Prawo rzymskie. Instytucje z testami online - ebook

WSTĘP

Prawo rzymskie było przez wiele wieków, obok prawa kanonicznego, podstawowym przedmiotem wykładanym na uniwersytetach europejskich. Idea stworzenia nowożytnych narodowych systemów prawa prywatnego była, poczynając od XVIII wieku, przyczyną krytyki nauczania prawa rzymskiego. Jednak nowo powstające kodyfikacje prawa cywilnego w XIX i XX wieku nie potrafiły oderwać się od rzymskich korzeni. Mimo różnic istniejących między współczesnymi systemami prawa prywatnego, prawo rzymskie stanowi i dziś doskonały punkt odniesienia i wspólny język prawników wychowanych i działających w państwach o odmiennych systemach prawnych. Ta rola prawa rzymskiego jest szczególnie ważna dziś, przy podejmowanych próbach stworzenia zintegrowanego europejskiego systemu prawnego.

W uniwersytetach polskich prawo rzymskie – mimo licznych prób jego ograniczania – ostało się w czasach socjalizmu realnego. Jest to jeden z istotnych czynników stosunkowo łatwego przystosowywania prawa stworzonego w okresie PRL do standardów europejskich.

Wydając podręcznik instytucji prawa rzymskiego, autorzy opierali się na swoim doświadczeniu dydaktycznym na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Chcieli przedstawić studentom wiadomości umożliwiające zapoznanie się z prawem rzymskim, odgrywającym tak ważną rolę w uniwersyteckim kształceniu prawników. Starali się też napisać tekst odpowiadający ich wizji prawa rzymskiego jako tego prawa, które oddziaływało i oddziałuje wciąż na doktrynę i praktykę współczesnego prawa prywatnego.

Przyjęty tytuł Prawo rzymskie. Instytucje nawiązuje do nazwy występującej w klasycznych dziełach rzymskiej myśli prawniczej – Institutiones, oznaczającej krótki wykład podstaw danej dziedziny prawa.

Autorzy celowo nawiązali do systematyki Instytucji Gaiusa i Justyniana. Odegrała ona wielką rolę w historii tworzenia nowoczesnej systematyki prawa.

Autorzy dziękują studentom Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, którzy w roku akademickim 1993/94 byli pierwszymi czytelnikami i recenzentami skryptu zatytułowanego Prawo rzymskie – Bruliony wykładów 1993/94, część I i II. Praca ta była też wielokrotnie dyskutowana na seminarium prawa rzymskiego w Instytucie Historii Prawa UW.

Szczególne wyrazy wdzięczności wyrażają autorzy doktorantom i asystentom Zakładu Prawa Rzymskiego i Antycznego, pp. Agnieszce Kacprzak, Jerzemu Krzynówkowi oraz Franciszkowi Longchamps de Bérier. Ich sugestie i krytyczne uwagi były dla nas wielką pomocą. Przyczyniły się one do nadania pracy obecnej formy, której wydania podjęło się zasłużone Wydawnictwo C.H.Beck. Autorzy dziękują również panu prof. dr. hab. Janowi Zabłockiemu za pomoc w redakcyjnym przygotowaniu pracy do druku.

Rozdziały I; II § 4, 5 i 6; IX; X i XI opracował Witold Wołodkiewicz; rozdziały II § 7; III; IV; V; VI; VII i VIII opracowała Maria Zabłocka.

Przed paragrafami została zacytowana literatura odnosząca się do danego zagadnienia. Autorzy, podając jedynie polską literaturę od roku 1945, wychodzili z założenia, że czytelnik pragnący sięgnąć do bogatej, zagranicznej literatury prawa rzymskiego, może dojść do niej przez podane w wykazie literatury wybrane zagraniczne podręczniki i bibliografie.

Indeks terminów i zwrotów łacińskich oraz podawane w tekście odniesienia wewnętrzne nawiązują do numerów brzegowych, podanych na marginesie stron.

Witold Wołodkiewicz

Maria Zabłocka

Warszawa, listopad 1995 r.WSTĘP DO DRUGIEGO WYDANIA

Wydając w 1996 roku podręcznik prawa rzymskiego, autorzy byli świadomi, że ich opracowanie (jak każde zresztą dzieło, a w szczególności synteza, jaką jest podręcznik) będzie wymagało zmian i uzupełnień. Mając tę świadomość, we wstępie do pierwszego wydania prosiliśmy Czytelników o wyrażenie krytycznych uwag tak co do zawartości, jak i układu podręcznika.

Uwagi te wysuwali studenci, prawnicy praktycy, a przede wszystkim nasi najbliżsi współpracownicy, prof. Jan Zabłocki, doktorzy Agnieszka Kacprzak, Jerzy Krzynówek, Franciszek Longchamps de Bérier oraz magistrzy Stefan Karolak, Zuzanna Służewska, Roman Sobotka i Jakub Urbanik, którzy przy realizowaniu procesu dydaktycznego posługiwali się tym podręcznikiem.

Niezmiernie cenne były dla nas uwagi wyrażane przez romanistów z innych polskich uniwersytetów, a w szczególności uwagi zawarte w recenzji prof. Marka Kuryłowicza z UMCS w Lublinie.

Wszystkim osobom, które przyczyniły się do naszych przemyśleń nad tekstem podręcznika, wyrażamy podziękowania.

Również sami autorzy weryfikowali swój podręcznik w czasie wykładów i egzaminów. Zastanawialiśmy się nad wprowadzeniem pewnych zmian w układzie podręcznika, bez odejścia jednak od podstawowego schematu, opartego na podziale personae – res – actiones. W niniejszym wydaniu wprowadziliśmy jedynie zmiany i uzupełnienia w odniesieniu do poszczególnych kwestii, nie naruszając jednak układu podręcznika. Przejawiło się to w pozostawieniu numeracji bocznej z pierwszego wydania.

W zakończeniu podręcznika zamieściliśmy łacińskie paremie prawnicze umieszczone na kolumnach nowego gmachu Sądu Najwyższego w Warszawie. Wydaje się nam, że wydarzenie to, w którym uczestniczyli również niżej podpisani, wywołało duże zainteresowanie nie tylko w polskim środowisku prawniczym i zasługuje na zasygnalizowanie Czytelnikom podręcznika.

