Prawo spadkowe z testami online - ebook

PRZEDMOWA DO PIĘTNASTEGO WYDANIA

Do Czytelnika trafia piętnaste wydanie podręcznika do prawa spadkowego. Od wielu już lat ta dziedzina prawa cywilnego cieszy się niesłabnącym zainteresowaniem doktryny. Źródłem tego zainteresowania z pewnością są zmiany ustawodawcze dokonane po 1989 r. (ostatnie w 2023 r.). Ponadto prawo spadkowe normuje niezwykle istotne kwestie skutków śmierci osoby fizycznej. Warto także podkreślić, że rozważając związane z tym problemy, dotykamy rozlicznych zagadnień z zakresu właściwie wszystkich pozostałych dziedzin prawa cywilnego (szeroko pojmowanego).

Przykładowo jedynie można wskazać, że analizując kwestię zdolności dziedziczenia czy zdolności testowania, musimy sięgnąć do problematyki zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych osoby fizycznej. Przy zgłębianiu zagadnień odpowiedzialności za długi spadkowe nie sposób uniknąć kwestii odpowiedzialności w ogóle, a rozważając dziedziczenie praw i obowiązków wspólnika spółki, niezbędne jest sięgnięcie do uregulowań Kodeksu spółek handlowych. Warto o tym pamiętać przy korzystaniu z niniejszego opracowania.

Podręcznik, podobnie jak poprzednie wydania, jest poświęcony omówieniu cywilnoprawnej problematyki skutków śmierci osoby fizycznej. Pominięte lub jedynie zasygnalizowane pozostały uregulowania zawarte w innych gałęziach prawa, w tym w ustawach podatkowych. Uwzględniono natomiast literaturę i orzecznictwo z ostatnich dwóch lat.

W obecnym wydaniu są omawiane, dokonane w 2023 r. dwoma ustawami: z 26.1.2023 r. o fundacji rodzinnej (Dz.U. z 2023 r. poz. 326; weszła w życie 22.5.2023 r.) oraz z 28.7.2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2023 r. poz. 1615; weszła w życie 15.11.2023 r.), zmiany w prawie spadkowym (podczas przygotowywania podręcznika w fazie publicznych konsultacji). Nowe uregulowania omawiane są przy przedstawianiu problemów, których dotyczą.

Poza tym treść podręcznika oraz sposób prezentowania poszczególnych zagadnień pozostały w zasadzie niezmienione. Nadal jest to przede wszystkim podręcznik akademicki przeznaczony dla studentów wydziałów prawa. Uwzględniono w nim jednak problemy powstające w praktyce stosowania norm prawa spadkowego – stąd odwołania do orzecznictwa przede wszystkim Sądu Najwyższego. Podręcznik może zatem stanowić także pomoc dla praktyki.

Stan prawny został uwzględniony na dzień 15 czerwca 2024 r.

Warszawa, lipiec 2024 r.

Elżbieta Skowrońska-BocianWYKAZ SKRÓTÓW

1. Źródła prawa

--------------- -- --------------------------------------------------------------------------------------------------------
KC Kodeks cywilny
KK Kodeks karny
KPC Kodeks postępowania cywilnego
KPK Kodeks postępowania karnego
KPK z 1969 r. ustawa z 10.4.1969 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 13, poz. 96 ze zm.)
KKW Kodeks karny wykonawczy
KRO Kodeks rodzinny i opiekuńczy
KWU ustawa z 6.7.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz.U. z 2023 r. poz.1984)
PPM ustawa z 4.11.2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (tekst jedn. 2023 r. poz. 503)
PrASC ustawa z 28.11.2014 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2023 r. poz. 1378 ze zm.)
PrAut ustawa z 4.2.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn. Dz.U. z 2022 r. poz. 2509)
PrBank ustawa z 29.8.1997 r. – Prawo bankowe (tekst jedn. Dz.U. z 2023 r. poz. 2488 ze zm.)
PrNot ustawa z 14.2.1991 r. – Prawo o notariacie (tekst jedn. Dz.U. z 2022 r. poz.1799 ze zm.)
PrSpółdz ustawa z 16.9.1982 r. – Prawo spółdzielcze (tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 648)
PrSp dekret z 8.10.1946 r. – Prawo spadkowe (Dz.U. Nr 60, poz. 328 ze zm.)
PWKC ustawa z 23.4.1964 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 94 ze zm.)
SpółdzMieszkU ustawa z 15.12.2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (tekst jedn. Dz.U. z 2023 r. poz. 438)
--------------- -- --------------------------------------------------------------------------------------------------------

