Prawo socjalne - ebook

Wprowadzenie

Wprowadzenie

Określenie: prawo socjalne nie było dotąd w Polsce stosowane. Niemniej jako przedmiot dydaktyczny występuje na wielu uczelniach i kierunkach nauczania — poza wydziałami prawa uniwersytetów, na których problematyka ta jest wykładana w swej podstawowej części w ramach prawa pracy, a ubocznie — w prawie administracyjnym, finansowym i rolnym, stosownie do utrwalonego podziału gałęzi prawa. Jednak i na tych wydziałach sytuacja ulega pewnym zmianom w związku z organizowanymi obecnie wąskotematycznymi studiami podyplomowymi. Jest rzeczą naturalną, że potrzeby życia codziennego powodują tworzenie nowych dziedzin prawa, jak na przykład niedawno prawa ochrony środowiska. Z punktu widzenia metodologii nauk o wyodrębnieniu gałęzi wiedzy w dyscyplinę naukową decydują trzy zasadnicze czynniki: niebudzące wątpliwości ustalenie określonej tematyki i jej granic, przyjęcie sprecyzowanej i ustabilizowanej właściwej dla niej metody oraz zakres jej stosowania w dydaktyce jako osobnego przedmiotu. Spełnienie w wystarczającym stopniu wszystkich tych elementów może być trudne i dyskusyjne dla ostatecznego uznania danej gałęzi wiedzy za dyscyplinę w kwalifikacji dziedzin nauki. Natomiast nie budzi wątpliwości możliwość wyodrębniania określonych dziedzin dla potrzeb badawczych, zwłaszcza badań interdyscyplinarnych, oraz potrzeb dydaktycznych zaspokajających potrzeby występujące w nauczaniu. Sprzyja to — tak koniecznej zarówno w badaniach, jak i w nauczaniu — elastyczności podejścia do rzeczywistości, uwzględniającego zróżnicowanie zapotrzebowania i okoliczności. Odnosi się to również do określenia: prawo socjalne. Współcześnie jest ono — choć w bardzo różnym i niejednolitym zakresie — wykładane jako odrębny przedmiot podczas studiów ekonomicznych, zarządzania, polityki społecznej, pielęgniarstwa, pracowników socjalnych, a także w ramach licznych studiów podyplomowych (w tym organizowanych przez uniwersyteckie wydziały prawa) oraz w policealnych szkołach pracowników służb społecznych. Przedmiot ten ma różne nazwy — często nosi miano: ustawodawstwo socjalne, które nawiązuje do tradycji polityki społecznej.

W Niemczech określenie: prawo socjalne (Sozialrecht) jest powszechnie stosowane i oznacza odrębną gałąź nauki prawa oraz przedmiot studiów prawniczych na uniwersytetach. Jego zakres obejmuje ubezpieczenie społeczne, w tym uprawnienia do świadczeń leczniczych, opiekę społeczną, świadczenia zaopatrzeniowe typu odszkodowawczego (np. dla ofiar wojny), promocję zatrudnienia i jego organizację, dokształcanie pracowników i pomoc dla młodzieży. Jest niezależne od prawa pracy (Arbeitsrecht), zakresem odpowiada natomiast podstawowej części odrębnego przedmiotu nauki i dydaktyki uniwersyteckiej o długoletniej tradycji, to jest polityki społecznej (Sozialpolitik). W przeciwieństwie do niej jednak ujmuje tematykę w aspekcie prawniczym; przedstawia, objaśnia i systematyzuje przepisy obowiązującego stanu prawnego.

We Francji, tak jak w Belgii, określenie: prawo socjalne (droit social) jest bardziej płynne. Współcześnie znajduje na ogół zastosowanie dla łącznego oznaczenia prawa pracy i prawa ubezpieczenia społecznego, czasem jednak tylko prawa ubezpieczenia społecznego, a nawet tylko prawa pracy, ale pojawiają się próby szerszego ujęcia jego zakresu o ochronę osób samodzielnie pracujących. We Francji, podobnie jak w Anglii, w Stanach Zjednoczonych i w dawnym ZSRR, używane jest także określenie: prawo zabezpieczenia społecznego (droit de la securité sociale; social security law; prawo socjalnogo obiespieczenia). Jest to jednak ujęcie węższe, odnoszące się tylko do ubezpieczenia społecznego i pewnych innych form zabezpieczenia.