Witold Wołodkiewicz

Maria Zabłocka

Warszawa, sierpień 2000 r.WSTĘP DO CZWARTEGO WYDANIA

Przygotowując pierwsze wydanie podręcznika Prawo rzymskie. Instytucje, autorzy nie byli pewni, czy podręcznik ten spotka się z życzliwym przyjęciem Czytelników. Obawy nasze wynikały z faktu, że układ podręcznika został oderwany od – przyjętego powszechnie – schematu wykształconego w XIX-wiecznej szkole Pandektów.

Układ przyjęty w naszym podręczniku, nawiązujący do trójpodziału Instytucji Gaiusa i Justyniana, stwarzał dla autorów rozliczne problemy. Wydaje się jednak, że jest on bardziej adekwatny przy przedstawianiu myśli jurysprudencji rzymskiej niż tzw. systematyka pandektowa, stworzona do określonych celów skodyfikowania prawa prywatnego w XIX-wiecznych Niemczech.

W ciągu dziesięciu lat od pierwszego wydania niniejszego podręcznika zmienił się sposób nauczania prawa w polskich uniwersytetach i wyższych szkołach prawniczych. Pomimo niezakończonych – jak dotąd – zmian w zakresie nauczania prawa, miejsce prawa rzymskiego nie utraciło w Polsce swego znaczenia. Jest to przedmiot obowiązkowy na ogromnej większości polskich wydziałów prawa. Jedynie niektóre wydziały uznały prawo rzymskie za przedmiot do wyboru. Ciekawe jednak, że również na tych wydziałach większość studentów wybiera kurs i egzamin z prawa rzymskiego. Świadczy to o rozumieniu przez nich, że do studiowania prawa nie wystarczy poznanie jedynie aktualnych przepisów prawa, lecz trzeba również poznać źródła współczesnej kultury i doktryny prawnej.

Potrzeba poznania prawa rzymskiego stała się jeszcze bardziej aktualna z chwilą wejścia Polski do Unii Europejskiej. W pracach nad zbliżeniem systemów prawnych krajów UE niezbędne będzie zrozumienie pomiędzy prawnikami, którzy będą musieli stosować prawo zunifikowane, zuniformizowane czy też jedynie zharmonizowane. Jakie będą podstawy tego zrozumienia? Na pewno przyczyniać się do tego będzie przepływ studentów korzystających z możliwości zaliczania tzw. kredytów, w ramach europejskich programów edukacyjnych, czy też tworzenia różnych szkół prawa obcego, pomagających zrozumieć podstawy prawa obowiązującego w poszczególnych państwach UE.

Samo poznanie przepisów nie przyczyni się jednak do zrozumienia między prawnikami poszczególnych krajów Wspólnoty Europejskiej. Konieczne będzie znalezienie wspólnych źródeł przyszłego ius privatum europaeum. Czy źródeł tych można poszukiwać w prawie rzymskim, które – jak to się często powtarza – stanowiło jeden z istotnych składników kultury europejskiej? A może należy szukać tych źródeł w prawie anglo-amerykańskim?

W procesie unifikacji prawnej Europy będą musiały współzawodniczyć dwa modele: jeden oparty na prawie rzymskim, drugi na prawie anglo-amerykańskim (tzw. model śródziemnomorski i model atlantycki).

Autorzy w wydaniu czwartym wprowadzili szereg zmian tak rzeczowych, jak i redakcyjnych. Uwzględnili również polską literaturę prawa rzymskiego, która ukazała się w pierwszych latach XXI wieku. Ułatwi to zainteresowanemu Czytelnikowi zapoznanie się z literaturą monograficzną.

Polecamy również uwadze studiujących prawo rzymskie wydaną przez Wydawnictwo C.H.Beck w roku 2002 (wyd. 2 – 2008), książkę Agnieszki Kacprzak i Jerzego Krzynówka, Prawo rzymskie. Pytania, kazusy, tablice. Książka ta – wychodząca znacznie poza zakres wymagań egzaminacyjnych – stanowi doskonałe uzupełnienie naszego podręcznika, przez pokazanie bogactwa kazuistyki i interpretacji dokonywanej przez rzymską jurysprudencję.

Witold Wołodkiewicz

Maria Zabłocka

Warszawa, lipiec 2005 r.WSTĘP DO PIĄTEGO WYDANIA

W piątym wydaniu podręcznika Prawo rzymskie. Instytucje autorzy wprowadzili pewne zmiany redakcyjne i rzeczowe. Została też uzupełniona literatura powoływana przed poszczególnymi paragrafami.

Poczynając od pierwszego wydania, powołanie literatury miało istotne znaczenie dla naszego podręcznika. Umożliwia ono studentom i innym osobom zainteresowanym sięgnięcie do polskiej literatury monograficznej prawa rzymskiego. W obecnym wydaniu, uzupełniając literaturę, autorzy ograniczyli się do pozycji dotyczących rzymskiego prawa prywatnego i karnego. Pominęli natomiast literaturę dotyczącą ustroju Rzymu. Przyjęcie takiej zasady wynika z tego, że w ostatnich latach polskie badania dotyczące ustroju rzymskiego uległy znacznemu natężeniu. Uwzgędnianie tych prac w podręczniku, którego celem jest przedstawienie rzymskiego prawa prywatnego, wychodziłoby poza właściwy zakres opracowania.

Nie zostały też uwzględnione liczne prace autorów polskich wydane w językach obcych. Liczba tych prac jest stosunkowo duża. Osoby zainteresowane mogą je odnaleźć za pośrednictwem ukazujących się bibliografii historyczno-prawnych.

Witold Wołodkiewicz

Maria Zabłocka

Warszawa, sierpień 2009 r.WSTĘP DO SZÓSTEGO WYDANIA

Podejmowane w ostatnich latach próby reformy programu studiów prawniczych stanowią niebezpieczeństwo dla przyszłości nauczania prawa rzymskiego, a przecież obecność tego przedmiotu w programie studiów prawniczych była i będzie wyrazem tego, czy studia te mają być studiami prawoznawstwa, czy też nauczaniem głównie przepisów aktualnie obowiązującego prawa.