2. Czasopisma

---------- -- -------------------------------------------------------------------------------------
AUNC Acta Universitatis Nicolai Copernici
AUWr Acta Universitatis Wratislaviensis
Dz.U. Dziennik Ustaw
Gd. SP Gdańskie Studia Prawnicze
KPP Kwartalnik Prawa Prywatnego
MoP Monitor Prawniczy
NP Nowe Prawo
OSN Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Zbiór Orzeczeń Sądu Najwyższego
OSNAPiUS Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
OSNCP Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna i Pracy
OSP Orzecznictwo Sądów Polskich (od 1990 r.)
OSPiKA Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych (1957–1989)
OTK Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego
Pal. Palestra
PiP Państwo i Prawo
PN Przegląd Notarialny
PPH Przegląd Prawa Handlowego
PS Przegląd Sądowy
Rej. Rejent
RPE Ruch Prawniczy i Ekonomiczny
RPEiS Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny
RzZN Rzeszowskie Zeszyty Naukowe
SC Studia Cywilistyczne
SP Studia Prawnicze
SPE Studia Prawno-Ekonomiczne
SPP Studia Prawa Prywatnego
ST Samorząd Terytorialny
TPP Transformacje Prawa Prywatnego
WPP Wojskowy Przegląd Prawniczy
ZN Zeszyty Naukowe
ZNIBS Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego
ZNUJ Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego
ZNUMK Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu
---------- -- -------------------------------------------------------------------------------------

3. Literatura

------------------------------ -- ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Gwiazdomorski, Prawo J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe, IV wyd., Warszawa 1985
Gwiazdomorski, Wykładnia J. Gwiazdomorski, Wykładnia przepisów o testamencie na tle uchwały składu 7 sędziów SN z 22.3.1971 r., NP 1973, Nr 6
Kodeks cywilny. Komentarz Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 1972
Kodeks cywilny z komentarzem Kodeks cywilny z komentarzem, II wyd., Warszawa 1989
Piątowski, Prawo J.S. Piątowski, Prawo spadkowe. Zarys wykładu, V wyd., Warszawa 2002
Rozprawy Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa dla uczczenia pracy naukowej Kazimierza Przybyłowskiego, Kraków–Warszawa 1964
System, t. IV System Prawa Cywilnego, t. IV, red. J.S. Piątowski, Wrocław 1986
SystemPrPryw, t. 10 System Prawa Prywatnego. Prawo spadkowe, t. 10, red. B. Kordasiewicz, Warszawa 2009, II wyd., Warszawa 2013
Szer, Prawo S. Szer, Prawo spadkowe, Warszawa 1955
------------------------------ -- ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

4. Inne skróty

-------------- -- ---------------------------
arg. argument
art. artykuł
cz. część
GUS Główny Urząd Statystyczny
nast. następna (-e)
Nb. numer brzegowy
orz. orzeczenie
pkt punkt
por. porównaj
post. postanowienie
poz. pozycja
s. strona (-y)
SN Sąd Najwyższy
SW Sąd Wojewódzki
t. tom
tekst jedn. tekst jednolity
TK Trybunał Konstytucyjny
uchw. . uchwała
uchw. SN (7) uchwała 7 sędziów
ust. ustęp
w zw. w związku
wyr. wyrok
z. zeszyt
zd. zdanie
ze sprost. ze sprostowaniem
ze zm. ze zmianą (-ami)
zob. zobacz
-------------- -- ---------------------------ROZDZIAŁ I. UWAGI WPROWADZAJĄCE