Pewne zmiany następują również w Polsce. W 1990 r. Katedra Prawa Pracy Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zorganizowała konferencję na temat prawa socjalnego, jego pojęcia i zakresu. Określenie: prawo socjalne znajduje swe zastosowanie w stosunku do odpowiedniego zakresu regulacji prawnej Unii Europejskiej i jego oddania w języku polskim.

Stosownie do potrzeb i przedstawionych racji opracowanie niniejsze, zatytułowane: Prawo socjalne, stara się przedstawić zakres obowiązującego w Polsce prawa w możliwie szerokim ujęciu, określającym w sposób zasadniczy pozycję socjalną obywatela, tak jak ujmuje ją polska nauka polityki społecznej. Prawo bowiem stanowi formalny wyraz realizacji ustaleń i postulatów tej polityki rozumianej zarówno jako dziedzina nauki, jak i działalność praktyczna. Nauka polityki społecznej ułatwia określenie zakresu tak pojętego prawa socjalnego, a zwłaszcza jego systematyzację. Dlatego w tym celu należy wykorzystać ustalenia tej nauki, posiadającej znaczący i liczący się dorobek. W związku z powyższym opracowanie obejmuje następujące części: 1) prawo pracy (prawo dotyczące stosunku pracy oraz zbiorowe prawo pracy), 2) ubezpieczenie społeczne (skoncentrowane na ubezpieczeniu pracowniczym), 3) pomoc (opieka) społeczna, 4) zatrudnienie (organizacja administracji i rynku pracy wraz ze świadczeniami na wypadek pozostawania bez pracy), 5) ochrona zdrowia (organizacja i świadczenia opieki leczniczej), 6) ochrona prawa do mieszkania. Ze względu na stan regulacji prawnej i dostępnej literatury objętość poszczególnych rozdziałów musi się różnić. Potrzeby dydaktyczne oraz płynność stanu prawnego zmuszają do ograniczenia podawania źródeł obowiązującego prawa, a zwłaszcza jego licznych zmian. Temu celowi służą różnego rodzaju skorowidze obowiązujących przepisów, którymi w razie potrzeby należy się posługiwać. Wyeksponowania natomiast wymagają definicje pojęć, ich konstrukcja, wskazanie problemów oraz klasyfikacja i systematyzacja przepisów. Opracowanie ma służyć poznaniu zasad regulacji prawnej w tej dziedzinie, interpretacji przepisów oraz umiejętności ich znalezienia; ma ułatwić samodzielne posługiwanie się nimi w praktyce.

Po każdej części umieszczono zestaw łatwo dostępnej, lecz ograniczonej do książek, literatury uzupełniającej, obejmującej również ważniejsze opracowania w aspekcie ogólnym — społecznym i ekonomicznym. Pełne zestawienie literatury przedmiotu zawiera wydawana sukcesywnie przez Instytut Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk Polska bibliografia prawnicza oraz wydawana przez Główną Bibliotekę Pracy i Zabezpieczenia Społecznego Bibliografia ekonomicznych i społecznych zagadnień pracy, a także liczne — wydawane przez tę Bibliotekę — bibliografie tematyczne, wskazane w poszczególnych rozdziałach. Artykuły oraz orzecznictwo sądowe z rozpatrywanej dziedziny zamieszczane są w czasopismach ogólnoprawniczych, a ponadto w miesięcznikach „Praca i Zabezpieczenie Społeczne”, „Służba Pracownicza” (wydawanym przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej), a „Polityka Społeczna” ujmuje powyższe problemy w aspekcie społecznym. W zakresie prawa pracy i ubezpieczenia społecznego należy obecnie wskazać również na miesięcznik „Monitor Prawa Pracy”. Ukazują się także różnorodne poradniki i zbiory przepisów. Przy posługiwaniu się nimi należy zwrócić uwagę, czy są one aktualne: na jaki dzień przedstawiają stan prawny. Wśród wielu prac badawczych i informacyjnych szczególne miejsce przypada opracowaniom Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych (seria „Studia i Materiały”).

Proces transformacji ustrojowej powoduje wielką zmienność obowiązującego stanu prawnego w rozpatrywanym zakresie, utrudniając bieżącą orientację. Jednocześnie jednak wzmaga się zainteresowanie społeczne tą sferą prawa, tak ważną dla każdego obywatela. Proces ten przyczyni się niewątpliwie do dalszego rozwoju prawa socjalnego.