Można tu zacytować ocenę studiowania prawa rzymskiego daną przez autora haseł prawniczych w Encyklopedii Diderota, który – w okresie oświeceniowych krytyk prawa rzymskiego – pisał, że „prawnik, który by poznał tylko prawa swego kraju i nie nauczył się prawa rzymskiego, pozostałby na całe życie człowiekiem powierzchownym. Wydaje nam się zresztą, że ktoś taki w ogóle nie byłby prawoznawcą (jurisconsulte), lecz tylko miernym praktykiem prawa (médiocre praticien)”1.

Mając nadzieję, że prawo rzymskie zachowa swe znaczenie w edukacji prawniczej, przedstawiamy czytelnikom nowe szóste wydanie podręcznika Prawo rzymskie. Instytucje. Podręcznik ten, którego pierwsze wydanie ukazało się przed 20 laty, zachował swoją aktualność przez pokazanie prawa rzymskiego – w przeciwieństwie do większości podręczników polskich, opartych na XIX-wiecznym systemie pandektów – w oparciu o systematykę przedstawioną w autentycznym rzymskim podręczniku Gaiusa, funkcjonującym od II do VI wieku n.e. Ten sposób przedstawiania prawa rzymskiego został następnie przyjęty przez Instytucje Justyniana. Autorzy starali się przedstawić, w zwięzłej formie, znaczenie wewnętrznego rozwoju rzymskiego prawa prywatnego i jego wpływu na dalsze dzieje prawa i europejskiej kultury prawnej.

Duże znaczenie w naszym podręczniku ma przedstawienie polskiej literatury prawa rzymskiego (prywatnego i karnego), zarówno opracowań ogólnych, jak i monograficznych. Wykazy literatury są przedstawione przed poszczególnymi paragrafami. W wykazie literatury znalazły się również najnowsze polskie podręczniki rzymskiego prawa publicznego. Nie zostały jedynie uwzględnione, coraz liczniejsze, polskie artykuły z zakresu rzymskiego prawa publicznego.

Autorzy mają nadzieję, że nowe wydanie podręcznika będzie pomocne w studiowaniu prawa rzymskiego i jego wpływu na współczesną kulturę prawną oraz że przyczyni się do utrzymania wysokiego poziomu polskiej edukacji prawniczej.

Witold Wołodkiewicz

Maria Zabłocka

Warszawa, czerwiec 2014 r.

------------------------------------------------------------------------

1 Encyclopédie, ou dictionnare raisonné des sciences, des arts et des métiers, Paris, t. 5, 1755, s. 141.WSTĘP DO SIÓDMEGO WYDANIA

Od pierwszego wydania podręcznika Prawo rzymskie. Instytucje minęło już prawie 30 lat, w czasie których był on wielokrotnie wznawiany, a kolejne wydania były modyfikowane przez jego autorów. Obecne wydanie jest pierwszym bez wnikliwych uwag, trafnych uzupełnień i celnych poprawek śp. prof. Witolda Wołodkiewicza. Szczególnie bliskie temu wybitnemu romaniście były cytowane w szóstym wydaniu słowa Encyklopedii autorstwa Diderota1, który – w okresie oświeceniowych krytyk prawa rzymskiego – pisał, że „prawnik, który by poznał tylko prawa swojego kraju i nie nauczył się prawa rzymskiego, pozostałby na całe życie człowiekiem powierzchownym. Wydaje się nam zresztą, że ktoś taki w ogóle nie byłby prawoznawcą (jurisconsulte), lecz tylko miernym praktykiem prawa (médiocre praticien)”. Mając nadzieję, że prawo rzymskie dalej zachowa należną mu pozycję w systemie edukacji prawniczej, nowe wydanie podręcznika oparte na systematyce niezawodnych Instytucji Gaiusa, wprowadza kilka zmian.

Rozszerzone zostały te partie materiału, które – jak się okazało w trakcie zajęć z prawa rzymskiego i tradycji romanistycznej – były dla studentów mało zrozumiałe lub zbyt lakoniczne. W celu podkreślenia jeszcze raz nieodzowności nauki prawa rzymskiego dla adeptów prawa, do wykładu poszczególnych instytucji prawa rzymskiego zostały dołączone krótkie odniesienia do współczesnego polskiego prawa cywilnego, mające unaocznić studentom, że na konstrukcjach sformułowanych przez Rzymian w znacznej mierze zostały oparte współczesne przepisy Kodeksu cywilnego.

Kontynuowane jest zamieszczanie przed poszczególnymi paragrafami najnowszej polskiej literatury z prawa rzymskiego, jednak pominięte zostały pozycje dotyczące prawa publicznego, w tym i prawa karnego (z wyjątkiem wyliczenia wszystkich najnowszych podręczników i pomocy naukowych).

Tradycyjnie na końcu podręcznika zostały umieszczone łacińskie paremie prawnicze znajdujące się na kolumnach gmachu Sądu Najwyższego w Warszawie.

Mam nadzieję, że nowe, poprawione i rozszerzone wydanie podręcznika zostanie przychylnie przyjęte przez recenzentów i studentów oraz będzie pomocne w studiowaniu prawa rzymskiego i jego wpływu na współczesną tradycję i kulturę prawa, a także że przyczyni się do utrzymania wysokiego poziomu polskiej edukacji prawniczej.

Pragnę gorąco podziękować wszystkim, którzy pomogli mi w opracowywaniu obecnego wydania. Szczególne wyrazy wdzięczności kieruję pod adresem prof. Zuzanny Benincasy i prof. Jakuba Urbanika. Ich sugestie, krytyczne uwagi oraz sformułowania były dla mnie wielką pomocą.

Maria Zabłocka

Warszawa, czerwiec 2023 r.

