Prawo rzymskie - ebook

Przedmowa do wydania trzeciego

Cztery lata, jakie upłynęły od poprzedniego wydania naszej książki, przyniosły nowe przypomnienie wagi rzymskiej historii dla współczesności. Profesor filologii klasycznej z Cambrigde zaczęła swą poczytną opowieść o antycznym Rzymie od stwierdzenia, że wciąż kształtuje on nasze wyobrażenie o świecie i o nas samych (Mary Beard, SPQR: A History of Ancient Rome, New York 2015, s. 15). W Europie kontynentalnej, a nawet w krajach common law, dość powszechnie zauważa się, że żywotność prawa rzymskiego wynika z jego centralnej pozycji w umysłowej tradycji oraz historii Zachodu. I choćby przestawało być ono punktem odniesienia, pozostaje kryterium racjonalności prawa i fundamentem siatki pojęciowej używanej przez współczesnych prawników; pozostaje podstawą ich myślenia o regulacyjnym porządkowaniu rzeczywistości oraz sposobów interpretacji prawa. Napięcie między kulturową tożsamością prawa Europy a codziennością jego nauki i nauczania pozostaje cały czas nie bez znaczenia dla dyskusji o tym, jak uczyć dzisiaj prawa. Wyraźniej dostrzegamy, że szybkie i głębokie zmiany prawa mogą prowadzić do naruszenia jego tożsamości czy wręcz jej odrzucania. A doskonale widać, że zachowania tego, co dla niej fundamentalne, nie gwarantuje sam fakt obecności prawa rzymskiego w programie kształcenia prawników. Kolejne lata XXI stulecia zdają się potwierdzać, że taka obecność według formuły ustalonej w wieku XX staje się coraz większym anachronizmem. Przekonanie o potrzebie zmiany spojrzenia na prawo rzymskie względem podejścia z minionych dwóch stuleci znajduje coraz wyraźniejsze i różnorodne potwierdzenia, chociażby ostatnio w próbach poszerzenia kontekstu społecznego i kulturowego przy przedstawianiu antycznych regulacji. Osobną kwestią pozostaje użyteczność takiego zabiegu.

Zmiany w nauczaniu prawa powinny być adekwatne do oczekiwań absolwentów naszych wydziałów, którzy nabyli już umiejętność trafnego uchwycenia problemów prawnych i budowania ich racjonalnych rozwiązań. Za istotne dla tej racjonalności uważamy dwie cechy prawniczych rozumowań. Po pierwsze, dostrzeganie wartości uważanych za fundamentalne dla kulturowej tożsamości prawa prywatnego w Europie. Po drugie, zdolność budowania argumentacji, która wykorzystuje doświadczenie oraz inspiracje pluralistycznego rozwoju metod prawniczych w naszej tradycji prawnej. Początkiem idącej w tym kierunku zmiany stało się ogłoszenie drukiem w 2009 r. pierwszego wydania naszego podręcznika. Z perspektywy prawie dziesięciu lat można go określić jako element działań systemowych, których celem jest zmiana sposobu mówienia o prawie rzymskim do dzisiejszych studentów prawa i prawników (W. Dajczak, F. Longchamps de Bérier, W dyskusjach o prawie – doceńmy potencjał prawa rzymskiego, https://wszystkoconajwazniejsze.pl). Właśnie podręcznik zdaje się być centralnym ogniwem tych starań. Wprowadzenie do prawa prywatnego oparliśmy na połączeniu refleksji nad zagadnieniami dyskutowanymi najpierw przez rzymskich prawników, a następnie w ius commune. Nie mniej zajmuje nas w tym podręczniku dostrzeganie tych samych problemów oraz kontrowersji we współczesnych nowelizacjach kodeksów cywilnych. Pozostajemy otwarci na dyskusję o zaproponowanym sposobie korzystania z prawa rzymskiego w kształceniu prawników, mając nadzieję, że posłuży zdobywaniu umiejętności prawniczego łączenia innowacyjności z tym, co decyduje o rdzeniu naszej cywilizacji.