Literatura: W. Borysiak, Dziedziczenie. Konstrukcja prawna i ochrona, Warszawa 2013; T. Kacymirow, B. Kordasiewicz, Zasady prawa spadkowego a podatek spadkowy, PiP 1990, z. 12; A. Mączyński, Konstytucyjne prawo dziedziczenia, Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, red. L. Ogiegło, W. Popiołek, M. Szpunar, Kraków 2005; A. Moszyńska, Geneza prawa spadkowego w polskim kodeksie cywilnym z 1964 r., Toruń 2019; M. Niedośpiał, Czynności prawa spadkowego, AUWr. Przegląd Prawa i Administracji 1995, Nr 33; M. Pazdan, Polsko-holenderska wymiana poglądów na temat prawa spadkowego, Rej. 2006, Nr 2; J.S. Piątowski, A. Kawałko, H. Witczak, ­SystemPrPryw, t. 10, s. 1 i nast.; A. Szpunar, Uwagi o pojęciu dziedziczenia, Rej. 2002, Nr 5; Zielona Księga. Optymalna wizja Kodeksu cywilnego w Rzeczypospolitej Polskiej, red. Z. Radwański, Warszawa 2006, s. 178 i nast.

§ 1. Podstawowe pojęcia

1

Przedstawienie problematyki prawa spadkowego zacząć trzeba od wskazania, jakie stosunki cywilnoprawne podlegają regulacjom zawartym w tym dziale prawa cywilnego. Prawo spadkowe normuje skutki prawne śmierci osoby fizycznej. Śmierć podmiotu, któremu przysługiwało określone prawo, z reguły nie pociąga za sobą wygaśnięcia tego prawa. Istniejące w chwili śmierci osoby fizycznej stosunki cywilnoprawne także z reguły nie wygasają, lecz przechodzą na inne podmioty. Kwestie z tym związane normowane są przepisami prawa spadkowego. Z uwagi na przedmiot regulacji przepisy prawa spadkowego mają z reguły charakter bezwzględnie obowiązujący (ius cogens).

W obrębie problematyki prawa spadkowego podstawowe znaczenie mają pojęcia: spadkodawca, spadkobierca, spadek, dziedziczenie.

2

Spadkodawcą jest osoba fizyczna, po śmierci której jej majątek przechodzi na inne podmioty, tzn. spadkobierców. Spadkodawcą może być wyłącznie człowiek, czyli osoba fizyczna. Skutki prawne ustania bytu osoby prawnej, dalsze losy należącego do niej majątku normują przepisy odnoszące się do takiej osoby prawnej (np. w przypadku spółdzielni – por. art. 101 ustawy z 16.9.1982 r. – Prawo spółdzielcze, tekst jedn. Dz.U. z 2021 r. poz. 648 ze zm.). Spadkodawcą nie może być natomiast nasciturus.

Wprawdzie, pomimo skreślenia § 2 art. 8 KC (art. 2 pkt 1 ustawy z 30.8.1996 r. o zmianie ustawy o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży oraz o zmianie niektórych innych ustaw, Dz.U. Nr 139, poz. 646 ze zm.), nie budzi wątpliwości, że dziecko poczęte ma zdolność prawną, ale jest to zdolność warunkowa – pod warunkiem zawieszającym, że dziecko urodzi się żywe. Co do zasady dziecko takie może być zatem podmiotem praw i obowiązków już w okresie życia płodowego. Jak jednak wskazano, zdolność ta ma charakter warunkowy. Urodzenie się dziecka nieżywego lub śmierć nasciturusa powoduje, że warunek zawieszający nie spełni się. Nasciturus nie staje się wówczas w ogóle podmiotem praw i obowiązków majątkowych, tak jakby nigdy nie żył. Wyłącza to możliwość dziedziczenia praw majątkowych, których podmiotem nasciturus nigdy nie był.

