony zdrowia. Realizacja tych przesłanek nie jest możliwa bez właściwego postępowania medycznego i znajomości prawa.

Pisząc kolejne rozdziały, poruszałam tematykę, która w codziennej praktyce mającej związek z ochroną zdrowia jest stale obecna, a pominięcie zasad z niej wynikających decyduje o ryzyku odpowiedzialności prawnej.

Przyjmując, że w prawie stała jest tylko ciągła zmiana, w treści książki skoncentrowałam się na zagadnieniach stanowiących fundament prawa medycznego. Odniosłam się do tematów, które są punktem wyjścia do zrozumienia i świadomego stosowania zasad prawa medycznego w codziennej praktyce. Ich znajomość powinna być dla osób związanych z ochroną zdrowia tym, czym dla lekarzy jest wiedza z zakresu anatomii.

Podążając za wyznaczonym celem, w monografii poruszyłam problematykę, która dotknięta najmniejszą dynamiką zmian, stanowi esencję prawa medycznego w obszarze związanym z: prawami pacjenta, obowiązkami osób wykonujących zawody medyczne i dokumentacją medyczną. Dobór tematów był podyktowany nie tylko chęcią przekazania wiedzy związanej z prawem medycznym, lecz także potrzebą uświadomienia Czytelnikom, że choć prawo bywa mało przejrzyste, skomplikowane, a czasem trudne do wdrożenia w realiach, w jakich udzielane są świadczenia zdrowotne, to jednak obowiązuje – a jego nieznajomość nie przynosi pozytywnych rezultatów. Wierzę, że po lekturze tej książki Czytelnicy zaakceptują prawo medyczne i zastosują je w praktyce.

Z pełną odpowiedzialnością oddaję w Państwa ręce książkę o prawie medycznym – dla Wielu.

Justyna Zajdel-Całkowska2.Prawa pacjenta

2.1. Prawo do świadczeń zdrowotnych odpowiadających wymaganiom wiedzy medycznej

Jednym z bazowych praw pacjenta jest prawo do świadczeń zdrowotnych odpowiadających wymaganiom aktualnej wiedzy medycznej. Prawo w tym zakresie zostało zagwarantowane przez art. 6 ust. 1 Ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (dalej: UoPP), zgodnie z którym: „Pacjent ma prawo do świadczeń zdrowotnych odpowiadających wymaganiom aktualnej wiedzy medycznej”.

Rozważania dotyczące powyższego prawa należy rozpocząć od wyjaśnienia pojęcia „aktualna wiedza medyczna”. Choć literalne brzmienie pojęcia jest jasne semantycznie, w praktyce rodzi wiele wątpliwości. Zgodnie ze Słownikiem języka polskiego słowo „aktualny” oznacza „obowiązujący w danej chwili, dotyczący teraźniejszości”. Z kolei termin „wiedza” rozumiany jest jako „ogół wiadomości zdobytych dzięki badaniom, uczeniu się itp., a także zasób informacji z jakiejś dziedziny”.

Właściwe rozumienie pojęcia „aktualna wiedza medyczna” ma istotne znaczenie nie tylko z punktu widzenia właściwego rozumienia przepisów prawa, które posługują się tym terminem, lecz także ze względu na prawidłową realizację prawa pacjenta w tym zakresie. Prawo pacjenta do świadczeń odpowiadających wymaganiom aktualnej wiedzy medycznej zostało skorelowane z obowiązkiem lekarza. Zgodnie z art. 4 Ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty: „Lekarz ma obowiązek wykonywać zawód zgodnie ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej, dostępnymi mu metodami i środkami zapobiegania, rozpoznawania i leczenia chorób, zgodnie z zasadami etyki zawodowej oraz z należytą starannością”. Zapis ten znajduje swoje odzwierciedlenie w Kodeksie Etyki Lekarskiej, gdzie art. 6 stanowi, że: „Lekarz ma swobodę wyboru w zakresie metod postępowania, które uzna za najskuteczniejsze. Powinien jednak ograniczyć czynności medyczne do rzeczywiście potrzebnych choremu zgodnie z aktualnym stanem wiedzy”.