Oddajemy do rąk czytelników nowe wydanie. Zostało wzbogacone o słowniczek łaciński ułatwiający wraz z wykazem łacińskich słów i wyrażeń zrozumienie przedstawianej materii; o indeks terminów polskich pozwalający na wyszukiwanie interesujących zagadnień; wreszcie o listę pytań kontrolnych ułatwiającą spojrzenie przekrojowe na omawiane zagadnienia oraz ich sprawdzenie i utrwalenie. Trzecią edycję rozszerzyliśmy i uzupełniliśmy o najnowsze ustalenia nauki prawa rzymskiego i historii prawa oraz o to, co zmienia się we współczesnym prawie lub w rozumieniu prawa dawnego i dzisiejszego. W szczególności uwzględniliśmy ostatnie nowelizacje prawa polskiego oraz zasadnicze zmiany, do jakich doszło od 1 października 2016 r. we francuskim prawie zobowiązań (Ordonnance n° 2016-131 z 10 lutego 2016 r.). Zwróciliśmy uwagę na paralele między dostrzegalnymi trendami czy prawidłowościami w tradycji prawa zobowiązań a wynikami eksperymentów psychologicznych. Rozleglejszy stał się w nowym wydaniu obraz dyskusji prawników ius commune dzięki rozbudowie bazy źródłowej.

Gruntowne przejrzenie i poprawienie dotychczasowego tekstu stały się możliwe dzięki uwagom naszych współpracowników: Piotra Alexandrowicza, Jana Andrzejewskiego, Grzegorza Blicharza, Aleksandra Grebieniowa, Joanny Kruszyńskiej-Koli, Piotra Łochowskiego, Jana Rudnickiego, Kamila Sorki, Pauliny Święcickiej i Karoliny Wyrwińskiej. Jesteśmy im ogromnie wdzięczni, a także studentom, seminarzystom oraz doktorantom naszych uniwersytetów, którzy zgłaszali obserwacje i pytania jako czytelnicy przygotowanego z myślą o nich podręcznika akademickiego.

Wojciech Dajczak

Tomasz Giaro

Franciszek Longchamps de BérierRozdział 1 Historia i tradycja prawa rzymskiego

1.1. Wiadomości wstępne

1.1.1. Unikalność prawa rzymskiego na tle innych porządków prawnych

podstawy kultury europejskiej

Jako kultura wtórna, budująca w dużym stopniu na elementach zastanych, kultura Europy wspiera się na trzech starożytnych podstawach: filozofii greckiej, prawie rzymskim i religii chrześcijańskiej. Jako jeden z niewielu porządków prawnych, który wykazał się tak wielką żywotnością, prawo rzymskie przetrwało nie tylko państwo, w którym powstało, lecz również całą epokę starożytności. Zostało ono bowiem recypowane w średniowiecznej Europie, gdzie przyjęło postać prawa powszechnego lub – jak mawiano dawniej – pospolitego (ius commune). Jego bezpośredniemu obowiązywaniu położyły kres dopiero nowożytne kodyfikacje XIX-wieczne. W starożytności prawo to rozwijało się, pomijając spowitą mgłą dziejów monarchię (753–510 przed Chr.), w okresie republiki (510–27 przed Chr.) zwłaszcza jako prawo zwyczajowe, w okresie pryncypatu (27 przed Chr.–284 po Chr.) głównie jako prawo jurysprudencyjne, a w okresie dominatu (284–565), zamykającym się śmiercią Justyniana, który jako ostatni z cesarzy bizantyńskich panował również na Zachodzie, przede wszystkim jako prawo stanowione.

rozwój ewolucyjny

Podział historii prawa według epok rozwoju państwa musi być stosunkowo nieostry, gdyż – podobnie jak nowożytny ustrój brytyjski – ustrój rzymski, stopniowo wyrastający z prawa zwyczajowego, opierał się na konstytucji niepisanej. Stopniowe kształtowanie się w Rzymie kompetencji prawotwórczej poszczególnych organów państwowych oznaczało, że rozwój prawa przybierał tu postać ewolucji, podobnie jak w większości przedkonstytucyjnych i przedkodyfikacyjnych systemów prawa. Wynikiem tej ewolucji była warstwowa struktura rzymskiego porządku prawnego. Jako jedyne źródło prawa o niekwestionowanej mocy rzymska ustawa ludowa (lex publica) miała charakter punktowo-interwencyjny. Już ustawa XII Tablic wpisywała się zatem w pejzaż istniejącego prawa zwyczajowego. W miarę słabnięcia ustawodawstwa ludowego u schyłku republiki próżnię normatywną wypełniały kolejno inne źródła: uchwały senatu, edykt pretorski, jurysprudencja. Źródła te, których legitymizacja nastręczała początkowo wątpliwości, zakładały z kolei zwyczaj i ustawę. Warstwy nowsze nakładały się na warstwy starsze bez wypierania ich z porządku prawnego.