------------------------------------------------------------------------

1 Encyclopédie, ou dictionnare reisonné des sciences, des arts et de métiers, Paris, t. 5, 1755, s. 141.WYKAZ SKRÓTÓW

--------------------------------------------------- -- -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Acta UL Acta Universitatis Lodziensis
Acta UNC Acta Universitatis Nicolai Copernici
Acta UWr. Acta Universitatis Wratislaviensis
Ad laudem magistri nostri Ad laudem magistri nostri. Mistrzowie. Dzieła polskiej romanistyki, red. Nauk. Ewa Gajda, Toruń 2018
Annales UMCS Annales Universitatis Mariae Curie Skłodowska
Apud Patres Apud Patres. Prawo rzymskie w literaturze wczesnochrześcijańskiej, Lublin 2011
Consul Consul est iuris et patriae defensor. Księga pamiątkowa dedykowana doktorowi Andrzejowi Kremerowi, Warszawa 2012
Contra leges et bonos mores Contra leges et bonos mores. Przestępstwa obyczajowe w starożytnej Grecji i Rzymie, Lublin 2005
Cui bono? Cui bono? Księga jubileuszowa dedykowana Profesor Annie Pikulskiej-Radomskiej, Łódź 2020
CPH Czasopismo Prawno-Historyczne
E. Gintowt E. Gintowt, Rzymskie prawo prywatne w epoce postępowania legisakcyjnego (od decemwiratu do lex Aebutia), Warszawa 1960, wyd. 2 w oprac. W. Wołodkiewicza, Warszawa 2005
Honeste vivere… Księga Bojarskiego Honeste vivere… Księga pamiątkowa ku czci Profesora Władysława Bojarskiego, Toruń 2001
In varietate concordia. Księga Sitka In varietate concordia. Księga jubileuszowa z okazji XXX-lecia pracy naukowej Profesora Bronisława Sitka, Warszawa 2019
Interes prywatny Interes prywatny a interes publiczny w prawie rzymski, Olsztyn 2012
Krakowskie Studia Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa Polskiego
Księga Kremera ZP 2011.1, 2011
Księga Szymoszka Acta UWr. 3063, Prawo CCCV. Studia historycznoprawne. Tom poświęcony pamięci Profesora Edwarda Szymoszka, Wrocław 2008
H. Kupiszewski, Prawo rzymskie H. Kupiszewski, Prawo rzymskie a współczesność, Warszawa 1988
M. Kuryłowicz, Prawo i obyczaje M. Kuryłowicz, Prawo i obyczaje w starożytnym Rzymie, Lublin 1984, wyd. 2 – 2020
M. Kuryłowicz, Prawo rzymskie M. Kuryłowicz, Prawo rzymskie. Historia – tradycja – współczesność, Lublin 2003, wyd. 2 – 2013
Leges Sapere. Studia dedykowane Sondlowi Leges Sapere. Studia i prace dedykowane Profesorowi Januszowi Sondlowi w pięćdziesiątą rocznicę pracy naukowej, Kraków 2008
Lenel, EP O. Lenel, Das Edictum perpetuum..., 3 Aufl., Leipzig 1927
W. Litewski, Historia W. Litewski, Historia źródeł prawa rzymskiego, Warszawa–Kraków 1989
W. Litewski, Rzymski proces W. Litewski, Rzymski proces cywilny, Warszawa–Kraków 1988
Łacińskie paremie Łacińskie paremie w europejskiej kulturze prawnej i orzecznictwie sądów polskich, Warszawa 2001
Noctes iurisprudentiae Noctes iurisprudentiae. Scritti in onore di Jan Zabłocki, Białystok 2015
O prawie i jego dziejach księgi dwie O prawie i jego dziejach księgi dwie. Studia ofiarowane Profesorowi Adamowi Lityńskiemu w czterdziestopięciolecie pracy naukowej i siedemdziesięciolecie urodzin, I–II, Białystok–Katowice 2010
PiP Państwo i Prawo
PK Prawo Kanoniczne
Podstawy materialne państwa Podstawy materialne państwa. Zagadnienia prawno-historyczne, Szczecin 2006
Prawne aspekty podróży i turystyki Prawne aspekty podróży i turystyki – historia i współczesność. Prace poświęcone pamięci Profesora Janusza Sondla, Kraków 2018
RTK Roczniki Teologiczno-Kanoniczne
Quid leges sine moribus? Quid leges sine moribus? Studia nad prawem rzymskim dedykowane Profesorowi Markowi Kuryłowiczowi w 65. rocznicę urodzin oraz 40-lecie pracy naukowej, Lublin 2009
Salus rei publicae Salus rei publicae suprema lex. Ochrona interesów państwa w prawie karnym starożytnej Grecji i Rzymu, Lublin 2007
Semper Fidelis Semper Fidelis. Prace dedykowane pamięci Profesora Janusza Sondla legendzie krakowskiego fakultetu prawniczego, Kraków 2017
SP Studia Prawnoustrojowe
Romanitas et christianitas Romanitas et christianitas. Stanislao Płodzień (1913–1962) in memoriam, Lublin 2008
Vetera novis augere. Studia i prace dedykowane Profesorowi Wacławowi Uruszczakowi, I–II, Kraków 2010
W kręgu historii i współczesności polskiego prawa W kręgu historii i współczesności polskiego prawa. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Arturowi Korobowiczowi, Lublin 2008
Wokół problematyki małżeństwa Wokół problematyki małżeństwa w prawie rzymskim. Henrico Insadowski (1888–1946) in memoriam, Lublin 2007
W. Wołodkiewicz, Rzymskie korzenie W. Wołodkiewicz, Rzymskie korzenie współczesnego prawa cywilnego, Warszawa 1978
W. Wołodkiewicz, Obligationes W. Wołodkiewicz, Obligationes ex variis causarum figuris, Warszawa 1968
Współczesna romanistyka prawnicza Współczesna romanistyka prawnicza w Polsce, Lublin 2004
J. Zabłocki, Kompetencje J. Zabłocki, Kompetencje patres familias i zgromadzeń ludowych w świetle Noctes Atticae Aulusa Gelliusa, Warszawa 1990
ZN UJ Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego
ZN UŁ Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego
ZN UWr. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Wrocławskiego
ZN URz. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego
ZP Zeszyty Prawnicze
--------------------------------------------------- -- -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------OPRACOWANIA ENCYKLOPEDYCZNE I SŁOWNIKI, PODRĘCZNIKI, WYBORY ŹRÓDEŁ, PRACE POMOCNICZE

Encyklopedie i słowniki

A. Berger, Encyclopedic Dictionary of Roman Law, Philadelphia 1953.

Brill’s New Pauly. Encyclopaedia of the Ancient World, I–XX, Leiden–Boston 2002–...