3

Spadkobiercą, czyli podmiotem, na który przechodzi ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego, może być zarówno osoba fizyczna, jak i osoba prawna, a także jednostka organizacyjna, o której mowa w art. 331 § 1 KC. Te kategorie podmiotów wyposażone zostały przez ustawę w zdolność do dziedziczenia. Spadkobiercą może być także dziecko poczęte, ale nieurodzone w chwili otwarcia spadku. Zgodnie z art. 927 § 2 KC nasciturus dochodzi do dziedziczenia, jeżeli urodzi się żywy.

4

Przez pojęcie spadek rozumie się ogół praw i obowiązków przechodzących ze spadkodawcy na spadkobiercę lub kilku współspadkobierców. Definicja spadku możliwa jest do sformułowania na podstawie treści art. 922 § 1 KC. Zgodnie z tym przepisem spadkiem jest ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego przechodzących z chwilą jego śmierci na określoną osobę lub określone osoby. Definicję taką należy jednak ocenić jako niepełną. Z brzmienia przepisu wynika, że na spadkobiercę przechodzą prawa i obowiązki, których podmiotem był spadkodawca i które nie wygasły w chwili jego śmierci. Tymczasem w skład spadku wchodzą także takie prawa i obowiązki, które nie istniały w chwili śmierci spadkodawcy, np. obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek czy wypełnienia zapisów i poleceń. Problematyka spadku zostanie bardziej szczegółowo omówiona w rozdz. II; por. Nb. 13–51.

5

Przez pojęcie dziedziczenie rozumie się przejście na skutek jednego zdarzenia prawnego, jakim jest śmierć osoby fizycznej, ogółu praw i obowiązków ze spadkodawcy na spadkobiercę lub kilku współspadkobierców. Śmierć osoby fizycznej pociąga za sobą otwarcie spadku (art. 924 KC) oraz nabycie go przez spadkobiercę (art. 925 KC). Dziedziczenie stanowi sposób nabycia praw i obowiązków określany jako sukcesja generalna. Bardziej szczegółowe omówienie tych zagadnień w rozdz. III; por. Nb. 52–85.

§ 2. Ewolucja polskiego prawa spadkowego w okresie po II wojnie światowej

6

Bezpośrednio po zakończeniu II wojny światowej ważnym problemem stało się zunifikowanie przepisów prawnych obowiązujących na terenie Polski. W obrębie prawa spadkowego dokonano tego dekretem z 8.10.1946 r. – Prawo spadkowe (Dz.U. Nr 60, poz. 328 ze zm.) oraz dekretem z tej samej daty – Przepisy wprowadzające prawo spadkowe (Dz.U. Nr 60, poz. 329 ze zm.). Natomiast 8.11.1946 r. wydany został dekret o postępowaniu spadkowym (Dz.U. Nr 63, poz. 346 ze zm.) normujący kwestie procesowe z zakresu prawa spadkowego. Stanowił on niezbędne uzupełnienie uregulowań materialnoprawnych. Wszystkie te akty prawne weszły w życie 1.1.1947 r.

Dekret o prawie spadkowym oparty został na pewnych zasadach, które w większości obowiązują także w Kodeksie cywilnym. W dekrecie przyjęto dwa tytuły dziedziczenia – testament i ustawę, wyraźnie wskazując na pierwszeństwo woli spadkodawcy. Pominięta została, znana ustawodawstwom dzielnicowym, umowa dziedziczenia.