Obowiązek działania zgodnie z zasadami aktualnej wiedzy medycznej dotyczy wielu innych zawodów medycznych, co znajduje swoje odzwierciedlenie w odpowiednich przepisach prawa, w tym między innymi w:

- • Ustawie o zawodach pielęgniarki i położnej – zgodnie z art. 11 ust. 1 „Pielęgniarka i położna wykonują zawód z należytą starannością, zgodnie z zasadami etyki zawodowej, poszanowaniem praw pacjenta, dbałością o jego bezpieczeństwo, wykorzystując wskazania aktualnej wiedzy medycznej oraz pośrednictwo systemów teleinformatycznych lub systemów łączności”;
- • Ustawie o zawodzie fizjoterapeuty – zgodnie z art. 4 ust. 1 „Fizjoterapeuta wykonuje zawód z należytą starannością, zgodnie z zasadami etyki zawodowej, poszanowaniem praw pacjenta, dbałością o jego bezpieczeństwo i wykorzystując wskazania aktualnej wiedzy medycznej”;
- • Ustawie o Państwowym Ratownictwie Medycznym – zgodnie z art. 11 ust. 2 „Ratownik medyczny postępuje zgodnie ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej oraz z należytą starannością”.

Do pojęcia aktualnej wiedzy medycznej nawiązują przepisy regulujące zasady wykonywania ściśle określonych czynności leczniczych. Przykładem są między innymi niżej wymienione akty prawne:

- • Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie ogólnych warunków umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej – zgodnie z § 5 załącznika do Rozporządzenia „Świadczeniodawca ponosi odpowiedzialność za ordynowanie leków, środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego i wyrobów medycznych świadczeniobiorcom, zgodnie z obowiązującymi przepisami oraz z aktualnym stanem wiedzy medycznej”;
- • Ustawa o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi – zgodnie z art. 17 ust. 10 pkt 1–2 „Minister właściwy do spraw zdrowia określi w drodze rozporządzenia: 1) wykaz chorób zakaźnych objętych obowiązkiem szczepień ochronnych, osoby lub grupy osób obowiązane do poddawania się obowiązkowym szczepieniom ochronnym przeciw chorobom zakaźnym, wiek i inne okoliczności stanowiące przesłankę do nałożenia obowiązku szczepień ochronnych na te osoby (…) – uwzględniając dane epidemiologiczne dotyczące zachorowań, aktualną wiedzę medyczną oraz zalecenia Światowej Organizacji Zdrowia”;
- • Ustawa o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów – zgodnie z art. 12 ust. 1 pkt 3 „Komórki, tkanki lub narządy w celu przeszczepienia albo komórki lub tkanki w celu zastosowania u innej osoby mogą być pobierane od żywego dawcy, przy zachowaniu następujących warunków (…) zasadność i celowość pobrania i przeszczepienia komórek, tkanek lub narządów lub zastosowania u ludzi komórek lub tkanek od określonego dawcy ustalają lekarze pobierający i przeszczepiający lub stosujący je u znanego biorcy na podstawie aktualnego stanu wiedzy medycznej”.

Mając na uwadze liczbę odniesień do pojęcia aktualnej wiedzy medycznej, należy przyjąć, że jest to termin stanowiący podstawę udzielania świadczeń zdrowotnych na różnych płaszczyznach, a jednocześnie będący podstawą realizacji prawa pacjenta, którego źródłem są pozostałe uprawnienia. Nie można bowiem zrealizować prawa do informacji, wyrażenia świadomej zgody, prawa do dokumentacji, a także prawa do poszanowania godności i intymności bez rozpoczęcia udzielania świadczeń zdrowotnych, które muszą odpowiadać aktualnemu stanowi wiedzy medycznej.