Der Kleine Pauly. Lexikon der Antike auf der Grundlage von Pauly’s Rea1-Encyklopädie, wyd. K. Ziegler, W. Sontheimer, I–V, München 1962–1975.

Prawo rzymskie. Słownik encyklopedyczny, pod. red. W. Wołodkiewicza, Warszawa 1986 (wyd. 1 i 2).

W. Litewski, Słownik encyklopedyczny prawa rzymskiego, Kraków 1998.

J. Sondel, Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, Kraków 1997, wyd. 2 – 2001, wyd. 2 + CD ROM – 2005; dodruki – 2003, 2005, 2009, 2011, 2022 + CD

Wielka Encykopedia Prawa, I: Prawa Świata Antycznego, red. nauk. B. Sitek, W. Wołodkiewicz, Warszawa 2014.

Podręczniki polskie (bez uwzględnienia skryptów)

W. Bojarski, Prawo rzymskie, Toruń 1994, wyd. 2 – 1999.

W. Dajczak, T. Giaro, F. Longchamps de Bérier, Prawo rzymskie. U podstaw prawa prywatnego, Warszawa 2009, wyd. 2 – 2014 , wyd. 3 – 2018 + CD, wyd. 3 – 2018.

A. Dębiński, Rzymskie prawo prywatne. Kompendium, Warszawa 2003, wyd. 2 popr. – 2005, wyd. 3 popr. – 2007, wyd. 4 – 2008, wyd. 5 – 2011, wyd. 6 – 2017, wyd. 7 – 2021.

A. Dębiński, J. Misztal-Konecka, M. Wójcik, Prawo rzymskie publiczne, Warszawa 2010, wyd. 2 – 2017.

M. Jońca, Rzymskie prawo karne. Instytucje, Lublin 2021.

A. Jurewicz, R. Sajkowski, B. Sitek, J. Szczerbowski, A. Świętoń, Rzymskie prawo publiczne. Wybrane zagadnienie, Olsztyn 2011, dodruk –2016.

K. Kolańczyk, Prawo rzymskie, Warszawa 1973, wyd. 2 – 1976, wyd. 3 – 1978, wyd. 4 – 1986, wyd. 5 zmienione – zaktualizował J. Kodrębski, 1997, wyd. 6 – Warszawa 2021.

C. Kunderewicz, Rzymskie prawo prywatne, Łódź 1982, wyd. 2 – 1995.

M. Kuryłowicz, Prawa antyczne. Wykład z historii najstarszych praw świata, Lublin 2006.

M. Kuryłowicz, A. Wiliński, Rzymskie prawo prywatne. Zarys wykładu, Kraków 1999, wyd. 2 popr. i uzup. – 2001, wyd. 2 dodruk – 2002, wyd. 4 popr. – 2008, wyd. 5 popr., Warszawa 2013, wyd. 6 zmienione i uzupełnione – 2016; wyd. 7 + CD – Warszawa 2021.

W. Litewski, Rzymskie prawo prywatne, Warszawa 1990, wyd. 2 – 1994, wyd. 3 – 1995, wyd. 4 popr. – 1999, wyd. 5 – 2003.

W. Litewski, Rzymski proces cywilny, Kraków 1988.

B. Łapicki, Prawo rzymskie, Warszawa 1948.

W. Osuchowski, Zarys rzymskiego prawa prywatnego, Warszawa 1962, wyd. 2 – 1966, wyd. 3 – 1967, wyd. 4 – 1971.

W. Osuchowski, Rzymskie prawo prywatne. Zarys wykładu, pod red. W. Litewskiego i J. Sondla, Warszawa 1981, wyd. 2 – 1986, wyd. 3 – 1988.

W. Rozwadowski, Prawo rzymskie. Zarys wykładu wraz z wyborem źródeł, Poznań 1991, wyd. 2 – 1992, wyd. 2 dodruk – 1996.

A. Tarwacka, J. Zabłocki, Rzymskie prawo publiczne, Warszawa 2021 + CD.

R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne, Warszawa 1955, wyd. 2 – oprac. H. Kupiszewski, Warszawa 1969.

R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne na tle praw antycznych, Warszawa 1955.

R. Taubenschlag, W. Kozubski, Historia i instytucje rzymskiego prawa prywatnego, Warszawa 1945 – wyd. 3; wyd. 4 – 1947.

W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka, Prawo rzymskie. Instytucje, Warszawa 1996; wyd. 2 zmienione – 2000; wyd. 3 zmienione i poszerzone – 2001; wyd. 4 poprawione i rozszerzone – 2005; wyd. 5 poprawione i rozszerzone – 2009, wyd. 6 rozszerzone – 2014.

J. Zabłocki, A. Tarwacka, Publiczne prawo rzymskie, Warszawa 2011.

M. Żołnierczuk, Zarys prawa rzymskiego. Podręcznik dla studentów prawa, Lublin 1998.

Podręczniki zagraniczne (wybór)

A. Corbino, Diritto private romano. Contesti. Fondamenti. Discipline, Milano 2012, wyd. 3 – Padova 2014, wyd. 4 – 2019.

P.J. Du Plessis, C.A. Ando, K. Tuori, The Oxford Handbook of Roman Law and Society, Oxford 2016.

A. Guarino, Diritto privato romano, Napoli 2001 – wyd. 12.

Handbuch des Römischen Privatrechts, oprac. U. Babusiaux, Ch. Baldus, W. Ernst, F.-S. Meissel, J. Platschek, T. Rüfner, I–III, Tübingen 2023.

J.D. Harke, Römisches Recht. Von der klassischen Zeit bis zu den modernen Kodifikationen, München 2008.