Krąg spadkobierców ustawowych został określony stosunkowo wąsko. Z ustawy dziedziczyli: małżonek zmarłego, jego zstępni, rodzice, rodzeństwo i zstępni rodzeństwa oraz osoby przysposobione. W braku tych osób do dziedziczenia dochodziła gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy oraz Skarb Państwa. Po wejściu w życie ustawy z 20.3.1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej (Dz.U. Nr 14, poz. 130 ze zm.) przepis art. 27 § 1 PrSp częściowo stał się nieaktualny, a jedynym spadkobiercą dochodzącym do dziedziczenia z ustawy w braku krewnych i małżonka pozostał Skarb Państwa. Dziadkowie spadkodawcy nie dochodzili do dziedziczenia z ustawy, ale w określonych sytuacjach nabywali roszczenie do spadkobiercy o dostarczanie środków utrzymania (art. 23 i 28 PrSp). Dekret początkowo utrzymał dyskryminację dzieci pozamałżeńskich. Zgodnie z art. 20 PrSp dziecko pozamałżeńskie, które nie zostało uznane, uprawnione ani zrównane, dziedziczyło z ustawy wyłącznie po matce i jej krewnych. Takie uregulowanie związane było z obowiązującym, w dacie wejścia w życie prawa spadkowego, dekretem z 22.1.1946 r. – Prawo rodzinne (Dz.U. Nr 6, poz. 52 ze sprost.). Przepis ten został uchylony ustawą z 27.6.1950 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks rodzinny (Dz.U. Nr 34, poz. 309).

Przepisy o rozrządzeniach testamentowych oparte zostały na zasadzie swobody testowania. Spadkodawca mógł dowolnie rozrządzić całością swojego majątku. Dla ochrony interesów najbliższych krewnych zmarłego wprowadzona została instytucja zachowku. Nie przyjęto, obowiązującego w niektórych ustawodawstwach dzielnicowych, systemu rezerwy. Wprowadzona została wyłączność testamentu jako czynności prawnej pozwalającej rozrządzić całym majątkiem na wypadek śmierci. Wprowadzony został także zakaz sporządzania testamentów wspólnych.

Dekret o prawie spadkowym nie zawierał natomiast przepisów szczególnych dotyczących dziedziczenia gospodarstw rolnych, regulujących tę kwestię w sposób odbiegający od ogólnych zasad dziedziczenia. Dopiero ustawa z 29.6.1963 r. o ograniczeniu podziału gospodarstw rolnych (Dz.U. Nr 28, poz. 168) wprowadziła szczególne reguły dziedziczenia takich gospodarstw. Nabycie gospodarstwa rolnego w drodze dziedziczenia uzależnione zostało od spełnienia dodatkowych przesłanek po stronie spadkobiercy. Postanowienia tej ustawy, z pewnymi tylko zmianami, znalazły się w Kodeksie cywilnym.

7

Szczególne uregulowania dziedziczenia gospodarstw rolnych obowiązywały do 14.2.2001 r., kiedy to został opublikowany wyr. TK z 31.1.2001 r. (P 4/99, OTK 2001, Nr 1, poz. 5) stwierdzający – najogólniej mówiąc – sprzeczność takich przepisów z Konstytucją RP (zob. niżej Nb. 11).

§ 3. Źródła i systematyka obowiązującego prawa spadkowego

I. Uwagi ogólne

8

Przepisy określające skutki śmierci osoby fizycznej zawarte są w Księdze czwartej KC (art. 922–1088). Ponadto uregulowania z tego zakresu znaleźć można w Przepisach wprowadzających Kodeks cywilny. W szczególności chodzi o art. XXI i XXIII, a także o art. LI–LXIII PWKC. Problematykę związaną ze spadkobraniem normują art. 14 i 15 ustawy z 28.7.1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 55, poz. 321 ze zm.). Z przepisów zawartych poza Kodeksem cywilnym należy wymienić rozporządzenie Rady Ministrów z 12.12.1990 r. w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych (Dz.U. Nr 89, poz. 519).