Prowadząc rozważania dotyczące aktualnej wiedzy medycznej, należy zdefiniować pojęcie medycyny. Posługując się najbardziej ogólną definicją medycyny, trzeba przyjąć, że medycyna (łac. medicina – sztuka lekarska) to nauka o zdrowiu i chorobie człowieka oraz sztuka leczenia i zapobiegania chorobom. Medycyna należy do kategorii nauk aposteriorycznych, co nakazuje jej skategoryzowanie jako nauki empirycznej. Ze względu na niemożność oddzielenia medycyny od kwestii związanych z ontologią bytu ludzkiego, godnością osoby ludzkiej i etycznych przesłanek statuujących dopuszczalność działań medycznych, medycyna zawiera również elementy nauk humanistycznych. Empiryczny charakter medycyny implikuje przyjęcie zasady, że do uzasadnienia twierdzeń wykorzystuje się w przeważającej mierze przesłanki oparte na doświadczeniu. Doświadczenie staje się podstawą medycyny opartej na faktach (dowodach naukowych). Wiarygodne dowody naukowe dotyczące skuteczności i bezpieczeństwa określonego postępowania stanowią w większości przypadków podstawę postępowania klinicznego. Wiedza medyczna nie może być jednak utożsamiana z wiedzą w potocznym znaczeniu tego słowa. Aktualna wiedza medyczna to wiedza naukowa, za miarę prawdziwości której można przyjąć kryterium falsyfikacji wprowadzone przez Karla Poppera. Postulat oddzielenia wiedzy nienaukowej od naukowej ma kluczowe znaczenie w kontekście definiowania aktualnej wiedzy medycznej. Zgodnie z kryterium falsyfikacji hipoteza naukowa może podlegać potwierdzaniu przez nieskończoną liczbę doświadczeń, przy czym nie wynika stąd, że można ją uznać za niepodważalną i ostatecznie prawdziwą. Do podważenia jej prawdziwości wystarczy jedna weryfikacja negatywna, która nakazuje przyjąć, że określona hipoteza nie jest prawdziwa. Przy weryfikacji wiedzy nienaukowej kryterium falsyfikacji nie odgrywa żadnej roli, ponieważ negatywna weryfikacja stanowi jedynie o wykazaniu niezgodności posiadanej wiedzy ze stanem faktycznym.

Tabela 2.1. Różnica między weryfikacją wiedzy naukowej i nienaukowej

Wiedza nienaukowa

Wiedza naukowa

Zielarz Pan X od lat „leczy” okoliczną populację z wykorzystaniem ziół lub ich mieszanek. Pan X sam rozpoznaje „chorobę” i zleca leczenie, którego celem jest zmniejszenie występujących dolegliwości. Wiedzę, jaką posiada Pan X, przekazała mu jego nieżyjąca już babka – uznana w okolicy zielarka. Zarówno doświadczenie, jak i wiedza posiadana przez Pana X nigdy nie zostały zweryfikowane naukowo pod kątem skuteczności i bezpieczeństwa. Jednocześnie nie doszło do porównania skuteczności stosowanych przez zielarza metod z aktualną wiedzą medyczną dotyczącą ziołolecznictwa. W jednym z przypadków mieszanka ziół, której stosowanie zlecił Pan X, nie wywołała oczekiwanego efektu, a wręcz przeciwnie – doprowadziła do powstania negatywnych skutków zdrowotnych u osoby, która jej używała. Z przedstawionej sytuacji nie wynika, że zlecone przez Pana X zioła nie działają w ogóle, ale że nie działają w indywidulanym przypadku, w którym zostały zlecone.

Lekarz X wie, jak leczyć schorzenie Y, które prawidłowo zdiagnozował u pacjenta. Opierając się na posiadanej wiedzy, lekarz wykonał zabieg operacyjny, którego celem było zmniejszenie dolegliwości występujących u pacjenta. Wykonanie zabiegu nie wywołało oczekiwanego skutku, a wręcz doprowadziło do pogorszenia stanu zdrowia pacjenta, który ze względu na cechy osobnicze wymagał innego sposobu leczenia. Falsyfikacja obala w tym przypadku hipotezę, zgodnie z którą leczenie schorzenia Y metodą wykorzystaną przez lekarza X jest prawidłowe. Tym samym można przyjąć, że lekarz X nie posiadał odpowiedniej wiedzy medycznej. W przedstawionym przypadku lekarz miał wiedzę odnośnie do sposobu wykonania samego zabiegu, ale nie posiadał wiedzy niezbędnej do wywołania skutku w postaci poprawy stanu zdrowia – tj. aktualnej wiedzy medycznej co do sposobów leczenia indywidualnych, nieswoistych przypadków.

Analizując literalne znaczenie słów „wiedza” i „aktualny”, nie sposób oprzeć się wrażeniu, że pojęcie aktualnej wiedzy medycznej jest proste i oznacza zbiór bieżących danych stanowiących podstawę postępowania w poszczególnych dziedzinach medycyny. Na pozór intuicyjnie zrozumiałe pojęcie staje się skomplikowane, jeśli podejmiemy próbę ustalenia, co stanowi źródło owych danych.

