Prawo wekslowe. Wydanie 1 - ebook

Przedmowa

Książka jest adresowana do wszystkich, którzy w związku z edukacją, zawodem lub zainteresowaniami chcą zapoznać się z problematyką weksla. Prawo wekslowe uchodzi za trudne, również z powodu sposobu zredagowania ustawy. Ustawodawca wcale nie kierował się wolą zapewnienia uczącemu się komfortu łatwego przyswojenia wiedzy. W zasadzie ustawa jest skierowana do odbiorcy znającego się na wekslach. Na to nakłada się sprawa bardzo bogatego orzecznictwa, w części niepublikowanego. Stąd pomysł na napisanie opracowania, którego treść wyjdzie możliwie daleko naprzeciw oczekiwaniom Czytelnika mającego po raz pierwszy styczność z prawem wekslowym, jak również tego, który chciałby uporządkować i pogłębić wiadomości, szczególnie gdy już próbował to czynić, ale uległ zniechęceniu. Nadrzędnym celem autorów było uchwycenie ducha prawa wekslowego, bez czego nauka o wekslach nie ma w zasadzie głębszego sensu. Układ książki jest podporządkowany idei usystematyzowanego, płynnego i logicznego wprowadzania w tematykę wekslową. Z tego punktu widzenia treść opracowania nie powinna spowodować u Czytelników poczucia zagubienia lub nawet rezygnacji wynikających z braku systematyki prezentowanych treści, mieszania wątków czy też wybiegania z pojęciami, których wyjaśnienie następuje dopiero później, w dalszej części tekstu. Na tym tle podręcznik ma na celu przygotowanie Czytelnika do zmierzenia się z ustawą, tak aby jej systematyka i treść były zrozumiałe i przyjazne.Wykaz skrótów

1. Akty normatywne

--------- --- --------------------------
KC Kodeks cywilny
KSH Kodeks spółek handlowych
PrWeksl Prawo wekslowe
--------- --- --------------------------

2. Czasopisma

------- --- --------------------------------------------------------------------------------------------------------
KPP Kwartalnik Prawa Prywatnego
MoP Monitor Prawniczy
OSN Orzecznictwo Sądu Najwyższego
OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Izba Cywilna
OSNCP Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Izba Cywilna oraz Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
Pal. Palestra
PiP Państwo i Prawo
PPH Przegląd Prawa Handlowego
PS Przegląd Sądowy
PUG Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego
Rej. Rejent
RPEiS Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny
------- --- --------------------------------------------------------------------------------------------------------

3. Inne skróty

---------- --- ----------------
art. artykuł
itp. i tym podobne
niepubl. niepublikowane
Nr numer
orz. orzeczenie
pkt punkt
post. postanowienie
poz. pozycja
r. rok
SN Sąd Najwyższy
t. tom
uchw. uchwała
ust. ustęp
wyr. wyrok
w zw. w związku
zd. zdanie
---------- --- ----------------Wykaz literatury

1. Komentarze

M. Czarnecki, L. Bagińska, Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Warszawa 2008

A. Doliński, Polskie prawo wekslowe, Lwów 1925

A. Glasner, A. Thaler, Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Bielsko-Biała 1992

J. Górski, Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Warszawa 1925

J. Jastrzębski, M. Kaliński, Prawo wekslowe i czekowe, Warszawa 2012

M. Kaliński, A. Szpunar, Komentarz do prawa wekslowego i czekowego, Warszawa 2003

T. Komosa, W. Opalski, Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Warszawa 1997

K. Piasecki, Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Bydgoszcz 1997

I. Rosenblüth, Prawo wekslowe. Komentarz, Warszawa 1994

T. Szente, Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Warszawa 1974

A. Szpunar, Komentarz do prawa wekslowego i czekowego, Warszawa 2001

S. Wróblewski, Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Kraków 1936

2. Podręczniki

L. Bagińska, Prawo wekslowe i czekowe, Warszawa 2013

W. Czachórski, Zobowiązania, zarys wykładu, Warszawa 1968

S. Grzybowski (red.), System Prawa Cywilnego, t. 3, cz. 2, Prawo zobowiązań – część szczegółowa, Ossolineum 1976

I. Heropolitańska, Prawo wekslowe i czekowe. Praktyczny komentarz, Warszawa 2011

S. Janczewski, Prawo wekslowe i czekowe, Warszawa 1994

P. Machnikowski, Prawo wekslowe, Warszawa 2009

J. Namitkiewicz, Polskie prawo wekslowe, Warszawa 1927

I. Różański, Podręcznik prawa wekslowego, Warszawa 1957

3. Artykuły

I. Baca-Chmura, Wekslowa struktura obligacyjna, Rej. 1998, Nr 7–8

I. Bieńko, Poręczenie cywilne a poręczenie wekslowe, Rej. 2001, Nr 4

K. Bugajski, Weksel własny in blanco – funkcja, charakter prawny, Rej. 2005, Nr 6

B. Bukojemska, Porozumienie wekslowe jako umowa prawa cywilnego, PUG 2003, Nr 3

D. Chrapoński, Charakterystyka prawna weksla in blanco, Rej. 1993, Nr 11

S. Czarnecki, Obieg weksla in blanco na tle art. 10 prawa wekslowego, Rej. 2008, Nr 10

M. Fras, Szczególne postacie indosu wekslowego, PUG 1996, Nr 5

S. Herman, Weksle gwarancyjne w świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego, PUG 1970, Nr 6

R. Jastrzębski, Wyręczenie wekslowe, PUG 1999, Nr 10

R. Jastrzębski, Zastaw na wekslu, PUG 1997, Nr 5

A. Kondracka, Charakter prawny zarzutów przysługujących dłużnikom wekslowym, Rej. 2001, Nr 1

A. Kondracka, Zasady przenoszenia praw z weksla in blanco, Rej. 2000, Nr 5

S. Kołodziejski, Z dziejów prawa wekslowego i jego oddziaływania na życie gospodarcze średniowiecza, Prawo Kanoniczne 1969, Nr 12/3–4