Ze swej strony pragnę podziękować prof. Jerzemu Wratnemu i prof. Andrzejowi Świątkowskiemu za recenzję konspektu tej pracy, a dr. Wojciechowi Sobczakowi z Centrali Zakładu Ubezpieczeń Społecznych za recenzję szczegółową opracowania.

Wojciech Muszalski

Warszawa 1995

Niniejsze V zaktualizowane wydanie uwzględnia stan prawny obowiązujący na połowę 2010 roku.Literatura

Literatura

1. Opracowania ogólne

Polityka społeczna i służby społeczne w PRL, pod red. J. Rosnera, Warszawa 1972.

Polityka społeczna, pod red. A. Rajkiewicza, Warszawa 1973, wyd. zmienione 1976 i 1979.

W. Szubert, Studia z polityki społecznej, Warszawa 1973.

Polityka społeczna w rozwiniętych krajach kapitalistycznych, pod red. K. Podoskiego, Warszawa 1984.

N. Barr, Ekonomika polityki społecznej, Poznań 1993.

S. Golinowska, Polityka społeczna państwa w gospodarce rynkowej, Warszawa 1994.

Praca i polityka społeczna w perspektywie XXI wieku, pod red. H. Czerniewskiej, B. Stachurskiej-Marcińczak, Warszawa 1998.

J. Auleytner, Polityka społeczna. Teoria i organizacja, Warszawa 2000.

Polityka społeczna w okresie transformacji, pod red. A. Frączkiewicz-Wronki, M. Zrałek, Katowice 2000.

Cztery reformy, pod red. L. Kolarskiej-Bobińskiej, Warszawa 2000.

J. Auleytner, K. Głąbicka, Polskie kwestie socjalne na przełomie wieków, Warszawa 2001.

Praca i polityka społeczna wobec wyzwań integracji, pod red. B. Balcerzak-Paradowskiej, Warszawa 2003.

Reformy społeczne. Bilans dekady, pod red. M. Rymszy, Warszawa 2004.

2. Opracowania prawnicze

T. Zieliński, Stosunek prawa pracy do prawa administracyjnego, Warszawa 1977.

W. Muszalski, Prawo pracy, prawo socjalne a polityka społeczna, „Studia Prawnicze” 1985, nr 1/2.

Regulacja prawna administracji świadczącej, pod red. K. Podgórskiego, Katowice 1985.

B. Banaszkiewicz, Prawne aspekty pracy w indywidualnym gospodarstwie rolnym, Warszawa 1989.

S. Biernat, Prywatyzacja zadań państwa. Problematyka prawna, Warszawa-Kraków 1994.

B. Zawadzka, Prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne, Warszawa 1996.

Konstytucyjne problemy prawa pracy i zabezpieczenia społecznego, pod red. H. Szurgacza, Wrocław 2005.Część pierwsza. Prawo pracy

Część pierwsza

Prawo pracy

Rozdział I. Ogólna charakterystyka prawa pracy

Rozdział I

Ogólna charakterystyka prawa pracy

1. Pojęcie prawa pracy

Prawo pracy zajmuje się zatrudnieniem pracownika i stosunkami związanymi z tym zatrudnieniem. Dawniej tego rodzaju pracę nazywano pracą najemną. Współcześnie częściej określa się ją mianem pracy podporządkowanej, ponieważ w procesie pracy, w jaką zostaje włączony pracownik, zostaje on podporządkowany kierownictwu — pracodawcy. Praca ta ma charakter skooperowany; w jej ramach pracownik wykonuje przydzielone mu zadania.

Praca, którą zajmuje się prawo pracy, odznacza się między innymi następującymi cechami:

• jej cel jest zarobkowy; pracownik wykonuje pracę, aby uzyskać za nią wynagrodzenie stanowiące podstawowe źródło utrzymania jego i jego rodziny. Ustalenie to eliminuje z zakresu prawa pracy wszelką pracę niespełniającą tego warunku, a więc pracę wykonywaną w ramach czynów społecznych, pracę w celach filantropijnych i charytatywnych, spełnianą w ramach organizacji i stowarzyszeń społecznych, pracę ucznia lub studenta w szkole, choćby była podobna czy taka sama jak praca wykonywana przez pracownika;

• jest to praca dobrowolna. Prawem pracy nie jest więc objęta praca jednostronnie wyznaczona, wykonywana na rozkaz w wojsku, praca więźnia w ramach Kodeksu karnego wykonawczego czy regulaminu zakładu karnego (poprawczego), a także praca wykonywana jako terapia zajęciowa w trakcie leczenia lub samoobsługi pensjonariuszy domu opieki, choćby osoby, które ją wykonują, czyniły to z własnej woli;

• świadczona jest osobiście; pracownik nie może się zastąpić inną osobą;

• wykonywana jest na ryzyko pracodawcy, który nią kieruje; pracownik jest podporządkowany kierownictwu, nie jest osobą pracującą na własny rachunek i odpowiedzialność.