źródła prawa

Z uwagi na jego metaforyczność pojęcie źródła prawa wymaga wyjaśnienia. Jako pierwszy użył go historyk rzymski Liwiusz, określając ustawę XII Tablic jako „źródło wszelkiego prawa publicznego i prywatnego”: fons omnis publici privatique iuris (Liv. 3,34,6). W dzisiejszym prawoznawstwie źródło prawa ma podwójne znaczenie. W pierwszym sensie oznacza ono źródła powstania prawa (fontes iuris oriundi), a więc konstytucyjnie ustalone formy prawotwórstwa, np. ustawa, zarządzenie czy – w prawie sędziowskim – wyrok sądowy. Inny sens mają źródła poznania prawa (fontes iuris cognoscendi), tzn. materiały, z których czerpiemy wiedzę o treści źródeł w pierwszym znaczeniu: dziś są nimi np. „Dziennik Ustaw”, „Monitor Urzędowy” czy – w prawie sędziowskim – zbiory orzecznictwa. Historia prawa poświęca sporo wysiłku odtworzeniu ewolucji źródeł powstania prawa, np. procesowi wypierania zwyczaju przez prawo pisane, ale również rekonstrukcji źródeł poznania prawa, które z reguły są zachowane fragmentarycznie, zwłaszcza w odniesieniu do dawniejszych epok.

Rzym a Grecja

Pierwsze potwierdzone archeologicznie wiadomości o utrwalonej organizacji politycznej Rzymu pod panowaniem etruskim datują się na 600 r. przed Chr. Podczas gdy w Atenach już w 462 r. przed Chr. reformy Peryklesa zapoczątkowały bujny rozwój demokracji, w Rzymie dopiero w 510 r. przed Chr. ustrój monarchiczny ustąpił republice, która zresztą do końca zachowała cechy arystokratyczne. Aż do schyłku IV w. przed Chr. Rzym pozostawał niewielką gminą rolników i pasterzy. Dopiero około 260 r. pojawił się pieniądz bity, handel zamorski i związane z nim podboje, które na początku II w. przed Chr. doprowadziły do opanowania Grecji. Wzięły zatem górę takie cechy Rzymian, jak poczucie dyscypliny i kult autorytetu, sprężysta organizacja, efektywne prawo i sprawna administracja. W zakresie wymiaru sprawiedliwości wystarczy porównać ateńskie sądy ludowe, będące areną popisów retorycznych, z rzymskim pretorem i sędzią, występującymi z reguły jednoosobowo. Rzym przeszedł więc do historii jako cywilizacja prawa, mimo że jego konstytucja, składająca się raczej ze ściśle przestrzeganych zwyczajów niż z norm pisanych, była zdecydowanie mniej zjurydyzowana niż konstytucja ateńska.

od miasta-państwa do państwa terytorialnego

Historia ustroju rzymskiego dzieli się na dwie epoki. Pierwsza z nich odpowiada greckiemu modelowi miasta-państwa (polis). Ówczesne prawo Kwirytów (ius Quiritium) zarezerwowane było na zasadzie osobowości lub personalności tylko dla obywateli gminy rzymskiej (civitas), skąd pochodziła jego alternatywna nazwa „prawa obywatelskiego” (ius civile). Z punktu widzenia wewnątrzustrojowego był to okres nazwanej tak przez Polibiusza konstytucji mieszanej, składającej się z magistratury jako przeważającego elementu monarchicznego, senatu jako elementu arystokratycznego i zgromadzeń ludowych jako elementu demokratycznego . Ekspansja Rzymu przybierała postać federacji, narzucającej podbitym szczepom nierówne traktaty. Wojna sprzymierzeńcza (bellum sociale) lat 91–88 przed Chr., w wyniku której obywatelstwo rzymskie uzyskali wszyscy mieszkańcy Italii, stworzyła przesłanki do przekształcenia miasta-państwa w państwo terytorialne. Propaganda polityczna pierwszego pryncepsa, Oktawiana Augusta, przedstawiała pryncypat jako odrodzenie republiki (res publica restituta). Jednak mimo zachowania państwowości federacyjnej administracja centralna krzepła już od panowania Trajana (98–117 po Chr.), aż wydana przez Karakallę w 212 r. constitutio Antoniniana przypieczętowała zwycięstwo ustroju terytorialnego, nadając obywatelstwo rzymskie wszystkim mieszkańcom imperium.