J. Iglesias, Derecho romano. Instituciones de derecho privado, Barcelona 1990 – wyd. 10.

M. Kaser, Das römische Zivilprozessrecht, München 1966, wyd. 2 – oprac. K. Hackl, 1996.

M. Kaser, Das römische Privatrecht, I–II, München 1971–1975 – wyd. 2.

M. Kaser, Römisches Privatrecht, wyd. 18, München 2008 – oprac. R. Knütel, wyd. 22 – 2020, oprac. R. Knütel, S. Lohsse.

G. Pugliese, F. Sitzia, L. Vacca, Istituzioni di diritto romano, Torino 2012.

B. Schmidlin, C.A. Cannata, Droit privé romain, I–II, Lausanne 1984–1987, wyd. 2 – 1988–1991.

F. Schulz, Classical Roman Law, Oxford 1951 (reprint Aalen 1992).

M. Talamanca (red.), Lineamenti di storia del diritto romano, Milano 1989 – wyd. 2.

M. Talamanca, Istituzioni di diritto Romano, Milano 1990.

W. Waldstein, J.M. Rainer, G. Dulckeit, F. Schwarz, Römische Rechtsgeschichte, München 2023 – wyd. 12.

M. Villey, Le droit romain, Paris 1946, wyd. 9 – 2012.

E. Volterra, Istituzioni di diritto privato romano, Roma 1961.

R. Zimmermann, Roman Law, Contemporary Law, European Law. The Civilian Tradition Today, Oxford 2001.

Źródła i wybory źródeł

Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti, rozdział I–III, tekst, tłumaczenie, komentarz, J. Kulawiak-Cyrankowska, M. Linder, G. Melka, B. Dziedzic, Studia Prawnicze KUL 1, 2021, s. 345–356; 1, 2022 s. 339–349; 3, 2022 s. 271–281.

A. Dębiński, do ustawy julijskiej o sprzeniewierzeniach, świętokradcach i o zatrzymujących – 13 tytuł 48 księgi Digestów. Tekst – tłumaczenie – komentarz, ZP 8.1, 2008, s. 355–367; tenże, do ustawy julijskiej o bezprawnych zabiegach wyborczych – 14 tytuł 48 księgi Digestów. Tekst – tłumaczenie – komentarz, ZP 8.2, 2008, s. 335–337; tenże, do ustawy julijskiej o porywaczach – 15 tytuł 48 księgi Digestów. Tekst – tłumaczenie – komentarz, ZP 8.2, 2008, s. 339–346.

Digesta Iustiniani – Digesta Justyniańskie, tekst i przekład pod red. T Palmirskiego, I–VII, Kraków 2013–2017.

Digesta Justyniańskie. Księga pierwsza, tłum. B. Szolc-Nartowski, Warszawa 2007.

Edictum Diocletiani de pretiis rerum venalium – Edykt Dioklecjana o cenach towarów wystawianych na sprzedaż, przekład, wstęp i opracowanie A. i P. Barańscy, P. Janiszewski, Poznań 2007.

Edictum Domitiani de privilegiis veteranorum. Edykt cesarza Domicjana o przywilejach weteranów, przekład i opracowanie A. Świętoń, K. Tadajczyk, ZP 144, 2014, s. 5–21.

Frontinus, O akweduktach miasta Rzymu. Traktaty mierniczych, pod red. A. Pikulskiej-Radomskiej i K. Tadajczyka, przekład A. Maciejewska, Łódź 2017.

Gaius, Instytucje. Z języka łacińskiego przełożył i wstępem opatrzył C. Kunderewicz, oprac. J. Rezler, Warszawa 1982.

Gai Institutiones – Instytucje Gaiusa, tekst i przekład, W. Rozwadowski, Poznań 2003.

E. Gajda, Justyniańskie źródła prawne i pozaprawne w papirusach i inskrypcjach VI–VII w. oraz w apokryfach według źródeł VI–XVI w., Toruń 2013.

J. Glemp, Lexiculum prawa rzymskiego. Wybór tekstów łacińskich z tłumaczeniem polskim i objaśnieniami, Warszawa 1974.

Instytucje Justyniana, przekład C. Kunderewicz,Warszawa 1986.

Instytutiones Iustiniani. Instytucje Justyniańskie, tekst i przekład pod red. T. Palmirskiego, zespół K. Hilman, T. Palmirski, J. Reszczyński, Kraków 2018, poprawiona wersja Warszawa 2022, s. 368.

Isajos, Mowy, przełożył, wstępem i przypisami opatrzył J. Rominkiewicz, Wrocław 2013.

Izydor z Sewilli, O prawach, oprac. A. Dębiński, M. Jońca, Lublin 2021.

M. Jońca, Epitafium Alii Potestas (CIL VI 37965). Tekst – tłumaczenie – komentarz, ZP 18.2, s. 221–245.

M. Jońca, Laudatio Turiae – funebris oratio uxori dedicatae. Pochwała Turii – mowa pogrzebowa ku czci żony, Poznań 2011.

M. Jońca, Ustawa Konstantyna przeciw korupcji w prowincjonalnym wymiarze sprawiedliwości (CTh. 1,16,7). Tekst – tłumaczenie – komentarz, ZP 19.1, 2019, s. 271–282.

M. Jońca, A. Łuka, Plutarch, Zagadki rzymskie. Tekst – Tłumaczenie – komentarz, ZP 19.4, 2019, s. 309–318.

M. Jońca, A. Łuka, Problem podwójnego obywatelstwa egipskiego terapeuty Harpokrasa (Plin., ep. 10,5; 6;7;10). Tekst – tłumaczenie – komentarz, ZP 16. 2, 2016, s. 211–219.

A.R. Jurewicz, M. Piechocka-Kłos, Aulus Gellius, Noctes atticae 2.4: De vetere parsimonia; deque antiquis legibus sumptuariis – Aulus Gellius, Noce attyckie, 2.24. O dawnej oszczędności i o starożytnych ustawach dotyczących wydatków, Poznań 2012.

S. Kaleta, J. Falenciak, Prawo rzymskie prywatne. Wybór źródeł wraz z tłumaczeniem, Wrocław 1954.

Kodeks Justyniański, T. 1, księgi 1–2, tekst i przekład pod red. T. Palmirskiego, Warszawa 2022.

Kodeks Teodozjusza. Księga Szesnasta – Codicis Theodosiani. Liber sextus decimus, tłum. A. Caba, oprac. M. Ożóg, M. Wójcki, wstęp M. Stachura, Kraków 2014.