I. Korczyńska, Poręczenie wekslowe, cz. 1, Rej. 1994, Nr 2, cz. 2, Rej. 1994, Nr 4

B. Kozłowska-Chyła, Pełnomocnik w obrocie wekslowym – uwagi na tle art. 8 Prawa wekslowego, PUG 2015, Nr 9

A. Krause, Cywilnoprawna problematyka zmiany treści weksla, Rej. 1997, Nr 6

M. Królikowski, Kilka uwag o wymogach formalnej legitymacji wekslowej, MoP 2009, Nr 10

P. Machnikowski, Numerus clausus papierów wartościowych inkorporujących wierzytelności, PiP 2000, Nr 8

P. Machnikowski, Porozumienie wekslowe, PS 2000, Nr 6

A. Miera, Solidarność wekslowa, Rej. 1998, Nr 10

P. Nazarewicz, Indos własnościowy pełny jako podstawowy rodzaj indosu wekslowego, Pal. 1997, Nr 7–8

P. Nazarewicz, Szczególne rodzaje indosu wekslowego, Pal. 1997, Nr 9–10

P. Nazarewicz, Wekslowy indos pełnomocniczy, PS 2003, Nr 11–12

G. Niewierko, Sposób wyrażania na wekslu działania w cudzym imieniu, PS 2011, Nr 9

L. Ogiegło, Charakter prawny powstania zobowiązania wekslowego, Rej. 1995, Nr 9

K. Rąpała, M. Jasiński, Zasady oznaczenia remitenta weksla własnego, MoP 2014, Nr 1

R. Sadlik, Przedawnienie prawa do wypełnienia weksla in blanco, MoP 2012, Nr 13

J. Sułkowski, W sprawie unifikacji prawa wekslowego i czekowego, RPEiS 1930, Nr 10 (2)

A. Szpunar, Kilka uwag o poręczeniu wekslowym, PS 1998, Nr 10

A. Szpunar, O dopuszczalności zarzutów osobistych wobec nabywcy weksla, PS 2001, Nr 7–8

A. Szpunar, O indosie wekslowym, PS 1991, Nr 4

A. Szpunar, O odpowiedzialności dłużników wekslowych, PS 1992, Nr 5–6

A. Szpunar, O podpisie wystawy weksla, Rej. 1993, Nr 2

A. Szpunar, O przyjęciu weksla trasowanego, PS 1993, Nr 1

A. Szpunar, Podstawowe problemy papierów wartościowych, PiP 1991, Nr 2

A. Szpunar, Poręczenie wekslowe, PiP 1992, Nr 8

A. Szpunar, Umorzenie zaginionych weksli, Rej. 1994, Nr 12

A. Szpunar, Uwagi o wykładni weksla, Rej. 1994, Nr 2

A. Szpunar, Weksel własny, Rej. 1993, Nr 6

A. Szpunar, Zabezpieczenia osobiste wierzytelności, Rej. 1993, Nr 10

A. Szpunar, Zmiana treści weksla, Rej. 1994, Nr 6

A. Wdowczyk, Poręczenie wekslowe jako dodatkowe zabezpieczenie zobowiązań pieniężnych, MoP 2013, Nr 16

A. Wdowczyk, Porozumienie wekslowe, MoP 2005, Nr 1

K. Weitz, Dopuszczalność poddania sporów wekslowych pod rozstrzygnięcie sądu polubownego, Pal. 2006, Nr 51/3–4

P. Wileński, Skuteczność umowy o arbitraż, ADR. Arbitraż i Mediacja 2010, Nr 4

K. Zacharzewski, Praktyczne znaczenie bitcoina na wybranych obszarach prawa prywatnego, MoP 2015, Nr 4Rozdział I. Źródła prawa wekslowego

Literatura: S. Janczewski, Prawo wekslowe i czekowe, Warszawa1994; S. Kołodziejski, Z dziejów prawa wekslowego i jego oddziaływania na życie gospodarcze średniowiecza, Prawo Kanoniczne 1969, Nr 3–4; J. Sułkowski, W sprawie unifikacji prawa wekslowego i czekowego, RPEiS 1930, Nr 10 (2).

§ 1. Zarys historyczny

I. Dawne źródła prawa wekslowego

1

Licząc od około połowy XII w., sprawy związane z kształtującą się w Zachodniej Europie instytucją weksla regulowały zwyczaje kreowane przez bankierów i kupców. Miały one charakter lokalny i charakteryzowały się zróżnicowaniem.