Prawo pracy jest stosunkowo młodą gałęzią prawa. Jego celem jest ochrona pracy określanej jako najemna i realizuje ono postulaty polityki społecznej w zakresie tej ochrony. W związku z tym przesycone jest treścią społeczną, a tym samym — w znacznym stopniu — wiąże się z tą polityką, a w jej ramach głównie z polityką zatrudnienia. Prawo pracy związane jest także z polityką gospodarczą, tworzącą podstawy materialne prowadzenia polityki społecznej. Jako dziedzina prawa realizuje jednak swe zadania za pomocą środków prawnych konkretyzowanych w odpowiednich przepisach, do których odnoszą się ogólne założenia tworzenia, interpretowania i stosowania obowiązującego prawa.

2. Geneza i rozwój ochrony pracy

Powstanie polityki społecznej w nowoczesnym państwie wiąże się z tak zwaną kwestią robotniczą, która pojawiła się w XIX wieku. Robotnicy fabryczni — nowa grupa społeczna, która wykształciła się wraz z powstaniem przemysłu — wymagali ochrony przed wyzyskiem i eksploatacją. Formalnie robotnik, wolny najmita, w przeciwieństwie do pańszczyźnianego chłopa, w stosunku pracy był równą stroną pod względem prawnym, ale jako ekonomicznie słabszy faktycznie uzależniony był od pracodawcy. W związku z tym postulaty polityki społecznej żądały stworzenia ochronnego ustawodawstwa pracy, aby zmniejszyć tę nierówność. Ponieważ przemysł fabryczny najwcześniej rozwinął się w Anglii, w tym właśnie kraju wydano pierwsze akty ustawodawstwa pracy. W 1833 r. przyjęto ustawę zakazującą zatrudniania dzieci do lat 9 w przemyśle włókienniczym, ograniczono dopuszczalny czas pracy dzieci starszych i młodzieży, a także zakazano ich pracy w nocy. Jednocześnie do kontroli realizacji tych przepisów powołano wyspecjalizowany organ administracji państwowej — inspekcję pracy (zwaną wówczas fabryczną). W tym czasie wydano również przepisy ograniczające czas pracy kobiet i ich pracę w nocy, a w stosunku do ogółu robotników przepisy chroniące wynagrodzenia, zakazując dokonywania samowolnych potrąceń przez pracodawcę. Następnie inne kraje wydały przepisy ograniczające pracę dzieci (Prusy — 1839 r., Francja — 1842 r., Rosja — 1882 r.) oraz kobiet (Francja — 1848 r., Prusy — 1878 r., Rosja — 1885 r.). Powołały także inspekcję pracy (Prusy — 1853 r., Francja — 1874 r., Rosja — 1882 r.), której działalność wymuszała respektowanie ustawodawstwa ochronnego.

Na przełom XIX i XX wieku przypada wydanie pierwszych przepisów w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz wyodrębnienia w poszczególnych krajach urzędów ministra pracy. W 1871 r. wydano w Anglii ustawę o związkach zawodowych, a w innych krajach powoli znoszono zakazy ich tworzenia. Ruch związkowy nabierał znaczenia. W 1910 r. w Anglii powołano pierwsze urzędy pośrednictwa pracy. Z wolna prawo fabryczne przekształcało się w prawo robotnicze, zwiększając swój zakres przedmiotowy i podmiotowy, aby ostatecznie stać się prawem pracy obejmującym ogół stosunków pracy. Powstało ono w celu regulacji pracy w fabrykach i taka sytuacja jest dla niego typowa, choć objęło również, z biegiem czasu, innych pracowników (zwłaszcza w rolnictwie); ustawodawstwo pracy nie objęło natomiast służby państwowej (cywilnej i wojskowej), której regulacja jest całkowicie odrębna.