Udzielając odpowiedzi na postawione pytanie, należy odnieść się do systemu prawa stanowionego, który obowiązuje w Polsce. System prawa stanowionego charakteryzuje się obowiązywaniem norm prawnych zawartych w aktach normatywnych tworzonych przez organy mające uprawnienia prawotwórcze. Do kategorii aktów normatywnych należą między innymi Konstytucja, ratyfikowane umowy międzynarodowe, ustawy, rozporządzenia, obwieszczenia i zarządzenia. System prawa stanowionego wyraźnie rozgranicza prawo stanowione od prawa zwyczajowego i prawa moralnego, dlatego też zachowania nieetyczne w rozumieniu ogólnospołecznym nie muszą stanowić podstawy odpowiedzialności na gruncie powszechnie obowiązującego prawa.

UWAGA
Prawa i obowiązki danej grupy adresatów określają wiążąco wyłącznie przepisy zawarte w aktach normatywnych. Dokumenty, które nie mają takiego charakteru, stanowią jedynie wytyczne/wskazówki postępowania w danej materii.

Za oczywiste należy przyjąć, że źródłem aktualnej wiedzy medycznej, do której stosowania zobowiązują akty normatywne, są między innymi publikacje naukowe oraz standardy medyczne tworzone przez grupy ekspertów, towarzystwa naukowe, zespoły specjalistów. Przez standardy medyczne należy rozumieć wytyczne postępowania w danej dziedzinie medycyny, które obejmują wskazania co do postępowania profilaktycznego, diagnostycznego, leczniczego, rehabilitacyjnego i kontrolnego.

Trzeba zaznaczyć, że standardy medyczne nie są jednym, bezwzględnie obowiązującym terminem na określenie wytycznych postępowania medycznego. Żaden z aktualnie obowiązujących przepisów nie definiuje pojęcia standardów medycznych. W pełni dopuszczalne jest określanie ich mianem wytycznych, wskazówek, zaleceń lub schematów praktycznego postępowania, którymi standardy medyczne nazwał Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 17 czerwca 1969 roku (sygn. II CR 165/69).

Zgodnie z art. 22 ust. 5 UoDzL: „Minister właściwy do spraw zdrowia może określić, w drodze rozporządzenia, standardy organizacyjne opieki zdrowotnej w wybranych dziedzinach medycyny lub w określonych podmiotach wykonujących działalność leczniczą, kierując się potrzebą zapewnienia odpowiedniej jakości świadczeń zdrowotnych”. Z literalnego brzmienia cytowanego przepisu wynika, że Minister Zdrowia może określić w drodze aktu normatywnego (rozporządzenia) standardy opieki zdrowotnej, przy czym nie mogą one mieć charakteru merytorycznego, a jedynie charakter organizacyjny, który będzie stanowił gwarancję odpowiedniej jakości świadczeń zdrowotnych. Artykuł 22 ust. 5 Ustawy o działalności leczniczej w brzmieniu ogłoszonym 1 lipca 2011 roku stanowił, że „Minister właściwy do spraw zdrowia może określić, w drodze rozporządzenia, standardy postępowania medycznego w wybranych dziedzinach medycyny lub w określonych podmiotach wykonujących działalność leczniczą, kierując się potrzebą zapewnienia odpowiedniej jakości świadczeń zdrowotnych”. Na gruncie nieobowiązującego już art. 22 ust. 5 Ustawy o działalności leczniczej Minister Zdrowia posiadał szersze uprawnienia, które dawały mu możliwość wydania w drodze aktu normatywnego standardów postępowania mogących określać schematy postępowania medycznego, tj. diagnostycznego, terapeutycznego, kontrolnego.

Na podstawie delegacji ustawowej określonej Ustawie z dnia 10 czerwca 2016 roku o zmianie Ustawy o działalności leczniczej (DzU 2016 r., poz. 960)zostały wydane między innymi niżej określone standardy postępowania medycznego:

- • Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 16 sierpnia 2018 roku w sprawie standardu organizacyjnego opieki okołoporodowej (DzU 2018 r., poz. 1756);
- • Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 29 października 2013 roku w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu opieki paliatywnej i hospicyjnej (t.j. DzU 2018 r., poz. 742).