Z biegiem czasu zwyczaje przeradzały się w prawo zwyczajowe. Procesowi zmian sprzyjała działalność sądów cechowych, które na jarmarkach rozstrzygały sprawy wynikające ze stosowania weksli. Pomimo że wydawane wówczas orzeczenia nie miały rangi prawa stanowionego, wyznaczały zasady dla praktyki i dalszych kierunków rozwoju weksla. Powstające prawo zwyczajowe, tak samo jak wcześniej zwyczaje, charakteryzowało się odmiennościami terytorialnymi i ewoluowało, zresztą odpowiednio do potrzeb wynikających z coraz szerszego zastosowania weksli.

Zróżnicowanie zwyczajów i prawa zwyczajowego dało początek do dziś występującym regionalizmom prawa wekslowego. W Zachodniej Europie linie podziału ciągle przebiegają stosownie do granic lądowych i wodnych tradycyjnie przyjmowanych jako te, które dzielą kraje o rodowodzie germańskim, romańskim i anglosaskim. Natomiast na wschód od Odry sytuacja jest już mniej zróżnicowana, gdyż w większości znajdujących się tam krajów zastosowano wzorce wywodzące się z prawa niemieckiego.

2

W XIV, XV i XVI w. w miastach Zachodniej Europy zaczęły pojawiać się pierwsze lokalne prawa stanowione. Można je odnaleźć w prawach miejskich oraz statutach kupieckich. Podobnie do prawa zwyczajowego również były zróżnicowane. Jako przykład służą regulacje wprowadzone w Barcelonie (1394 r.), Bolonii (1454 r.) i Hamburgu (1603 r.).

Powstawanie lokalnych regulacji wekslowych zapoczątkowało nieodwracalny proces wypierania prawa zwyczajowego przez prawo stanowione. W poszczególnych krajach przebiegał on z różnym nasileniem, ale ostatecznie sprawił, że w dzisiejszych czasach zwyczaj i prawo zwyczajowe nie stanowią już źródeł prawa wekslowego i mają jedynie walor poznawczy.

Od zwyczaju pojmowanego w kategoriach źródła prawa wekslowego trzeba natomiast odróżnić zwyczaje stosowane w obrocie wekslowym. Chodzi tu o pewne reguły, które wynikają z tradycji i mają charakter powszechny. Przykładowo rzecz dotyczy indosu, który stanowiąc oświadczenie o przeniesieniu weksla na inną osobę, jest kreślony na odwrocie dokumentu.

II. Kodyfikacje krajowe

3

Od około XVII do końca XIX w. w większości państw europejskich proces regulowania prawa wekslowego przeniósł się na poziom kodyfikacji krajowych. Z tego okresu pochodzą zaliczane do najstarszych, ale i najważniejszych kodyfikacje francuska (Ordonnance du commerce z 1673 r. i późniejszy Kodeks Napoleona z 1807 r.), niemiecka (Allgemeine Wechselordung z 1871 r.) oraz angielska (the Bills of Exchange Act z 1882 r.).

Rozwiązania przyjmowane w kodyfikacjach krajowych nie likwidowały regionalizmów, a jedynie przypieczętowały odrębności prawa wekslowego typowego dla krajów zamieszkiwanych przez ludność germańską, romańską i anglosaską. Co prawda w owych czasach tu i ówdzie zauważano potrzebę wprowadzenia międzynarodowego prawa wekslowego, ale idea unifikacji miała w pełni rozkwitnąć dopiero w dość dalekiej przyszłości, bo nieco przed wybuchem I wojny światowej.

Przy tworzeniu kodyfikacji krajowych posługiwano się zasadniczo dwiema różnymi metodami. Pierwsza polegała na regulacji prawa wekslowego w ustawie poświęconej tylko wekslom. To rozwiązanie zdecydowanie dominowało i jest do dziś stosowane w większości państw, także i w Polsce. Natomiast druga wyrażała się w umieszczeniu przepisów normujących sprawę weksli w akcie prawnym, który pod względem systemowym był uważany za macierzysty. Tak stało się we Francji, gdzie regulacja prawa wekslowego stanowi część kodeksu handlowego.

III. Systemy prawa wekslowego

4

Dla przeważającej części krajów Europy, a później i reszty świata proces kodyfikowania oznaczał przyjmowanie rozwiązań prawnych właściwych prawu wekslowemu obowiązującemu w Niemczech, Francji i Anglii. W XIX i XX w. sytuacja wyklarowała się do tego stopnia, że zaistniały warunki do wyróżniania trzech tradycyjnych systemów prawa wekslowego: niemieckiego, francuskiego i angielskiego, w piśmiennictwie przedwojennym zwanego też systemem zamorskim. Dlatego mówiąc o systemie, trzeba mieć na myśli grupę kodyfikacji krajowych, które zostały ukształtowane na wzór danej kodyfikacji uznawanej za wzorcową. W zakresie systemu niemieckiego i francuskiego znalazły się głównie kodyfikacje krajów kontynentalnej Europy. Odmiennie rzecz przedstawiła się dla systemu angielskiego, który w istocie zasługuje na określenie zamorskiego. Rozwiązania wynikające z angielskiego prawa wekslowego nie znalazły powodzenia na kontynencie. Za to były powszechnie przyjmowane w krajach Wspólnoty Brytyjskiej, a także wszędzie tam, gdzie dominowały sięgające czasów kolonialnych wpływy brytyjskie. Podobnie stało się w Stanach Zjednoczonych. Jednak ze względu na szereg czynników wyróżniających to państwo na arenie międzynarodowej, a także zróżnicowany sposób traktowania weksla w poszczególnych stanach, do zwyczaju weszło dodatkowe wyodrębnianie systemu amerykańskiego.