Ostatnie lata pierwszej wojny światowej (1917-1919) przyniosły w Europie od dawna postulowaną ustawową realizację 8-godzinnego dnia pracy (48-godzinnego tygodnia pracy), przyznanie zaś uprawnień do urlopu wypoczynkowego następowało powoli. Wychodząc z założenia, że tylko spokój społeczny może przynieść po wojnie trwały pokój, Traktat Wersalski powołał w 1919 r. Międzynarodową Organizację Pracy (obecnie wyspecjalizowany organ Organizacji Narodów Zjednoczonych) w celu realizacji ochrony pracy w skali międzynarodowej. W okresie międzywojennym nabierał znaczenia robotniczy ruch związkowy i rozpowszechniło się zawieranie układów zbiorowych pracy. Związki zawodowe zrzeszające pracowników umysłowych (na stanowiskach nierobotniczych) zaczęły tworzyć się dopiero po drugiej wojnie światowej. W okresie kryzysu gospodarczego w latach trzydziestych podjęto pierwsze próby wprowadzenia 40-godzinnego tygodnia pracy (Francja, Stany Zjednoczone). W Europie skracanie czasu pracy — do tego lub zbliżonego wymiaru — i wprowadzanie pięciodniowego tygodnia pracy nastąpiło jednak etapowo, dopiero po roku 1956, zarówno w krajach kapitalistycznych, jak i socjalistycznych. Prawo do urlopu wypoczynkowego zostało upowszechnione, ale były to urlopy krótkie (na ogół 2-tygodniowe) i dopiero po 1962 r. następowało ich wydłużenie. Skrócenie czasu pracy poniżej 40 godzin tygodniowo i wydłużanie urlopu ponad 4 tygodnie dla niektórych grup pracowników wprowadzano w krajach Europy Zachodniej poprzez układy zbiorowe pracy (a nie ustawy) w latach osiemdziesiątych w związku ze wzrastającym bezrobociem. W krajach socjalistycznych prawo pracy zostało skodyfikowane; w pozostałych krajach europejskich — obok ustaw — wielkiego znaczenia nabrała regulacja w drodze układów zbiorowych pracy. W krajach anglosaskich zasadniczo jedyną formą regulacji stosunków pracy są układy zbiorowe i wolna gra sił partnerów socjalnych, jednakże pod koniec lat sześćdziesiątych Anglia przystąpiła do ustawowej regulacji warunków zawierania umów o pracę, która nie objęła czasu pracy i urlopów, co nastąpiło dopiero w 1998 r. Ostatnio wobec masowego bezrobocia rola związków zawodowych uległa pewnemu ograniczeniu. Stanęły one przed alternatywą: poprawa warunków pracy (i płacy) albo zwolnienia grupowe.

3. Ochrona pracy w Polsce

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. ustawodawstwo pracy stało się jednym z istotnych elementów odbudowy państwowości. W ciągu jej pierwszego półrocza (co świadczy o ówczesnej sprawności działania) uregulowano sześć następujących kwestii: 1) wprowadzenie 8-godzinnego dnia pracy oraz niższego niż w innych krajach, z wyjątkiem Anglii i Holandii, 46-godzinnego tygodnia pracy (6 godzin w soboty); 2) organizację inspekcji pracy; 3) ubezpieczenie chorobowe; 4) pośrednictwo pracy; 5) działalność związków zawodowych; 6) rozpatrywanie sporów zbiorowych w rolnictwie (co wówczas miało duże znaczenie). W 1922 r. uchwalono ustawę o urlopach, uważaną za czwartą na świecie ustawę regulującą zasady ich przyznawania. W 1924 r. przyjęto ustawę o pracy młodocianych i kobiet. Warunki zawierania umów o pracę uregulowano w trzech aktach prawnych. W 1928 r. wydano dwa, odrębne dla robotników i dla pracowników umysłowych, dekrety, a kwestie natury ogólnej uporządkował wydany w 1933 r. Kodeks zobowiązań, co świadczy o ścisłym ich związku z prawem cywilnym. W roku 1928 wydano również prawo, na mocy którego utworzono sądy pracy o charakterze ławniczym (z udziałem przedstawicieli pracodawców i pracowników) oraz dające podstawę do wydawania przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, a w 1937 r. — ustawę o układach zbiorowych pracy. Znaczna część tych regulacji obowiązywała, choć w znowelizowanym brzmieniu, aż do wejścia w życie Kodeksu pracy w 1975 r. Ustawodawstwo to miało bowiem charakter bardzo postępowy, aczkolwiek w okresie kryzysu gospodarczego i ugruntowania się rządów sanacyjnych wiele uprawnień pracowniczych uległo ograniczeniu; przywrócono je bezpośrednio po wojnie. Niektóre z tych przepisów nie dotyczyły robotników rolnych (czas pracy, urlopy, warunki umów o pracę). Funkcjonariusze państwowi (urzędnicy, nauczyciele, policjanci, wojskowi) nie byli objęci prawem pracy, a stosunki ich służby regulowały odrębne przepisy, zwane pragmatykami służbowymi (ustawa z 1922 r. o państwowej służbie cywilnej i inne), zaliczane do prawa administracyjnego w jego części związanej z regulacją organizacji administracji państwowej.