Aktualnie standardy postępowania medycznego zawierające procedury stricte medyczne zamieszczane są w ramach programów lekowych. Zgodnie z art. 15 ust. 2 pkt 15 Ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 roku o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (dalej: UoŚŚP) – świadczenia udzielane w ramach programów lekowych zaliczane są do kategorii świadczeń gwarantowanych, które są finansowane w całości lub współfinansowane ze środków publicznych. Zgodnie z art. 48 ust. 1 UoŚŚP „Programy zdrowotne może opracowywać, wdrażać, realizować i finansować Fundusz, a programy polityki zdrowotnej mogą opracowywać, wdrażać, realizować i finansować ministrowie oraz jednostki samorządu terytorialnego. Fundusz realizuje programy polityki zdrowotnej zlecone przez ministra właściwego do spraw zdrowia”. Szczegółowy opis programów lekowych, w tym procedury medyczne ustalające kryteria, schemat dawkowania leków w programie i wykaz badań diagnostycznych wykonywanych w ramach programu, określają załączniki do obwieszczenia Ministra Zdrowia w sprawie wykazu refundowanych leków, środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego oraz wyrobów medycznych.

Charakter typowych procedur medycznych mają również ogłaszane przez Ministra Zdrowia kryteria i sposób stwierdzania trwałego nieodwracalnego ustania czynności mózgu (śmierci mózgu) oraz nieodwracalnego zatrzymania krążenia poprzedzającego pobranie narządów. Kryteria formalne dotyczące osób uprawnionych do stwierdzenia śmierci mózgu i nieodwracalnego zatrzymania krążenia określają obecnie przepisy Ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty. Po wejściu w życie znowelizowanego przepisu Ustawy o działalności leczniczej, uprawniającego Ministra Zdrowia do wydania standardów organizacyjnych zamiast standardów medycznych, zaczęły obowiązywać między innymi:

- • Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 16 grudnia 2016 roku w sprawie standardu organizacyjnego opieki zdrowotnej w dziedzinie anestezjologii i intensywnej terapii (DzU 2016 r., poz. 2218 ze zm.);
- • Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 18 grudnia 2017 roku w sprawie standardów organizacyjnych opieki zdrowotnej w dziedzinie patomorfologii (DzU 2017 r., poz. 2435).

Standardy medyczne opublikowane w postaci aktów normatywnych mają niewątpliwie wiążącą moc, co oznacza, że powinny być stosowane przez jednostki prowadzące działalność leczniczą w danym zakresie oraz przez osoby zatrudnione w tych podmiotach. Posługując się argumentacją a contrario, należy przyjąć, że standardy mające postać dokumentów niebędących aktami normatywnymi nie są bezwzględnie wiążące, a tym samym stanowią jedynie wskazówkę postępowania, której wykorzystanie w trakcie udzielania świadczeń zdrowotnych zależy wyłącznie od swobodnej oceny lekarza, której podstawą jest miara przydatności i zasadności ich wykorzystania.

Co to znaczy „argumentacja a contrario”? – argumentum a contrario (łac. argument z przeciwieństwa) – wnioskowanie oparte na zasadzie, że jeśli norma prawna wiąże konsekwencje tylko z faktami w niej wymienionymi, to konsekwencje te nie wiążą się z innymi faktami. Przykład: skoro pełnoletnim jest każdy, kto ukończył 18 lat, to każda osoba przed ukończeniem wskazanego wieku nie może być, z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych przez przepisy, uznana za pełnoletnią.

Jakkolwiek bezwzględnie wiążące są standardy opublikowane pod postacią aktów normatywnych, dynamiczny i stały rozwój wiedzy medycznej powoduje, że ich aktualność często staje pod znakiem zapytania. W wyroku z 2 grudnia 2011 roku, sygn. III CSK 76/11, Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, że w przypadku gdy stan pacjenta wymaga podjęcia działań medycznych innych niż te, które zostały określone przez standardy zamieszczone w akcie normatywnym, wybór postępowania ostatecznie jest uzależniony od decyzji osób udzielających świadczeń zdrowotnych. W ocenie Sądu Apelacyjnego w Łodzi minimum w zakresie aktualnej wiedzy medycznej stanowią „wiadomości uzyskiwane przez lekarza w czasie studiów, dostępne w szeroko rozumianych podręcznikach, ale także z racji współczesnego tempa rozwoju naukowo-technicznego wzbogacane poprzez doskonalenie umiejętności zawodowych”.