IV. Międzynarodowa unifikacja prawa wekslowego

5

Na dalszy kierunek rozwoju źródeł prawa wekslowego miały wpływ zapoczątkowane na przełomie XIX i XX w. tendencje unifikacyjne, które przeniosły proces prawotwórczy na szczebel wyżej niż ustawodawstwa krajowe.

Przyjmuje się, że pierwszy oficjalny postulat ujednolicenia prawa wekslowego został wyrażony na kongresie National Association for the promotion of social Science, odbytym w Gandawie (1863 r.). Następnie już tylko zyskiwał na popularności. Wyrazem były prace badawcze prowadzone w różnych europejskich ośrodkach uniwersyteckich oraz liczne konferencje z udziałem przedstawicieli środowisk naukowych i biznesowych. Zwolennikom unifikacji przyświecała praktyczna idea zniesienia ograniczeń w handlu międzynarodowym powodowanych zróżnicowaniem rozwiązań prawnych w zakresie weksli. Optymistycznie przyjmowano, że z wykonaniem zadania nie będą wiązały się szczególne komplikacje. Nadzieje były pokładane w międzynarodowych korzeniach instytucji weksla, jego niemalże powszechnym stosowaniu, a także podobieństwie praktyk handlowych, które miały przyczynić się do względnie łatwego ujednolicenia stanowisk. W tle pozostawało przeświadczenie o łatwym przezwyciężeniu oporu poszczególnych rządów przed rezygnacją z własnych, uświęconych wielowiekową tradycją, rozwiązań prawnych. Przyszłość pokazała, jak złudne były te oczekiwania.

Do pierwszej, nieudanej próby ujednolicenia prawa wekslowego doszło na zwołanych przez rząd holenderski dwóch konferencjach w Hadze (1910 i 1912 r.). Wzięli w nich udział przedstawiciele najważniejszych państw należących do wszystkich trzech ówczesnych systemów prawa wekslowego, a w tym Niemiec, Francji, Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych. Podpisany wówczas projekt zwany konwencją haską (1912 r.) składał się z dwóch części. Pierwszą stanowiła jednolita ordynacja wekslowa (regulamin). Miała ona znaczenie podstawowe, gdyż zawierała przepisy normujące problematykę wekslową. Drugą zaś była konwencja, której mocą sygnatariusze zobowiązywali się do wprowadzenia ordynacji we własnych państwach.

6

Rozwiązania konwencyjne stanowiły kompromis między regulacjami obowiązującymi w Niemczech i Francji, przy czym z wyraźną przewagą elementów prawa niemieckiego. Ponadto konwencja zawierała postanowienia zezwalające uczestnikom, oczywiście w przewidzianym zakresie, na stosowanie rozwiązań prawnych odmiennych od ustalonych w ordynacji (zastrzeżenia krajowe, rezerwaty krajowe lub jeszcze inaczej rezerwy). W piśmiennictwie zwraca się uwagę, że konwencja w rewolucyjny sposób odbiegała od umów z zakresu prawa prywatnego. Jej postanowienia rozciągały się nie tylko na weksle wystawiane w obrocie międzynarodowym, ale również wewnętrznym. Po podpisaniu i ratyfikacji przez poszczególne państwa ordynacja miała obowiązywać jako prawo krajowe. Było to dość często poddawane krytyce i postrzegane przez rządy niektórych państw w kategoriach naruszenia suwerenności. Konwencji nie ratyfikowano jednak z innej przyczyny, mianowicie wybuchu I wojny światowej.

Niemalże powszechnie przyjmuje się, że podpisanie konwencji haskiej stanowiło milowy krok na drodze do ujednolicenia prawa wekslowego. Jest tak, jeśli spojrzy się na to ze strony rozwiązań prawnych i skali przedsięwzięcia. Natomiast z punktu widzenia samej idei unifikacji jej zwolennicy nie osiągnęli sukcesu. Zadecydował o tym brak zgody niektórych kluczowych państw na przyjęcie projektu prawa wekslowego opracowanego w Hadze. Co prawda przedstawiciele Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych brali udział w konferencjach, ale nie podpisali konwencji. Już ta jedna okoliczność wystarczyła, że zamiar stworzenia międzynarodowego prawa wekslowego utracił szanse na realizację, gdyż poza zakresem konwencji znalazły się kraje reprezentujące angielski i amerykański system wekslowy. Z kolei w odniesieniu do samych stron konwencji ideę ujednolicenia podważała możliwość korzystania z rezerwatów krajowych. To bez wątpienia rozwiązanie kompromisowe, wymuszone przede wszystkim postawą strony francuskiej, zdeprecjonowało zamierzenie stworzenia jednego prawa wekslowego o mocy obowiązującej we wszystkich państwach dążących do pogodzenia rozwiązań prawnych.