Istotne znaczenie w zakresie prawa spadkowego mają uregulowania proceduralne. Dział czwarty Księgi drugiej Części pierwszej KPC (art. 627–691) zawiera uregulowania spraw z zakresu prawa spadkowego rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowym. Warto podkreślić, że ustawą z 14.2.1991 r. – Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo o notariacie oraz o zmianie Kodeksu postępowania cywilnego i ustawy o księgach wieczystych (Dz.U. Nr 22, poz. 92) przywrócono właściwość sądów w większości kwestii związanych z dziedziczeniem. W miejsce państwowych biur notarialnych sąd spadku jest obecnie właściwy w zakresie m.in. zabezpieczenia spadku (art. 633–635 KPC), spisu inwentarza (art. 637 KPC), otwarcia i ogłoszenia testamentu (art. 646 i nast. KPC). Ostatnio przepisy Kodeksu postępowania cywilnego zostały zmienione oraz uzupełnione ustawą z 31.7.2019 r. o zmianie niektórych ustaw w celu ograniczenia obciążeń regulacyjnych (Dz.U. z 2019 r. poz. 1495 ze zm.).

Kolejne zmiany Kodeksu postępowania cywilnego dokonane zostały ustawami: z 26.1.2023 r. o fundacji rodzinnej (Dz.U. z 2023 r. poz. 326; weszła w życie 22.5.2023 r. – zob. art. 130) oraz z 28.7.2023 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2023 r. poz. 1615; weszła w życie 15.11.2023 r. – zob. art. 3).

9

Postulaty wyposażenia notariuszy w pewne kompetencje w tym zakresie znalazły odbicie w ustawie z 24.8.2007 r. o zmianie ustawy – Prawo o notariacie oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 181, poz. 1287). Zostanie ona omówiona w dalszych rozważaniach.

II. Systematyka Księgi czwartej KC

10

Księga czwarta KC dzieli się, podobnie jak inne księgi, na poszczególne tytuły. W Tytule I zawarte są uregulowania o charakterze ogólnym, mające zastosowanie zarówno przy dziedziczeniu ustawowym, jak i testamentowym. W tytule tym unormowane zostały ponadto podstawowe zasady prawa spadkowego, takie jak np. zasada pierwszeństwa dziedziczenia testamentowego przed ustawowym (art. 926 § 2). Tytuł II określa reguły dziedziczenia ustawowego, a Tytuł III – rozrządzenia na wypadek śmierci. W Tytule III unormowane zostały kwestie odnoszące się do testamentu w ogóle (art. 941–948), przepisy określające formę testamentu (art. 949–958), przepisy odnoszące się do treści testamentu (powołanie spadkobiercy – art. 959–967 KC, zapis, zapis windykacyjny i polecenie – art. 968–985), a także przepisy określające sytuację wykonawcy testamentu (art. 986–9901). Tytuł IV normuje instytucję zachowku. Służy ona ochronie interesów najbliższych krewnych i małżonka spadkodawcy, którzy nie doszli do dziedziczenia lub otrzymali ze spadku stosunkowo niewielką wartość. Tytuły V–VIII określają, szeroko rozumianą, sytuację spadkobiercy. Zawarte w nich zostały przepisy normujące przyjęcie i odrzucenie spadku (art. 1012–1024), stwierdzenie nabycia spadku i ochronę spadkobiercy (art. 1025–10291), odpowiedzialność spadkobierców i zapisobierców windykacyjnych za długi spadkowe (art. 1030–10343) oraz wspólność majątku spadkowego i dział spadku (art. 1035–1046). Tytuł IX zawiera uregulowania umów dotyczących spadku. Tytuł X wreszcie normuje dziedziczenie gospodarstw rolnych.