Bezpośrednio po wojnie, stosownie do nowego ustroju państwa, w 1945 r. wydano dekret o radach zakładowych, stanowiących reprezentację pracowników w przedsiębiorstwie, a w 1949 r. ponownie uregulowano działalność związków zawodowych. W 1947 r. przedłużono ochronę trwałości pracy (niedopuszczalność rozwiązania umowy o pracę) w razie choroby robotnika do trzech miesięcy, zrównując jego pozycję z pracownikami umysłowymi, a także rozszerzono ochronę pracy kobiet w ciąży (wprowadzono ograniczenia w rozwiązywaniu umowy o pracę, obowiązek przenoszenia do pracy lżejszej, zakaz pracy w nocy, w godzinach nadliczbowych, poza miejscem zamieszkania), przy zniesieniu generalnego zakazu pracy nocnej ogółu kobiet. Podobnie zmieniono przepisy dotyczące młodocianych, z jednej strony zwiększające uprawnienia, a z drugiej ułatwiające podejmowanie pracy.

W 1950 r. przedłużono urlop robotników z 8 do 12 dni oraz do 30 dni po 10 latach pracy (pracownikom umysłowym od 1922 r. już po roku pracy przysługiwał urlop miesięczny). W porównaniu z innymi krajami były to wówczas rozwiązania korzystne. Dla pracy szczególnie uciążliwej wprowadzono obniżenie wymiaru czasu pracy oraz dodatkowe urlopy. W latach 1945-1953 przyjęto wiele szczegółowych przepisów określających wymagane warunki bezpieczeństwa i higieny pracy.

W 1950 r. uchwalono rygorystyczną (z włączeniem sankcji karnych) ustawę o socjalistycznej dyscyplinie pracy, ustawę o zapobieżeniu płynności kadr w zawodach szczególnie ważnych dla gospodarki uspołecznionej i ustawę o planowym zatrudnianiu absolwentów, wprowadzającą nakazy pracy. W 1954 r., wzorem radzieckim, przekazano inspekcję pracy (ograniczając ją początkowo tylko do zakresu bezpieczeństwa pracy) związkom zawodowym, które realizowały ją jako funkcję zleconą państwa. W tym samym roku powierzono rozpatrywanie roszczeń pracowniczych komisjom rozjemczym przy tychże związkach, zamykając praktycznie pracownikom drogę sądową w sprawach z zakładem pracy.

Rok 1956, rok odwilży politycznej, przyniósł uchylenie ustawy o socjalistycznej dyscyplinie pracy. W przedsiębiorstwach państwowych powołano rady robotnicze, przekształcone wkrótce w samorząd robotniczy; utworzono w nich fundusze zakładowe przeznaczone na nagrody, budownictwo mieszkaniowe i inne potrzeby załogi. Wydano także dekret o rozwiązywaniu umów o pracę bez wypowiedzenia i ciągłości pracy. Przywrócono — po okresie przerwy od 1950 r. — regulowanie szczegółowych warunków pracy w gospodarce uspołecznionej w formie układów zbiorowych (jako branżowych aktów normatywnych). W 1958 r. dokonano nowej regulacji zatrudniania pracowników młodocianych, wychodząc z założenia, że podstawą i celem ich pracy jest przygotowanie zawodowe. Regulacja ta, podobnie jak niektóre inne akty (o rozwiązywaniu umów o pracę bez wypowiedzenia, urlopach, bezpieczeństwie i higienie pracy), została następnie wprowadzona do Kodeksu pracy. W 1965 r. przyjęto kompleksową ustawę o bezpieczeństwie i higienie pracy, a w 1969 r. o urlopach wypoczynkowych, likwidującą różnice ich wymiaru w dwóch grupach pracowniczych: robotników i pracowników umysłowych.