Prace nad unifikacją prawa wekslowego zamarły na czas trwania I wojny światowej i zaczęły być kontynuowane po jej zakończeniu. W sprawę zaangażowała się Liga Narodów, paryska Międzynarodowa Izba Handlowa oraz przedstawiciele środowisk naukowych. Tym razem zamierzenia unifikatorów nie były już tak daleko idące jak poprzednio. Eksperci powołani przez Ligę ostudzili nadzieje na pełne ujednolicenie, gdyż zakwestionowali możliwość pogodzenia prawa kontynentalnego z prawem obowiązującym w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. W ten sposób już na samym wstępie z planowanej unifikacji wykluczono kraje, w których zastosowanie miały systemy angielski i amerykański.

Międzywojenne wysiłki w celu ujednolicenia prawa wekslowego zostały sfinalizowane na konferencji w Genewie. Tam też podpisano trzy konwencje genewskie (1930 r.): Konwencję w sprawie jednolitej ustawy o wekslach trasowanych i własnych, Konwencję o uregulowaniu pewnych kolizji ustaw w przedmiocie weksli trasowanych i własnych oraz Konwencję dotyczącą opłat stemplowych, zwanych obecnie skarbowymi. Najważniejsze znaczenie miała pierwsza, która zobowiązywała sygnatariuszy do wprowadzenia we własnych państwach prawa wekslowego na wzór określony w załączniku Nr 1 i otwierała możliwość korzystania z rezerwatów krajowych w zakresie oznaczonym w załączniku Nr 2. Natomiast pozostałe miały charakter uzupełniający. Druga odnosiła się do międzynarodowego prawa wekslowego, zaś trzecia, dotycząc opłat stemplowych od weksli, uniezależniła ważność zobowiązania wekslowego od opłaty przy jednoczesnej możliwości zawieszenia wykonywania praw z dokumentu do czasu uiszczenia należności. Rozwiązania prawne przyjęte w Genewie w istotnym zakresie nawiązywały do wcześniejszych koncepcji zastosowanych w projekcie haskim. W piśmiennictwie formułowana jest teza, że faktycznie stanowiły ich kontynuację. To zaś było równoznaczne z przewagą rozwiązań prawnych stosowanych w niemieckim prawie wekslowym z możliwością odchyleń wynikających z tzw. rezerwatów krajowych.

7

Podpisanie konwencji genewskich stanowiło ważny krok w kierunku ujednolicenia prawa wekslowego. Jednak z punktu widzenia zwolenników unifikacji, nawet na skromniejszą skalę systemów niemieckiego i francuskiego, cel został osiągnięty połowicznie. Zadecydowała o tym znana z wcześniejszych doświadczeń uczestników konferencji haskich konieczność przyjęcia kompromisu polegającego na ustanowieniu dziedzin, w których przyznano stronom swobodę regulacji odmiennej niż wynikająca z podpisanej konwencji. Poza tym odstąpiono od typowego dla projektu haskiego pomysłu bezpośredniego implementowania rozwiązań konwencyjnych na grunt krajowy. Zamiast tego została wprowadzona zasada, że strony przyjmują tekst jednolity, by następnie przedłożyć go do dalszych prac krajowym ustawodawcom, z zastrzeżeniem ewentualności dokonania zmian. W ten też sposób i druga próba międzynarodowej unifikacji prawa wekslowego, już tylko w obrębie systemów niemieckiego i francuskiego, nie powiodła się w oczekiwanym zakresie.

Międzynarodowe prawo wekslowe opracowane przez sygnatariuszy konwencji genewskich dało początek systemowi konwencyjnemu. W związku z pojawieniem się systemu konwencyjnego dotychczas uznawane za samodzielne systemy niemiecki i francuski zostały zepchnięte na szczebel niżej, do rangi podsystemów i tam lokują się do dzisiaj. Z dalszej perspektywy obecna sytuacja na świecie kształtuje się w ten sposób, że na kontynencie europejskim wyodrębnia się zróżnicowany wewnętrznie system konwencyjny z wyraźnym podziałem na wspomniany wcześniej podsystem niemiecki i francuski. W niektórych państwach pozaeuropejskich wprowadzono prawo wekslowe wzorowane bezpośrednio na pierwszej konwencji genewskiej. Natomiast systemowi konwencyjnemu jest przeciwstawny system brytyjski, gdyż Wielka Brytania nie podpisała konwencji genewskich. Z kolei po drugiej stronie Atlantyku, z wiodącą rolą Stanów Zjednoczonych, funkcjonuje system amerykański, który wykazuje pokrewieństwo z systemem brytyjskim, a jest ono tak duże, że mówi się o istnieniu jednego systemu anglo-amerykańskiego (anglosaskiego).