III. Dziedziczenie gospodarstw rolnych

11

Dziedziczenie gospodarstw rolnych, zarówno ustawowe, jak i testamentowe, podlegało ewolucji. W obrębie dziedziczenia ustawowego zasady dziedziczenia podlegały daleko idącym zmianom. Jak wspomniano (por. Nb. 6), dekret o prawie spadkowym nie zawierał przepisów poddających dziedziczenie gospodarstw rolnych regułom odmiennym od ogólnych reguł dziedziczenia. Jednak w wyniku decyzji o charakterze politycznym poddano to dziedziczenie daleko idącym ograniczeniom. Przewidywała je początkowo ustawa z 29.6.1963 r. o ograniczeniu podziału gospodarstw rolnych (Dz.U. Nr 28, poz. 168). Weszła ona w życie 5.7.1963 r., a więc przed uchwaleniem Kodeksu cywilnego. Stanowiła lex specialis w stosunku do przepisów dekretu o prawie spadkowym. Przepisy tej ustawy w dużym stopniu zostały przejęte przez Kodeks cywilny, zarówno w zakresie ograniczeń obrotu nieruchomościami rolnymi inter vivos, jak i w zakresie dziedziczenia gospodarstw rolnych. Nie wdając się w tym miejscu w szczegóły, należy wskazać, że początkowo bardzo rygorystyczne ograniczenia w zakresie zarówno ustawowego, jak i testamentowego dziedziczenia gospodarstw rolnych (por. w szczególności art. 1059–1063 oraz 1065 w pierwotnym brzmieniu) były stopniowo łagodzone.

Dokonywano tego kolejnymi ustawami: z 26.10.1971 r. zmieniającą ustawę Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 27, poz. 252); z 26.3.1982 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz o uchyleniu ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz.U. Nr 11, poz. 81 ze zm.); z 28.7.1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 55, poz. 321 ze zm.). Ustawa z 1982 r. poszerzyła krąg spadkobierców ustawowych gospodarstwa rolnego (art. 1059–1062 KC w brzmieniu ustalonym tą ustawą), wyłączyła ustawowe dziedziczenie Skarbu Państwa w sytuacji, gdy żaden spadkobierca ustawowy nie odpowiada warunkom przewidzianym dla dziedziczenia tego gospodarstwa (art. 1063 § 1 KC w pierwotnym brzmieniu), a także rozszerzyła krąg osób, które spadkodawca mógł powołać w testamencie do dziedziczenia gospodarstwa rolnego – art. 1065 KC (szerzej o ewolucji zasad dziedziczenia gospodarstw rolnych por. J.S. Piątowski, Prawo, s. 25 i nast. oraz s. 87 i nast.; tenże, System, t. IV, s. 146 i nast.).

Istotne znaczenie dla dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych ma wyr. TK z 31.1.2001 r. (P 4/99, OTK 2001, Nr 1, poz. 5 z aprobującą glosą B. Wierzbowskiego, PS 2001, Nr 5). W wyroku tym rozstrzygnięta została kwestia zgodności przepisów normujących dziedziczenie gospodarstw rolnych z Konstytucją RP oraz z art. 1 Protokołu Nr 1 do Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (Dz.U. z 1995 r. Nr 36, poz. 175 ze zm.). Większość przepisów Kodeksu cywilnego została przez TK uznana za niezgodne z Konstytucją RP. Jednocześnie TK ograniczył skutki swojego wyroku do spadków otwartych od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw, tj. do spadków otwartych od 14.2.2001 r. Gospodarstwo rolne wchodzące w skład spadków otwartych do 13.2.2001 r. podlega dotychczasowym regułom dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych (art. 1058 i nast.). W ten sposób w obrębie ustawowego dziedziczenia gospodarstw rolnych obowiązują dwa systemy.