Realizacja prawa pacjenta do pobierania świadczeń zdrowotnych odpowiadających wymaganiom aktualnej wiedzy medycznej łączy się z obowiązkiem jej stosowania, a co za tym idzie – obowiązkiem stałego doskonalenia zawodowego przez osoby wykonujące zawody medyczne. Obowiązek w tym zakresie dotyczy wszystkich osób, które wykonując zawód medyczny, są zobowiązane do podejmowania działań zgodnie z aktualnym stanem wiedzy medycznej. Obowiązek ustawicznego kształcenia wynika z art. 18 UoZL, w myśl którego „lekarz ma prawo i obowiązek doskonalenia zawodowego, w szczególności w różnych formach kształcenia podyplomowego”.

W orzeczeniu z 13 października 2005 roku Sąd Najwyższy podkreślił, że obowiązek podnoszenia kwalifikacji zawodowych oraz śledzenia postępów nauki i techniki medycznej wynika z UoZL i KEL, a ignorancja w tym zakresie stanowi winę lekarza. Na uwagę zasługuje również orzeczenie Sądu Okręgowego w Katowicach z 17 grudnia 2003 roku, w którym sąd odniósł się do konieczności udzielenia świadczeń zdrowotnych, opierając się na wskazaniach aktualnej wiedzy medycznej.

Mając na uwadze stały rozwój wiedzy medycznej, a także konieczność indywidualizowania podejścia do pacjenta, konieczne jest przyjęcie, że postępowanie lekarza może odbiegać od przyjętych schematów postępowania bez względu na to, czy mają one charakter wytycznych tworzonych przez wyspecjalizowane podmioty, czy też przyjmują postać aktów normatywnych. Automatyzacja (technokratyzacja) postępowania i bezkrytyczne realizowanie standardów określonych przez przepisy prawa stanowiłyby w wielu przypadkach o konieczności stosowania aktualnej wiedzy medycznej, której wykorzystanie nie dawałoby nawet minimalnej gwarancji osiągnięcia oczekiwanego efektu w postaci wyleczenia lub poprawy stanu zdrowia. Obowiązek stosowania aktualnej wiedzy medycznej należy traktować jako konieczność stosowania zweryfikowanych naukowo metod postępowania, których ostateczny kształt zależy od stanu pacjenta i jego indywidualnych potrzeb.

Aktualna wiedza medyczna identyfikowana jest z czynnościami leczniczymi, zasadnością i zakresem ich wdrażania, sposobem wykonywania poszczególnych czynności, a także zasadnością odstąpienia od dostępnych metod i środków postępowania. Należy jednak zaznaczyć, że standardy postępowania, które poniekąd stanowią element aktualnej wiedzy medycznej, odnoszą się również do zasad działania w ramach programów lekowych oraz zasad stosowania produktów leczniczych, wyrobów medycznych i środków przeznaczenia żywieniowego z refundacją.

Przykładem standardów określających zasady postępowania w trakcie udzielania świadczeń zdrowotnych, które nie mogą być elastycznie modyfikowane na podstawie bieżących przesłanek, są standardy postępowania określone w programach lekowych oraz standardy określone w załączniku nr 1 do Obwieszczenia „refundacyjnego”. Reguła ta znajduje swoje uzasadnienie ze względu na charakter czynności określonych w treści powołanego aktu normatywnego. Choć określone tam standardy mają ścisły związek z wykonywaniem czynności leczniczych, to nie odnoszą się bezpośrednio do sposobu i zasadności ich zastosowania lub zaniechania, a jedynie do kwalifikacji do rozpoczęcia leczenia, jego schematu, zakresu możliwych badań, a także dopuszczalności zastosowania określonego produktu z refundacją w zależności od spełnienia ściśle ustalonych przesłanek. Odstąpienie od standardów określonych np. w treści Obwieszczenia „refundacyjnego” pociąga za sobą odpowiedzialność personelu medycznego bez względu na motywację, która stanowiła podstawę podjęcia decyzji.

Lekarz chce zakwalifikować pacjenta do programu lekowego leczenia niedrobnokomórkowego raka płuca (ICD-10 C34). Pacjent nie spełnia jedynie jednej z przesłanek, tj. nie ukończył 18 lat. W chwili kwalifikacji ma 17 lat i 6 miesięcy. Mimo że w tym wieku leczenie w ramach programu lekowego jest działaniem zgodnym z aktualnym stanem wiedzy medycznej, zakwalifikowanie pacjenta do leczenia nie jest możliwe ze względu na brak przesłanki formalnej wymaganej przez standard określony w drodze aktu normatywnego.