8

Idea międzynarodowej unifikacji prawa wekslowego ma nadal pewną grupę zwolenników, czego wyrazem było opracowanie pod egidą Organizacji Narodów Zjednoczonych projektu Konwencji dotyczącej międzynarodowych weksli własnych i trasowanych United Nations Convention on International Bills of Exchange and International Promissory Notes (1988 r.). Jego twórcy nauczeni doświadczeniem poprzedników z Hagi i Genewy wydawali się mieć świadomość małego prawdopodobieństwa wprowadzenia jednolitego prawa wekslowego. W wielu krajach upływ czasu nie zniósł oporu przed rezygnacją z własnych, autonomicznych rozwiązań prawnych. Poza tym odmienności między zróżnicowanym wewnętrznie systemem konwencyjnym i anglo-amerykańskim są tak głębokie, że ich pogodzenie wydaje się zadaniem nadzwyczaj trudnym, o ile w ogóle możliwym do wykonania. Z tego powodu zmienili sposób zapatrywania na problem i taktykę postępowania. Co prawda opowiedzieli się za koniecznością ustanowienia prawa wekslowego dla potrzeb obrotu międzynarodowego, ale już przy dalszym istnieniu odrębnych i dlatego odmiennych systemów krajowych. Dlatego projekt stanowi jedynie regulację dotyczącą weksla międzynarodowego, który jest wyróżniany według kryterium zaistnienia w stosunku wekslowym elementu obcego, przykładowo oznaczenia miejsca płatności w innym państwie niż państwo, w którym dokument został wystawiony. Natomiast zainteresowanym pozostawiono wybór między stosowaniem prawa krajowego i rozwiązań konwencyjnych. Jak dotąd konwencja nie weszła w życie z powodu braku wymaganej liczby sygnatariuszy i nic nie zapowiada, aby to się zmieniło. Ogólne spojrzenie na tę sytuację rodzi pytanie, czy nadal mamy do czynienia z ideą unifikacji, czy tylko zamysłem, który już tylko świadczy, że jest ona niemożliwa do przeprowadzenia, nawet w odniesieniu do weksli międzynarodowych.

Jak widać, próby unifikacji prawa wekslowego realnie zakończyły się na podpisaniu konwencji genewskich w 1930 r. Konwencje nie mają bezpośredniego zastosowania w państwach, które je ratyfikowały. To zaś sprawia, że obecnie źródeł prawa wekslowego należy dopatrywać się w prawach krajowych. Jednocześnie niewiele wskazuje na to, aby sytuacja mogła ulec zmianie w przewidywalnej przyszłości.

§ 2. Prawo wekslowe w Polsce

9

Weksle pojawiły się w Polsce na przełomie XVI i XVII w. jako instytucja o długiej historii i tradycji stosowania w Zachodniej Europie. Używali ich zarówno kupcy, jak i szlachta. Natomiast sam obrót wekslowy odbywał się przede wszystkim w większych ośrodkach miejskich, by następnie objąć obszar niemalże całego państwa. Początkowo zasadami korzystania z weksli rządziły zwyczaje, które z czasem, analogicznie jak miało to wcześniej miejsce na Zachodzie, przekształcały się w prawo zwyczajowe. Niedługo potem weszły w życie regulacje dotyczące weksli dla Gdańska (1701 r.), a nieco później dla Elbląga (1758 r.). Pierwszą kodyfikację o zasięgu krajowym stanowiła natomiast Konstytucja sejmowa „Ustanowienie praw wekslowych” (1775 r.). Specyficzna dla polskiego ustawodawstwa wekslowego tamtych czasów jest reglamentacja dostępu do obrotu wekslami. Kierując się potrzebą ochrony przed trwonieniem majątków, najpierw wprowadzono zakaz wystawiania weksli przez młodzież szlachecką (1776 r.), by krótko potem zakazem objąć całą szlachtę (1780 r.).

W okresie rozbiorów w poszczególnych częściach kraju obowiązywały prawa państw uczestniczących z zaborach. Pod tym względem wyjątek stanowiło Królestwo Kongresowe, gdzie moc obowiązującą miały przepisy dotyczące weksli zawarte we francuskim kodeksie handlowym. Długa utrata państwowości spowodowana rozbiorami sprawiła, że Polska została wyłączona z kluczowych zdarzeń dotyczących prawa wekslowego, których arenę stanowiła ówczesna Europa, a w tym najważniejszego – konferencji haskiej.

Po odzyskaniu niepodległości czasowo moc obowiązującą zachowały obce regulacje prawne. Wyzwania, jakie niosło ze sobą scalanie państwa, zepchnęło na dalszy plan jednostkowy problem prawa wekslowego. Sytuacja uległa zmianie z chwilą wejścia w życie rozporządzenia o prawie wekslowym z 14.11.1924 r. (Dz.U. Nr 100, poz. 926). Rozporządzenie wzorowało się na rozwiązaniach projektu opracowanego w ramach konwencji haskiej. Na przełomie lat 20. i 30. XIX w. projekt haski stanowił już historię i chociaż nie miał realnych szans na reaktywację, to stał się wzorcem i punktem odniesienia dla ustawodawcy polskiego po odzyskaniu przez nasz kraj bytu państwowego. Przyjęcie koncepcji zawartych w projekcie miało bardzo poważne następstwa systemowe. Projekt w podstawowym zakresie nawiązywał do rozwiązań prawnych weksla przyjętych w Niemczech, a co za tym idzie – stosowanych w krajach germańskich. Z tego powodu akceptacja rozwiązań haskich wyznaczyła miejsce polskiego prawa wekslowego na obszarze regulacji prawnych typu niemieckiego. Z praktycznego punktu widzenia nie stanowiło to nowości. W Polsce pozostającej pod rozbiorami stosowano regulacje wekslowe zaborców, które były ukształtowane według wzoru niemieckiego. Naturalną konsekwencją woli uczestnictwa w procesie międzynarodowej unifikacji prawa wekslowego było późniejsze podpisanie i ratyfikowanie przez Polskę konwencji genewskich. To zaś zrodziło potrzebę uchylenia rozporządzenia o prawie wekslowym z 1934 r. i zastąpienia go nowym aktem prawnym. W ten sposób ustawą z 28.4.1936 r. zostało wprowadzone prawo wekslowe (Dz.U. Nr 37, poz. 282 ze zm., tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 160). Obowiązuje ono do dzisiaj, jest jednym z najstarszych aktów prawnych stosowanych w Polsce, sytuuje polskie prawo wekslowe w systemie konwencyjnym i nic na razie nie zapowiada, aby w przewidywalnej przyszłości mogły tu nastąpić zmiany.