Odmiennie przedstawia się testamentowe dziedziczenie gospodarstw rolnych. Poczynając od wejścia w życie ustawy z 28.7.1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny, testamentowe dziedziczenie gospodarstw rolnych nie podlega żadnym ograniczeniom. Można stwierdzić, że dziedziczenie testamentowe podlega ogólnym zasadom dziedziczenia. Ustawa nie ogranicza swobody testowania. Poczynając od 1.10.1990 r., tzn. od wejścia w życie ustawy z 28.7.1990 r., spadkodawca może powołać dowolną osobę do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, niezależnie od tego, czy ma ona kwalifikacje do dziedziczenia takiego gospodarstwa z ustawy. Ta ostatnia uwaga odnosi się oczywiście do spadków otwartych przed 14.2.2001 r.

§ 4. Literatura polskiego prawa spadkowego

12

W obrębie literatury prawa spadkowego należy wskazać opracowania o charakterze podręcznikowym. Na czoło wysuwają się prace znakomitego cywilisty, prof. Jana Gwiazdomorskiego. Najbardziej obszerne opracowanie zagadnień spadkowych, zawierające systemowe ich omówienie, powstało pod rządem dekretu o prawie spadkowym z 1946 r. Mowa o Prawie spadkowym (Warszawa 1959), które w częściach omawiających podstawowe zagadnienia prawa spadkowego w sposób teoretyczny, zachowało aktualność. Praca ta była recenzowana przez A. Ohanowicza (RPEiS 1959, z. 4), S. Szera (PiP 1959, z. 8–9) oraz J. Pietrzykowskiego (NP 1959, Nr 12). Pod rządem Kodeksu cywilnego J. Gwiazdomorski opracował podręcznik pt. Prawo spadkowe w zarysie (I wyd., Warszawa 1967). Recenzowany był on przez B. Dobrzańskiego (NP 1968, Nr 6), J.S. Piątowskiego (PiP 1968, z. 8–9) oraz W. Żywickiego (Pal. 1970, Nr 1). Kolejne wydania tego podręcznika ukazywały się w 1968 r., 1971 r. (skrócone, a jednocześnie uzupełnione). W 1985 i 1990 r. podręcznik ten ukazał się w opracowaniu i aktualizacji A. Mączyńskiego.

Drugim znakomitym podręcznikiem z zakresu prawa spadkowego jest opracowanie J.S. Piątowskiego, Prawo spadkowe. Zarys wykładu (I wyd., Warszawa 1973). Recenzje: J. Ignatowicza (PiP 1974, z. 6), J. Pietrzykowskiego (NP 1974, Nr 6). Kolejne wydania (z 1979 r., 1982 r., 1987 r. – były aktualizowane z uwagi na zmiany stanu prawnego). Wydanie V (2002 r.) powstało przy współpracy B. Kordasiewicza.

Ukazał się także podręcznik E. Niezbeckiej, Prawo spadkowe w zarysie (Lublin 1998), a niedawno (Warszawa 2017) obszerny podręcznik P. Księżaka. Autor tego ostatniego opracowania podkreśla, że jego celem jest przedstawienie „rzeczywistego funkcjonowania obrotu w zakresie następstwa mortis causa, nie zaś jego wycinka wybranego ze względu na umiejscowienie norm w kodeksie cywilnym czy innym akcie prawnym” (s. 17).

Poza tym literatura prawa spadkowego jest bardzo obszerna. Dostępne są komentarze do księgi IV Kodeksu cywilnego, szereg opracowań monograficznych oraz wiele artykułów oraz glos. Dlatego też w obecnym wydaniu podręcznika zrezygnowano z wyliczania, nawet przykładowego, opracowań przedstawiających zagadnienia z zakresu prawa spadkowego. Ważniejsze publikacje będą podawane przy omawianiu poszczególnych zagadnień.

Warto natomiast pamiętać, że wiele kwestii stało się także przedmiotem analizy dokonywanej w orzecznictwie, przede wszystkim SN. Wprawdzie w polskim systemie prawnym sądy nie stanowią prawa, ale orzeczenia SN, zwłaszcza te, które zapadły w składach powiększonych, mają istotne znaczenie. Orzeczenia takie także będą powoływane przy omawianiu zagadnień, których dotyczą.