1.1.2. Rzymskie pojęcia i podziały prawa

prawo publiczne i prywatne

Aktualny do dziś w Europie kontynentalnej podział na prawo publiczne i prywatne opierał się początkowo na kryterium źródła. Mianem lex publica określano ustawy zgromadzeń ludowych, podczas gdy lex privata wskazywała na uzgodnioną przez strony klauzulę umowną (lex contractus). Niewykluczone jednak, że wyrażenie ius privatum oznaczało wtedy tyle, co dziś „prawo podmiotowe”: władzę nad osobami i rzeczami, przenoszoną przez czynności o charakterze publicznym: „obrząd uchwycenia ręką” (mancipatio) oraz „odstąpienie prawa przed pretorem” (in iure cessio). Od czasów Cycerona (rep. 1,3), którego pojęcia w epoce późnego pryncypatu przejął z podkreśleniem kryterium interesu prawnik Ulpian (D. 1,1,1,2), dzielono porządek prawny według przedmiotu unormowań. Odróżniano więc prawo konstytucyjne dotyczące organizmu państwowego (status rei publicae) od normowania równorzędnych stosunków między osobami prywatnymi w drodze mających na względzie ich korzyść (singulorum utilitas) czynności prawnych. Z punktu widzenia swobody adresatów ius publicum obejmowałoby wtedy normy bezwzględnie wiążące (ius cogens), odporne – jak wyjaśniał Papinian – na działanie umów prywatnych (D. 2,14,38: ius publicum privatorum pactis mutari non potest). Tymczasem prawo obowiązujące tylko wtedy, gdy strony nie postanowiły inaczej (ius dispositivum), należałoby do autonomicznie stanowionego przez nie ius privatum.

pojęcie państwa jako miasta-państwa

Rzymianin postrzegał się jako członek wspólnot: po pierwsze rodu (gens), który w czasach historycznych zachował pewne znaczenie w prawie spadkowym i opiekuńczym, a po drugie – rodziny agnacyjnej jako związku niemal politycznego, dającego jej naczelnikowi prawo do karania podwładnych śmiercią (ius vitae ac necis). Pojęcie państwa, oznaczane wyrażeniem res publica (res populi), któremu najlepiej odpowiada termin „rzeczpospolita”, rozumiano w Rzymie republikańskim jako wspólnotę polityczną obywateli, mających w niej swe udziały. Ze względu na oczywistość tego ustroju nazwa res publica oznaczała wtedy państwo jako takie. Zgodnie z zasadą osobowości (personalności) prawa forma miasta-państwa nie polegała ani na władzy politycznej nad określonym terytorium, ani na wspólnocie etnicznej jego mieszkańców. Według Cycerona chodziło raczej o obywatelską wspólnotę prawa (rep. 1,49: iuris societas civium). Dopiero w czasach cesarstwa określano jako (libera) res publica – a więc z podkreśleniem jej cech wolnościowych – ustrój przeciwny monarchii. Dzięki wybieralnej, kadencyjnej i kolegialnej magistraturze łatwo odróżniano instytucje władzy od jej piastunów. Nawet absolutyzm epoki pryncypatu powstał – pomijając charyzmę cesarza – w drodze kumulacji urzędów republikańskich. Dopiero w okresie od wstąpienia na tron Hadriana w 117 r. do wygaśnięcia dynastii Sewerów w 235 r. korporacyjne ujęcie państwa jako konkretnego bytu zbiorowego ustąpiło pojęciu abstrakcyjnemu, zbliżonemu do pojęcia nowożytnego.