§ 3. Ustawa z 1936 r.

10

Polskie prawo wekslowe w kształcie nadanym mu przez ustawę z 1936 r. jest oparte na Konwencji genewskiej w sprawie jednolitej ustawy o wekslach trasowanych i własnych. Dlatego mamy do czynienia z aktem prawnym stosunkowo krótkim, a co jeszcze ważniejsze – nadzwyczaj syntetycznym.

Zastosowana metoda regulacji opiera się na dwóch filarach. Po pierwsze, brakuje przepisów ogólnych w tradycyjnym znaczeniu nadawanemu temu pojęciu. Krótki dział XII o – w istocie mylącej – nazwie „Przepisy ogólne” znajduje się w końcowej części tytułu I poświęconego problematyce weksla trasowanego. Zawiera tylko cztery przepisy dotyczące terminów (art. 72–74) oraz jeden dotyczący podpisu (art. 75). Z tego powodu nie może aspirować do rangi części ustawy spełniającej rolę ogólną dla całego prawa wekslowego. Po drugie, regulacja jest oparta na idei pełnego unormowania jednego rodzaju weksla, mianowicie weksla trasowanego, by następnie już tylko na jego tle przedstawić w sposób skrócony, a przez to i szczątkowy, kwestię weksla własnego. Rozpoczęcie od weksla trasowanego może nieco dziwić. W ujęciu historycznym weksel własny zaczął kształtować się jako instytucja prawna wcześniej od weksla trasowanego i charakteryzuje się mniej złożoną konstrukcją prawną. To zaś skłania do refleksji, że jako pierwszy powinien zostać uregulowany weksel własny, a dopiero po nim weksel trasowany. O odwrotnej kolejności zadecydowały względy praktyczne. Uznano, że skoro weksel trasowany cechuje się bardziej złożoną konstrukcją, to powinien zostać unormowany jako pierwszy i stanowić kanwę dla skróconej do minimum regulacji prostszego weksla własnego. W ten sposób została ominięta potrzeba zbędnych powtórzeń. Ewentualne rozpoczęcie regulacji od weksla własnego wymuszałoby powielenie niektórych treści przy unormowanym później wekslu trasowanym, a dodatkowo w istotnym stopniu spowodowałoby rozbudowanie prawa wekslowego, czego – jak można się domyślać – chciano uniknąć.

11

Zastosowana w prawie wekslowym metoda regulacji zdeterminowała systematykę przyjętą w ustawie. Jest ona podzielona na trzy części, określone mianem tytułów:

1) tytuł I „Weksel trasowany”, co wynika już z samej nazwy, jest poświęcony wekslowi trasowanemu i stanowi w prawie wekslowym część kluczową oraz najobszerniejszą. Zawiera 100 przepisów (art. 1–100);

2) tytuł II „Weksel własny”, dotyczy weksla własnego i jest bardzo krótki. Składa się bowiem już tylko z czterech przepisów (art. 101–104), z których dwa ostatnie stanowią odwołania do unormowań znajdujących się w tytule I;

3) tytuł III „Przepisy końcowe i przejściowe” również nie jest obszerny pod względem treści i zamyka ustawę (art. 105–111).

W obrębie tytułu I obowiązuje dalsza systematyka opierająca się na wyróżnieniu 16 działów. Natomiast tytuły II i III nie są już podzielone w żaden sposób. Stanowi to skutek ich skromnej objętości oraz metody regulacji opierającej się na przedstawieniu problematyki wekslowej na tle weksla trasowanego.

Metoda regulacji i systematyka przyjęta w prawie wekslowym powodują, że ustawa jest zasadniczo adresowana do osób już znających się na wekslach, a z pewnością obeznanych w prawie. Wydaje się, że w istotnym zakresie wynikało to z realiów gospodarczych i społecznych okresu dwudziestolecia międzywojennego. Wówczas weksle stosowano bardzo często, a znajomość problematyki wekslowej była szeroka, szczególnie wśród osób zajmujących się handlem. Zresztą weksel zasadniczo nie miał konkurencji w obrocie bezgotówkowym.

Unormowania zawarte w ustawie z 1936 r. mają charakter bezwzględnie obowiązujący. Jako takie nie mogą być pomijane lub zastępowane przepisami zawartymi w innych regulacjach prawnych, i to bez względu na ich rangę i przedmiot.