Korespondencja Pliniusza Młodszego z cesarzem Trajanem, tekst i tłumaczenie A. Dębiński, M. Jońca, I. Leraczyk, A. Łuka, Lublin 2017.

C. Kunderewicz, Wybór źródeł do ćwiczeń z rzymskiego prawa prywatnego, Łódź 1968, wyd. 2 – 1970.

E. Loska, Ustawa julijska o przemocy publicznej – 6 tytuł 48 księgi Digestów. Tekst – tłumaczenie – komentarz, ZP 5.2, 2005, s. 229–241; taż, Ustawa julijska o przemocy prywatnej – 7 tytuł 48 księgi Digestów. Tekst – tłumaczenie – komentarz, ZP 6.1, 2006, s. 301–307.

W. Osuchowski, Fontes iuris Romani antiqui privati ad usum scholarum selecti, Cracoviae 1947.

W. Osuchowski, Wybór źródeł rzymskiego prawa prywatnego, Wrocław 1949.

W. Osuchowski, Wybór źródeł rzymskiego prawa prywatnego. Tekst z polskim przekładem, Kraków 1982.

P. Niczyporuk, K. T. Tadajczyk, Reskrypt cesarza Hadriana o szkole epikurejskiej w Atenach, Miscellanea Historico-Iuridica 13.1, 2014, s. 223–233.

A. Pikulska-Radomska, K. Tadajczyk, Edictum Augusti de aquae ductu Venafrano. Edykt cesarza Augusta o wodociągu do mieszkanców Wenafrum, ZP 19.1, 2019, s 281–294.

Pliniusz Młodszy Korespondencja z Cesarzem Trajanem, komentarz: A. Dębiński, M. Jońca, I. Leraczyk, A. Łuka, Lublin 2017.

Publilius Syrus Maksymy moralne – Sententiae, oprac. i przekład A. Szymańska, I. Żeber, Wrocław 2020.

J. Pudliszewski, De religiosis et sumptibus funerum et ut funus ducere liceat – O rzeczach poświęconych i kosztach pochówku oraz jak należy zorganizować pogrzeb; De mortuo inferendo et sepulchro aedificando – O grzebaniu zmarłych i budowie grobowca; De sepulchro violato – O zbezczeszczonym grobie, Poznań 2009.

J. Rominkiewicz, E. Szymoszek, I. Żeber, Teksty źródłowe do ćwiczeń, oprac. I. Żeber, Wrocław 1991, wyd. 2 – 1994; wyd. 3 – 1998.

J. Rominkiewicz, Nowele Justyniana I i Justyna II przeciw kazirodczym małżeństwom w Mezopotamii, Osroenie i Eufratezji, Wrocław 2019.

J. Rominkiewicz, 85 nowela Justyniana O broni, Wrocław 2021.

W. Saracyn, O Najwyższej Trójcy i o wierze katolickiej, i o tym, aby nikt o niej nie ośmielił się publicznie dyskutować. – 8 fragment 1 tytułu 1 księgi Kodeksu Justyniańskiego. Tekst – przekład – komentarz, ZP 21.2, 2021, s. 325–343.

B. Sitek, Lex coloniae Genetivae Iuliae seu Ursonensis i lex Irnitana. Ustawy municypalne antycznego Rzymu. Tekst, tłumaczenie i komentarz, Poznań 2008.

B. Sitek, Lex Osca Tabulae Bantinae. Tekst – tłumaczenie – komentarz, ZP 21.1, 2021, s. 325–348.

B. Sitek, Tabula Heracleensis (Lex Iulia municipalis). Tekst – tłumaczenie – komentarz, Olsztyn 2006.

A. Stępkowska, De iure dotium. XII tytuł V księgi Kodeksu Justyniańskiego. Tekst – tłumaczenie – komentarz, ZP 2.2, 2002, s. 169–201; taż, O actio rei uxoriae przekształconej w actio ex stipulatu i o naturze nadanej posagom – 13 tytuł 5 księgi Kodeksu Justyniańskiego. Tekst – tłumaczenie – komentarz, ZP 5.2, 2005, s. 243–280.

D. Stolarek, Ustawa julijska o karaniu za cudzołóstwo – 5 tytuł 48 księgi Digestów. Tekst – tłumaczenie – komentarz, ZP 12.1, 2012, s. 205–224.

E. Szymoszek (oprac.), Rzymskie prawo prywatne, Teksty źródłowe do ćwiczeń, Wrocław 1970.

K. Tadajczyk, Epistula Hadriani ‘ad Pergamenos’, ZP 20.3, 2020, s. 337–341.

A. Tarwacka, Leges regiae. Tekst – tłumaczenie – komentarz, ZP 4.1, 2004, s. 233–260.

A. Tarwacka, Księga pierwsza Digestów. Tekst – tłumaczenia – komentarz: tytuł 1 – ZP 3.2, 2003, s. 357–370; tytuł 2 – ZP 3.1, 2003, s. 197–242.

A. Tarwacka, Aulus Gellius, Noce Attyckie. Tekst – tłumaczenie – komentarz; ZP 2.1, 2002, s. 161–179; ZP 23.1, 2023, s. s. 255–262.

R. Taubenschlag, W. Kozubski, Wybór źródeł do rzymskiego prawa prywatnego, wyd. 2 – Warszawa 1946.

Testamentum porcelli, tłumaczenie i opracowanie A. Dzikowski, A. R. Jurewicz, G. Molisak, ZP 16.4, 2016, s. 11–35.

Ulpiani liber singularis regularum, przekład i objaśnienia A. Dębiński, K. Burczak, Lublin 2016.

A.M. Wasyl, T. Palmirski, Responsa prudentium. Wybór tekstów źródłowych zawierających poglądy rzymskiej jurysprudencji, Kraków 2000.

M. Zabłocka, J. Zabłocki, Ustawa XII Tablic. Tekst – tłumaczenie – objaśnienia, Warszawa 2000, wyd. 2 – 2003; wyd. 3 – 2013.

Zbiór prawa Mojżeszowego i rzymskiego. Tekst łacińsko-polski, przekład i objaśnienia A. Dębiński, Lublin 2011.