Na początku 1975 r. wszedł w życie Kodeks pracy jako ostatnia kodyfikacja w krajach socjalistycznych. Oprócz normalnych celów kodyfikacji — uporządkowania stanu prawnego, scalenia przepisów, ich kompleksowego ujęcia, uchylenia dawnych i rozproszonych przepisów (od 1919 r. łącznie 23 ustawy) — Kodeks przyniósł pięć zasadniczych zmian: 1) zlikwidował ostatecznie podział pracowników na robotników i pracowników umysłowych, konsekwentnie znoszony w Polsce Ludowej (ostatnią istotną różnicę w długości okresu wypowiedzenia umowy o pracę i płatności za czas usprawiedliwionego niewykonywania pracy), 2) objął prawem pracy pracowników cywilnych państwa przy zachowaniu jedynie uregulowań szczególnych określonych pragmatykami, 3) wprowadził obowiązek uzasadnienia przez zakład pracy przyczyn wypowiedzenia umowy o pracę i poddał je kontroli społecznej i sądowej, 4) otworzył w drugiej instancji drogę sądową dla rozstrzygania sporów pracowniczych przy zreformowaniu komisji rozpatrujących sprawę w pierwszej instancji, 5) uregulował na odrębnych od prawa cywilnego zasadach odpowiedzialność materialną za szkodę wyrządzoną zakładowi pracy przez pracownika, a tym samym wydzielił ostatecznie prawo pracy od prawa cywilnego.

Nowela z 1985 r. otworzyła przed pracownikami drogę sądową w pierwszej instancji rozpatrującej spór przeciwko swemu pracodawcy.

Kodeks pracy, oprócz funkcji ochronnej, w wysokim stopniu spełniał funkcję organizacyjną w dostosowaniu do potrzeb gospodarki uspołecznionej (zwłaszcza dotyczącą zakresu kompetencji kierownika zakładu). Było to rozwiązaniem wysoce pozytywnym w ówczesnych warunkach zarządzania, wymagającym jednak zmian wobec prywatyzacji gospodarki oraz komercjalizacji przedsiębiorstw państwowych. Stosunkowo nieliczne zmiany Kodeksu wskazują na prawidłowość jego rozwiązań.

Wskutek przemian społecznych i politycznych w latach osiemdziesiątych nastąpiły zmiany w regulacji pozycji związków zawodowych. Ustawowo zagwarantowano prawo do strajku. W 1989 r. uznano ich pluralizm. Wprowadzono nowe zasady funkcjonowania samorządu pracowniczego w przedsiębiorstwach państwowych i od 1984 r. zakładowe systemy wynagradzania, zastępujące w praktyce układy zbiorowe pracy, przy znacznej decentralizacji płacowej. Po wielu latach w 1981 r. przekształcono branżową inspekcję pracy, podległą związkom zawodowym, w państwową inspekcję zorganizowaną na zasadzie terytorialnej.

W 1990 r. wobec wprowadzenia gospodarki rynkowej weszły w życie postanowienia ustawy dotyczące zatrudnienia oraz zwolnień z przyczyn dotyczących zakładów pracy (zwolnień grupowych), których to rodzaj nie był dotąd prawnie regulowany. W 1991 r. nastąpiła kompleksowa regulacja zbiorowego prawa pracy w postaci trzech jednocześnie wydanych ustaw: o związkach zawodowych, organizacjach pracodawców (po raz pierwszy) i rozwiązywaniu sporów zbiorowych, a ponadto ustawa o zatrudnieniu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych.

Zasadniczej nowelizacji Kodeksu pracy stosownie do potrzeb gospodarki rynkowej dokonano w 1996 r., a następnie w latach 2002 i 2003, kierując się również potrzebą jego dostosowania do wymagań regulacji Unii Europejskiej. W tym czasie dokonano także wielu zmian w przepisach pozakodeksowych. W 2003 r. ostatecznie wprowadzono 40-godzinny i pięciodniowy tydzień pracy.