ustrój mieszany

Niektórzy uczeni uznają chwalony przez Polibiusza i Cycerona antyczny „ustrój mieszany” za pierwowzór monteskiuszowego podziału władzy w tym przynajmniej sensie, że tworzył on – podobnie jak nowożytna konstytucja angielska – system wzajemnej kontroli i hamowania się organów państwa (checks and balances). Jednakże ścisły rozdział władzy prawodawczej i sądowej był starożytności obcy. Pretor jako twórca edyktu i zarazem organ wymiaru sprawiedliwości (iurisdictio) ignorował zasadę podziału władz: będąc organem jurysdykcyjnym, nie był bowiem sędzią. Od rewolucji francuskiej podział ten zapewniał sędziemu kontynentalnemu polityczną niezależność w zamian za ścisłe podporządkowanie się tekstowi ustawy. Niemniej jednak w starożytnym Rzymie, podobnie jak w Anglii nowożytnej, niezależność wymiaru sprawiedliwości nie domagała się programowego oddzielenia prawotwórstwa od stosowania prawa. Ustanowiony jako organ jurysdykcyjny pretor wytworzył z czasem swoisty dualizm porządku prawnego, polegający na dopuszczeniu obok prawa cywilnego bardziej elastycznych instytucji pretorskich (ius honorarium), a zwłaszcza własności bonitarnej obok kwirytarnej, wyzwoleń i zobowiązań pretorskich obok cywilnych, rodziny kognacyjnej obok agnacyjnej i posiadania spadku (bonorum possessio) obok dziedziczenia (hereditas).

prawo karne i proces karny

Słabo rozwinięte rzymskie prawo karne znało tylko dwa przestępstwa: morderstwo (parricidium) i zdradę kraju (perduellio). Wszystkie inne karano aż do czasów Sulli (82–79 przed Chr.) w postępowaniu prywatnym. Przestępstwa prywatne (delicta lub crimina privata), polegające na naruszeniu cudzej osobowości (iniuria) i zaborze własności (furtum), podlegały pieniężnej karze prywatnej, opiewającej przy kradzieży na wielokrotność szkody. Sądownictwo karne, sprawowane od 289 r. przed Chr. przez kolegium tresviri capitales, świadczy o wyodrębnianiu się prawa karnego z prawa cywilnego. Tresviri, nadzorujący więzienia, wykonujący wyroki śmierci (stąd nazwa capitales) i stanowiący policję porządkową, pomagali pretorowi w zwalczaniu przestępczości rosnącego liczebnie wraz z urbanizacją wielkomiejskiego proletariatu. Od początku II w. przed Chr. znano sądy nadzwyczajne (quaestiones extraordinariae) senatu, funkcjonujące aż do grakchańskiej lex Sempronia de capite civis („o karze śmierci dla obywatela”) ze 123 r. przed Chr., która wymagała w tej sprawie ustawy; w wyniku lex Sempronia iudiciaria ze 122 r. sądy stałe (quaestiones perpetuae) były już modelowo przeciwnymi do iudicia privata sądami publicznymi (iudicia publica). Oparte na oskarżeniu publicznym, liczyły 75 przysięgłych, losowanych z listy sędziów.

1.1.3. Elementy trwałe rzymskiego ustroju i systemu źródeł prawa

instytucja i jej nazwa, problem ciągłości

Niniejszy podręcznik poszerza swój kąt widzenia o tzw. drugie życie prawa rzymskiego w nowożytnej Europie, co rzutuje również na przedstawienie jego dziejów antycznych. Niektórzy historycy prawa odrzucają takie ujęcia jako anachroniczne mierzenie przeszłości miarą współczesną. W myśl purystycznej dyrektywy stosowania jedynie terminów źródłowych popadają oni w nominalizm, zakładający jako kryterium istnienia danej instytucji dysponowanie przez nią własną nazwą. A więc ideał praworządności pojawiłby się wraz z nazwą Rechtsstaat, a represja nadużycia prawa wraz z wyrażeniem abus de droit – w obu wypadkach dopiero w XIX w. Tymczasem na początkowych etapach rozwoju prawa w drodze nieświadomego zwyczaju nazwa instytucji prawnej bywa z reguły dużo młodsza niż sama instytucja. Wystarczy wspomnieć zjawisko prawa niemego, które poprzedza język artykułowany (Rodolfo Sacco), lub wiele odkryć nowoczesnej teorii prawa, polegających na „ochrzszczeniu” zjawisk od dawna znanych. Równie błędnie zakłada się, że znaczenie prawa rzymskiego dla współczesności wynika z jego ciągłości rozwojowej do chwili obecnej, zagwarantowanej rzekomo przez formalną recepcję prawa rzymskiego w Europie nowożytnej. Natomiast tam, gdzie instytucjonalna ciągłość jest przerwana, nie uznaje się żadnych nawiązań, renesansów i wzorców czy inspiracji pośrednich.