Prawo wekslowe jest częścią prawa cywilnego, a w szczególności prawa zobowiązań. W sprawach nieuregulowanych w ustawie z 1936 r. stosuje się Kodeks cywilny, zaś w zakresie proceduralnym – Kodeks postępowania cywilnego. Poza tym należy mieć na uwadze otwarty katalog aktów prawnych różnej rangi, które powstały specjalnie dla potrzeb prawa wekslowego lub pod względem przedmiotu regulacji nawiązujących do problematyki weksla. W pierwszej grupie mieszczą się przykładowo rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości: z 19.11.1936 r. o niszczeniu odpisów protestów weksli i czeków (Dz.U. Nr 90, poz. 625) oraz nieobowiązujące już z 9.10.1965 r. w sprawie sporządzania protestów weksli przez urzędy pocztowe (Dz.U. Nr 45, poz. 282), zaś w drugiej ustawa z 12.5.2011 r. o kredycie konsumenckim (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 993 ze zm.). Ustawa wprowadza istotne ograniczenie w możliwości wykorzystania weksla. Przewiduje, że weksel konsumenta wręczony kredytodawcy w celu spełnienia lub zabezpieczenia świadczenia wynikającego z umowy o kredyt konsumencki musi zawierać klauzulę „nie na zlecenie” lub inną równoznaczną.

§ 4. Rola orzecznictwa i doktryny prawa

12

Mówiąc o źródłach prawa wekslowego, trudno jest pominąć sprawę orzecznictwa sądowego. Dominuje pogląd, że nie stanowi ono źródła prawa. Jednak ta krótka konstatacja nie zamyka dość skomplikowanego zagadnienia roli orzeczeń sądowych w dziedzinie weksli, która pod tym względem jest obszarem wymagającym szczególnej uwagi. Prawo wekslowe obowiązuje już ponad 80 lat, i to w zmieniających się warunkach gospodarczych i ustrojowych oraz niestabilnym otoczeniu prawnym. Dodatkowo, przy złożonym przedmiocie regulacji, jest ustawą relatywnie krótką, gdyż zawierającą pierwotnie tylko 111 artykułów, wliczając przepisy przejściowe i końcowe. To wszystko sprawiło, że zapadające w kolejnych latach orzeczenia sądowe nie ograniczały się tylko do tradycyjnej interpretacji prawa wekslowego. Niejednokrotnie Sąd Najwyższy musiał wnikać w problemy, które mogły aspirować do dziedziny prawodawstwa. Z tego powodu nie powinna dziwić liczona w tysiącach liczba orzeczeń, w tym tych z okresu międzywojennego, w dużej liczbie nieopublikowanych. Z pewnością rola orzecznictwa nie będzie malała. Pomimo że nie stanowi ono samoistnego źródła prawa wekslowego, to wyznacza kierunki dla teorii i praktyki wekslowej. Zresztą trudno jest zaprzeczyć, że ten właśnie sposób powiązania prawa wekslowego z orzecznictwem cieszy się powszechną aprobatą ze strony wszystkich zainteresowanych.

Przy rozważaniach na temat roli orzecznictwa warto pamiętać, że następstwem podpisania przez Polskę konwencji genewskich była akceptacja rozwiązań prawnych, które mają zastosowanie w innych państwach. W związku z tym zdarzają się sytuacje, gdy na gruncie danego przepisu czy grupy przepisów sądy krajowe, a w tym polski Sąd Najwyższy, wydają odmienne orzeczenia. Dzieje się tak zazwyczaj z tego powodu, że kodyfikacje wekslowe poszczególnych państw stanowią część ich systemów prawnych. To zaś nie pozostaje bez wpływu na kierunek zapadających rozstrzygnięć, które muszą uwzględniać całość porządku prawnego danego państwa.

13

Z punktu widzenia źródeł prawa wekslowego podstawowe znaczenie ma orzecznictwo Sądu Najwyższego i sądów powszechnych. Natomiast osobnym zagadnieniem jest orzecznictwo sądów polubownych (arbitrażowych). W orzecznictwie międzywojennym dotyczącym spraw z weksli zazwyczaj wykluczano możliwość zapisu na sąd polubowny. W bliższych nam czasach to stanowisko uległo zmianie przy argumentacji, że brakuje uzasadnienia dla rozdzielenia jurysdykcji sądowej w zakresie samego zobowiązania z weksla i w zakresie odrębnego zobowiązania bazowego, które było przyczyną dla wystawienia weksla i wręczenia go kontrahentowi. W największym skrócie, który jednak nie powinien zniekształcić problemu, można przyjąć, że o ile zadaniem sądów powszechnych i Sądu Najwyższego jest stosowanie i interpretacja przepisów, to już aktywność sądu polubownego jest ukierunkowana na uzgodnienie stanowisk spierających się stron, wyważenie interesów i wydanie rozstrzygnięcia przez nie zaakceptowanego. Dlatego orzeczenia wydawane w postępowaniu arbitrażowym w ogóle trudno jest kojarzyć ze źródłami prawa wekslowego.

W zakresie dotyczącym doktryny poglądy wyrażane w piśmiennictwie nie stanowią źródła prawa wekslowego, ale mają istotny wpływ na sposób interpretacji przepisów, a przez to i niekiedy kierunek orzecznictwa. Przedwojenne komentarze i opracowania autorstwa m.in. I. Rosenblütha i S. Wróblewskiego w znacznej mierze zachowują swoją aktualność do dziś, a z przemyśleń tych autorów korzystają pokolenia praktyków i przedstawicieli teorii.