4. Funkcje i zasady prawa pracy

Każda gałąź prawa spełnia określone funkcje. W prawie pracy wyróżnia się zwykle:

1. Funkcję ochronną — jest ona podstawową funkcją, dla realizacji której powstało prawo pracy. Ochrona pracy jest rozumiana w szerszym i węższym znaczeniu. W rozumieniu szerszym obejmuje ona ochronę wszelkich interesów pracownika i temu służy prawo pracy. Obejmuje zarówno sferę materialną — wynagrodzenie za pracę i jego wysokość, jak i różnego rodzaju warunki pracy, a także sferę niematerialną związaną z godnością pracownika. Tak szeroki zakres uformował się historycznie i pozostaje nadal aktualny. Co więcej, w warunkach gospodarki rynkowej odżywają dawne problemy wymagające dla ich rozwiązania wzmożenia tak szeroko pojętej ochrony, jak np. terminowości w płaceniu wynagrodzenia, wypłaty w gotówce i wiele innych. Tej ochronie służy ustawodawstwo. Ochrona pracy była, zwłaszcza w poprzednim okresie, kiedy programowo uważano, że uspołecznienie środków produkcji likwiduje antagonizmy klasowe, używana często w znaczeniu węższym. Ograniczano ją do ochrony zdrowia i życia pracownika w procesie pracy, a więc do zakresu regulowanego przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy, do którego dołączano sferę wzmożonej ochrony młodocianych i kobiet ze względu na ich konstytucję fizyczno-psychiczną oraz sprawowanie nadzoru w tym zakresie. Taki zakres odpowiadał w latach 1954-1965 ograniczeniu kompetencji inspekcji pracy, określanej jako techniczna inspekcja pracy. Zasadniczo zbieżny pozostaje z zakresem ergonomii, stanowiącej dziedzinę wiedzy o dostosowaniu warunków materialnych środowiska pracy do potrzeb człowieka w procesie tej pracy.

2. Funkcję organizacyjną — która znajduje zastosowanie w stosunku do wszystkich podmiotów zatrudniających pracowników. Prawo pracy wpływa na organizację pracy. Nie dopuszcza stosowania określonych systemów pracy, np. dwuzmianowego (po 12 godzin pracy na dobę) w ruchu ciągłym stosowanego kiedyś w hutnictwie. Nakazuje określone działania organizacyjne, np. sporządzanie planów urlopów, wydawanie regulaminu pracy. Miała szczególne znaczenie w scentralizowanym modelu zarządzania gospodarką uspołecznioną, zwłaszcza w określaniu kompetencji kierowników zakładów pracy.

3. Funkcję wychowawczą — w szerokim znaczeniu pełni ją każda z dziedzin prawa. W prawie pracy zwraca się na nią szczególną uwagę, ponieważ prawo to określa zasady motywacji do pracy, nagradzania i kar porządkowych, współpracy i reprezentacji pracowniczej, łagodzenia i rozpatrywania sporów, działalności społecznej w zakładzie pracy.

4. Funkcję rozdzielczą — która odgrywa istotną rolę, ponieważ poprzez płace i inne świadczenia pracodawcy oraz świadczenia ubezpieczenia społecznego dokonuje się podział wypracowanego dochodu narodowego. Prawo pracy wpływa zarówno na jego rozdział, jak i na warunki jego uzyskania.

Zasadniczo każdy przepis prawa pracy realizuje łącznie wszystkie te cztery funkcje, z różnym jednak nasileniem. Nasilenie to może się również zmieniać, stosownie do okoliczności. Przykładem może być reglamentacja czasu pracy, która w początkowej swej fazie była nastawiona przede wszystkim na realizację funkcji ochronnej; współcześnie, przy wydatnym zmniejszeniu jego wymiaru poniżej wymagań fizjologii, w coraz większym stopniu realizuje funkcję organizacyjną, a jednocześnie nie sposób zaprzeczyć, że spełnia w pewnej mierze pozostałe dwie funkcje.

W prawie pracy zwraca się uwagę na jego podstawowe założenia, które są traktowane jako zasady prawa pracy. Pomagają one w tworzeniu przepisów tego prawa, w jego porządkowaniu i klasyfikacji oraz w interpretowaniu; wyrażane są wprost w obowiązującym przepisie albo wynikają z jego kontekstu. Dlatego też w ich wskazywaniu szczególnie pomocna jest nauka prawa oraz orzecznictwo sądowe. Zasady prawa pracy to ogólne reguły, które następnie są konkretyzowane w poszczególnych przepisach. Zasad tych nie traktuje się jako postulatów, lecz jako normy prawne, na które można się powołać. Najważniejsze z nich — prawo zrzeszania się, prawo do wynagrodzenia za pracę, prawo do ochrony pracy, prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy — precyzuje Konstytucja; inne określają Kodeks pracy oraz ustawy. Stosowanie prawa musi uwzględniać obowiązywanie tych zasad oraz kierować się nimi w realizacji wyznaczonego przez nie celu.

Koniec wersji demonstracyjnej.