Prace pomocnicze

G. Blicharz, J. Kruszyńska-Kola, Prawo rzymskie przed egzaminem, Warszawa 2023.

W. Bojarski, W. Dajczak, A. Sokala, Przewodnik do ćwiczeń z prawa rzymskiego, pod red. W. Bojarskiego, Toruń 1990.

W. Bojarski, W. Dajczak, A. Sokala, Verba iuris. Reguły i kazusy prawa rzymskiego, Toruń 1995, wyd. 2 zmienione i uzupełnione – 2000, wyd. 3 zmienione i uzupełnione – 2007.

K. Burczak, A. Dębiński, M. Jońca, Łacińskie sentencje i powiedzenia prawnicze, Warszawa 2007; wyd. 2 – 2013.

W. Dajczak, T. Giaro, F. Longchamps de Bérier, Trener akademicki. Prawo rzymskie, Warszawa–Bielsko-Biała 2010.

W. Dajczak, T. Giaro, F. Longchamps de Bérier, Warsztaty prawnicze. Prawo rzymskie, Kraków 2012.

A. Dębiński, M. Jońca, Leksykon tradycji rzymskiego prawa prywatnego. Podstawowe pojęcia, Warszawa 2016.

E. Gintowt, Rzymskie prawo prywatne w epoce postępowania legisakcyjnego (od decemwiratu do lex Aebutia), oprac. W. Wołodkiewicz, Warszawa 2012.

M. Jońca, Prawo rzymskie. Marginalia, Lublin 2012.

M. Jońca, Prawo rzymskie. Mirabilia, Warszawa 2020.

A. Kacprzak, J. Krzynówek, Prawo rzymskie. Pytania, kazusy, tablice, Warszawa 2002, wyd. 2 rozszerzone i zmienione – 2008; wyd. 3 – 2011, wyd. 4 – 2017.

A. Kacprzak, J. Krzynówek, F. Longchamps de Bérier, J. Urbanik, 565 zagadek z prawa rzymskiego, Warszawa 1999, wyd. 2 – 2002.

H. Kupiszewski, Prawo rzymskie a współczesność, Warszawa 1988; wyd. 2 oprac. T. Giaro, F. Longchamps de Bérier – Kraków 2013.

M. Kuryłowicz, Prawo rzymskie. Historia – tradycja – współczesność, Lublin 2003, wyd. 2 poprawione i uzupełnione – 2020, wyd. 3 – 2022.

M. Kuryłowicz, Słownik terminów, zwrotów i sentencji prawniczych łacińskich oraz pochodzenia łacińskiego, Kraków 1998; wyd. 2 – 2001; wyd. 3 – 2002; wyd. 4 – Warszawa 2012, wyd. 5 – 2017, wyd. 6 + CD – 2022.

Leksykon rzymskiego prawa karnego. Podstawowe pojęcia, red. M. Jońca, Warszawa 2020.

I. Leraczyk, Rzymskie prawo karne. Bibliografia, Lublin 2021.

Łacińska terminologia prawnicza, pod red. J. Zajadły, Warszawa 2009.

Łacińskie paremie w europejskiej kulturze prawnej i orzecznictwie sądów polskich, pod red. W. Wołodkiewicza, J. Krzynówka, Warszawa 2001.

J. Misztal-Konecka, M. Wójcik, Rzymskie prawo prywatne, Kazusy i ćwiczenia, Warszawa 2007; wyd. 2 – 2011.

T. Palmirski, R. Pabis, J. Reszczyński, Prawo rzymskie. Repetytorium, Kraków 1999.

T. Palmirski, J. Reszczyński, Prawo rzymskie. Praktyczny przewodnik do nauki przedmiotu, Kraków 2004.

T. Palmirski, Publiczne prawo rzymskie. Zarys wykładu. Skrypt dla studentów prawa i administracji, Kraków 2006.

T. Palmirski, P. Święcicka, Varia quaestiones. Zbiór kazusów z rzymskiego prawa prywatnego wraz z wyborem źródeł, Kraków 2011.

Prawo rzymskie. Repetytorium, pod red. P. Święcickiej-Wystrychowskiej, Kraków 2003; wyd. 2 – 2004.

Prawo rzymskie. Zestaw ćwiczeń dla studentów prawa, pod red. P. Święcickiej-Wystrychowskiej, M. Araszkiewicza, Kraków 2003.

Publiczne prawo rzymskie. Skrypt z wyborem źródeł, autorstwa J. Zabłockiego, A. Tarwackiej, Warszawa 2005.

Regulae iuris. Łacińskie inskrypcje na kolumnach Sądu Najwyższego Rzeczypospolitej Polskiej, pod red. W. Wołodkiewicza, Warszawa 2001, wyd. 2 – 2008, wyd. 3 – 2010.

Rzymskie prawo publiczne, red. B. Sitek, P. Krajewski, Olsztyn 2004.

Z. Służewska, Prawo rzymskie w Internecie, ZP 2.1, 2002, s. 141–159.

K. Szczygielski, Romanistyka polska w latach 1918–1945 (przegląd bibliografii), ZP 10.2, 2010, s. 355–411.

K. Szczygielski, Prawa antyczne w piśmiennictwie polskim w latach 1900–1945, Białystok 2020.

E. Szymoszek, I. Żeber, Prawo rzymskie, Wrocław 2005.

P. Święcicka, Rzymskie prawo prywatne. Repetytorium, Warszawa 2011.

Trener akademicki. Prawo rzymskie, F. Longchamps de Bérier, T. Giaro, W. Dajczak, Warszawa 2010.

Warsztaty prawnicze. Prawo rzymskie, F. Longchamps de Bérier, T. Giaro, W. Dajczak, wyd. 1 – 2013, wyd. 2 + CD – 2019, wyd. 3 – 2021, dodruk – 2022.

W. Wołodkiewicz, Czy prawo rzymskie przestało istnieć, Kraków 2003.

W. Wołodkiewicz, Europa i prawo rzymskie. Szkice z historii europejskiej kultury prawnej, Warszawa 2009.

M. Zabłocka, Romanistyka polska po II wojnie światowej, Warszawa 2002.

M. Zabłocka, Romanistyka polska w pierwszym dziesięcioleciu XXI wieku, Warszawa 2013.