od systemów cząstkowych do systemu prawa prywatnego

Ignoruje się zwłaszcza rozwój ewolucyjny, w efekcie końcowym przynoszący bez dramatycznych zwrotów zjawisko całkiem odmienne niż wyjściowe. W ten sposób w toku wielowiekowego procesu recepcji na kontynencie europejskim rzymskie prawo prywatne przybierało postać coraz bardziej systematyczną. Prawo antyczne nie było bowiem systemem do tego stopnia, jak przyjmowała to XIX-wieczna pandektystyka niemiecka, legitymizująca w ten sposób własne wysiłki systematyczne. Jednak z drugiej strony prawo to stanowiło kompleks jasno rozgraniczonych pojęć, złożony z kilku systemów częściowych. Należą do nich w prawie spadkowym dwupodział podstaw powołania do spadku: albo z ustawy, albo z testamentu, w prawie rzeczowym trójpodział form władztwa: „posiadanie – własność – prawa na rzeczy cudzej”, a w prawie zobowiązań trójpodział źródeł: „kontrakty – delikty – inne źródła”. W tych sektorach prawo rzymskie, dużo bardziej techniczne i obliczalne niż jakikolwiek inny porządek prawny starożytności, średniowiecza czy wczesnej ery nowożytnej, stało się w Europie podstawą nowoczesnego prawa prywatnego, opartego na własności prywatnej, swobodzie umów i wolności testowania.

Po przeczytaniu

1. Przedstaw periodyzację państwowości rzymskiej.

2. Zinterpretuj pojęcie rzymskiej konstytucji mieszanej.

3. Wyjaśnij, jaką rolę wśród rzymskich źródeł prawa odgrywa jurysprudencja.

4. Zanalizuj pojęcie interpretacji prawniczej.

5. Omów zagadnienie normatywności jurysprudencji.

6. Co rozumiemy przez biurokratyzację jurysprudencji rzymskiej?

7. Jaka jest istota ustroju pryncypatu?

8. Jakie zmiany ustrojowe nastąpiły w okresie późnego cesarstwa?

9. Jakie zmiany systemu źródeł prawa nastąpiły w okresie późnego cesarstwa?

10. Czym się różnił rozwój prawa na wschodzie i na zachodzie cesarstwa?

11. Scharakteryzuj kompilację justyniańską w kontekście nowożytnych kodyfikacji.

12. Co znaczy pojęcie „drugie życie prawa rzymskiego”?

13. Jaka jest różnica między recepcją prawa rzymskiego na wschodzie i na zachodzie Europy?

14. Wymień kodyfikacje prawa natury.

15. Z jakich źródeł doktrynalnych wywodzi się niemiecki kodeks cywilny BGB?Słowniczek łaciński

a contrario – schemat argumentacji zwany wnioskiem z przeciwieństwa

a libellis – kancelaria cesarska prowadząca korespondencję z osobami niższych stanów

a memoria – kancelaria cesarska prowadząca dziennik cesarski

ab epistulis – kancelaria cesarska prowadząca korespondencję z urzędami i osobami wyższych stanów

ab intestato – beztestamentowo

abdicatio – odrzucenie powołania na opiekuna (→ tutor) przez kandydata wyznaczonego w testamencie

acceptilatio – akt umorzenia zobowiązania zawarty w formie kontraktu stypulacji, w którym wierzyciel oświadcza, że przyrzeczone świadczenie otrzymał

accessio temporis – doliczenie czasu posiadania poprzednika prawnego w celu zasiedzenia własności rzeczy

accidentalia contractus – → accidentalia negotii zwartej umowy

accidentalia negotii – elementy czynności prawnej, których brak nie wpływa na jej ważność, ale które mogą zostać dodatkowo zastrzeżone przez stronę lub strony

accusatio suspecti tutoris – skarga popularna zmierzająca do odwołania opiekuna, który podstępnie działał z naruszeniem interesów pupila

actio – skarga; środek procesowy umożliwiający dochodzenie swych racji przed sędzią; w znaczeniu materialnym także roszczenie tożsame z uprawnieniem; oba znaczenia stosowane były wymiennie w prawie klasycznym

actio ad exhibendum – skarga in personam o okazanie posiadanego przedmiotu praw, do której legitymację czynną posiada starający się o wytoczenie skargi windykacyjnej (→ rei vindicatio), w celu ustalenia strony legitymowanej biernie

actio ad supplendam legitimam – wprowadzona przez cesarza Justyniana w 528 r. skarga o uzupełnienie zachowku, jeżeli uprawniona do niego osoba otrzymała ze spadku mniejszą wartość majątkową