W wyroku z 22 kwietnia 2015 roku Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie (sygn. VIISa/Wa/14), posługując się ustaleniami poczynionymi w rozpatrywanej sprawie przez Rzecznika Praw Pacjenta, podkreślił, że zgodnie z art. 6 ust. 1 UoPP pacjent ma prawo do „(…) świadczeń zdrowotnych odpowiadających wymaganiom aktualnej wiedzy medycznej. Powyższy przepis gwarantuje pacjentowi, iż w chwili udzielania świadczenia zdrowotnego zastosowane zostaną metody, które odpowiadają wiedzy medycznej aktualnie dostępnej. Przepis ten jednocześnie wyłącza możliwość stosowania metod zdezaktualizowanych, niezgodnych z wiedzą medyczną, czyli negatywnie ocenionych na gruncie nauk medycznych”.

Pojęcie aktualnej wiedzy medycznej nie zostało zdefiniowane przez obecnie obowiązujące przepisy. Aktualna wiedza medyczna określa przede wszystkim dostępne w określonym miejscu i czasie metody oraz środki postępowania, których skuteczność i bezpieczeństwo zostało potwierdzone zweryfikowanymi naukowo dowodami. Prawo pacjenta do świadczeń zdrowotnych odpowiadających wymaganiom aktualnej wiedzy medycznej nie może być rozumiane jako prawo do uzyskania świadczeń zgodnych z najnowszą wiedzą medyczną dostępną na świecie, lecz wiedzą, która jest aktualna, a jej zastosowanie jest możliwe dzięki wykorzystaniu dostępnych w danej jednostce warunków sprzętowych, lokalowych i personalnych. W przypadku, gdy pacjent trafia do szpitala, który ze względu na posiadane możliwości nie jest w stanie udzielić mu świadczeń zdrowotnych na odpowiednim poziomie, prawo pacjenta do świadczeń odpowiadających wymaganiom aktualnej wiedzy medycznej powinno zostać zrealizowane poprzez przeniesienie pacjenta do ośrodka posiadającego wyższy stopień referencyjności. Kontynuowanie przez szpital nieposiadający możliwości do zapewnienia pacjentowi odpowiedniej (zgodnej z aktualnym stanem wiedzy medycznej) opieki stanowi naruszenie prawa pacjenta określonego w art. 6 ust. 1 UoPP, co w konsekwencji naraża szpital na poniesienie odpowiedzialności.

Noworodek urodził się w 40. tygodniu ciąży, cięciem cesarskim, w stanie ciężkim, czego potwierdzeniem były kolejne oceny: 1, 4, 7 i 8 według skali Apgar. W związku z brakiem oddechu niezbędne było przeprowadzenie resuscytacji. Pomimo tak istotnych powikłań w trakcie porodu, dopiero w drugiej dobie życia dziecko zostało przekazane na Oddział Noworodków, Patologii i Intensywnej Terapii w S. ze względu na występujące u niego drgawki. Wstępne rozpoznanie przeprowadzone na Pododdziale Intensywnej Terapii Noworodka wykazało ciężką zamartwicę urodzeniową oraz występowanie cech obrzęku mózgowia, z zaleceniem wczesnego patronatu lekarza. W ocenie sądu rozpatrującego sprawę „Zaniechanie przeniesienia noworodka do ośrodka o wyższym stopniu referencyjności w możliwie najkrótszym czasie po przeprowadzeniu skutecznej resuscytacji krążeniowo-oddechowej było postępowaniem wyczerpującym znamiona błędu medycznego decyzyjnego. W ośrodku o wyższym stopniu referencyjności możliwe byłoby wdrożenie skuteczniejszego leczenia drgawek niż leczenie wdrożone w Szpitalu (...) w B.”. Zdaniem Sądu „Niezasadne jest też twierdzenie pozwanego szpitala o przyjęciu progu zawodowej staranności pozwanego na poziomie niemożliwym do osiągnięcia, bowiem z opinii biegłych lekarzy wynika, iż niezwłoczna decyzja o przewiezieniu powoda do szpitala o wyższym poziomie referencyjności mieściła się w ramach należytej zawodowej staranności personelu medycznego oraz że konieczność jej podjęcia była zdeterminowana stanem pourodzeniowym powoda i wiedzą medyczną w odniesieniu do ograniczonych możliwości szpitala w B.”.