actio aquae pluviae arcendae – umieszczona w ustawie XII tablic, a następnie przejęta do edyktu pretora skarga o zaprzestanie immisji w postaci spływu wody deszczowej na sąsiedni grunt

actio auctoritatis – przewidziana już w ustawie XII tablic skarga nabywcy mancypacyjnego przeciw zbywającemu macypacyjnie rzecz na wypadek wystąpienia wady prawnej i odebrania rzeczy kupującemu przez osobę trzecią

actio Calvisiana – skarga przysługująca patronowi w razie dziedziczenia beztestamentowego po własnym wyzwoleńcu przeciwko każdemu nabywcy majątku spadkowego, nawet w dobrej wierze, o wydanie rzeczy, stanowiąca remedium na czynności dokonane na szkodę patrona, naruszające jego ekspektatywy spadkowe

actio certae creditae pecuniae – skarga in personam ścisłego prawa z tytułu udzielonej pożyczki o oznaczoną sumę pieniężną

actio certae rei – skarga in personam ścisłego prawa o określoną rzecz

actio commodati – skarga in personam dającego w użyczenie (komodanta) przeciw przyjmującemu w użyczenie (komodatariuszowi) dla uzyskania zasądzenia pieniężnego za niezwrócenie rzeczy lub naprawienie szkody wynikłej z jej uszkodzenia (actio commodati directa); skarga komodatariusza przeciw komodantowi o zwrot nadzwyczajnych nakładów na rzecz (actio commodati contraria)

actio communi dividundo – skarga współwłaścicieli o zniesienie i podział własności proporcjonalnie do ich udziałów

actio conducti – skarga in personam conductora przeciw locatorowi o zasądzenie kwoty pieniężnej na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania kontraktu locatio conductio (umowy o dzieło, najmu lub pracy)

actio confessoria – skarga rzeczowa, w wyniku której pozwany zmuszony był uznać istnienie ograniczonego prawa rzeczowego: służebności lub użytkowania; konstrukcyjnie zbliżona do → rei vindicatio

actio de aestimato – skarga dotycząca usług pośrednictwa handlowego, odpłatnego kontraktu zbliżonego do zlecenia

actio de dolo – skarga penalna stworzona przez Akwiliusza Gallusa jako actio in factum; w braku innej skargi pozwalała na uzyskanie zasądzenia wyrównującego szkodę wynikłą z podstępnego działania pozwanego

actio de effusis vel deiectis – skarga in personam o charakterze quasi-deliktowym skierowana przeciwko osobie zajmującej lokal, z którego wyrzucono lub wylano rzecz, co spowodowało powstanie szkody majątkowej

actio de in rem verso – skarga z kategorii tzw. skarg dodatkowych przysługująca wierzycielowi niewolnika przeciwko jego panu odpowiedzialnemu za wzbogacenie uzyskane z czynności dokonanej przez podwładnego

actio de modo agri – skarga in personam o proporcjonalny zwrot części ceny nabytej w drodze → mancipatio nieruchomości, gdy rzeczywista powierzchnia gruntu nie odpowiada przyrzeczeniu

actio de pauperiae – skarga o zapłatę odszkodowania za szkodę wyrządzoną przez zwierzę; alternatywnie właściciel zwierzęcia mógł zwolnić się z odpowiedzialności przez jego wydanie poszkodowanemu; skarga konstrukcyjnie zbliżona do → actio noxalis

actio de peculio – skarga in personam z kategorii tzw. skarg dodatkowych (→ actiones adiecticiae qualitatis) przysługująca osobie trzeciej dokonującej czynności prawnej z niewolnikiem albo filius familias wyposażonych w → peculium o zaspokojenie jej wierzytelności do wysokości wartości peculium; skarga kierowana była przeciwko sprawującemu władzę → pater familias

actio de tigno iuncto – skarga penalna właściciela materiału budowlanego (drewnianej belki) wykorzystanego do wzniesienia budynku na cudzym gruncie przez inną osobę, której przyznanie było niezależnie od wykazania złej woli wznoszącego budynek

actio depositi – skarga in personam deponenta przeciw depozytariuszowi o zwrot przechowywanej rzeczy lub naprawienie szkody (actio depositi directa), jak i skarga przysługująca depozytariuszowi przeciw deponentowi o zwrot nakładów poczynionych na przechowywaną rzecz (actio depositi contraria)