Preteksty, posłowia. Małe kanony literatury światowej - ebook

Małe kanony literatury światowej.

Uwagi wstępne

W jednym z moich ulubionych tekstów teoretycznych – mam na myśli esej Forma i materiał sztuki Wiktora Szkłowskiego – pada pamiętne stwierdzenie: „poezja pojawiła się przed treścią”1. Semantyczny aspekt utworu literackiego jest naddatkiem, a wszystko, co istotne, odbywa się w słowach, „które wyrażają same siebie”2. Oczywiście, dobrze to znamy z podręczników do teorii literatury. Restytucja formalizmu sto lat po Szkłowskim byłaby zadaniem karkołomnym, ale nie o taką stawkę toczy się w książce gra. Interesuje mnie raczej przekonanie o dwoistości, która wpisana jest w status utworu literackiego, w literackość w ogóle, a nawet i w doświadczenie konkretnego doświadczenia lekturowego. Z jednej strony mamy jakąś prarzeczywistość językową (linia przykładowo Julii Kristevej), w której z wizualno-fonicznej magmy wynurzają się poszczególne znaki (i teksty, i poetyki, i akty lektury), z drugiej natomiast ‒ realia powtórzeń, reprodukcji i powrotów wypartego (linia przykładowo Hala Fostera), zapełnione powidokami znaków (i tekstów, i poetyk, i aktów lektury), przekształconych po drodze w „puste brzękadła”, które sprawiają, że „żyjemy jak gdyby pokryci gumą”3. Inaczej mówiąc, najpierw znaczenia jeszcze nie ma, na końcu zaś jest ono wytarte, więc nie ma go już.

Chciałbym określić te dwie interesujące mnie przestrzenie pretekstami i posłowiami. Preteksty stanowiłyby miejsce walki chaotycznych potencji wszystkich tekstów, indywidualnych wyborów i przyjętych strategii pisarskich z ogólnokulturowymi tradycjami, wzorcami i czytelniczymi oczekiwaniami. Nieustannie pogłębiany rozziew między potrzebą kanonizacji i dekanonizacji – jak powiedziałby Szkłowski – napędza literaturę, nadaje jej subwersywnych mocy i sytuuje literacką praxis po stronie rewolucji. W tym miejscu pojawia się potrzeba posłowi, czyli organów kontroli, które zostają najęte do próby racjonalnego wytłumaczenia „pępka snu” (Freud), a więc – pępka tekstu. To nic, że te cenzorskie zapędy nie mogą przynieść pożądanych skutków – w starciu z nieujarzmioną energią znaków są zawsze o krok z tyłu. Ważne, że udaje się im zarysować siatkę najważniejszych tendencji, tematów i taktyk. Posłowia sankcjonują określone perspektywy i wybory, często zaprzęgając do tego autorytety instytucji. Nie mogą dokopać się do prarzeczywistości pretekstów (i ich nieistniejących intencji), chyba że porzuciwszy parafrazy na rzecz tworzenia pretekstów nowych, a wszystko to dla dobra literatury, która za stagnacją i nudą konwencjonalności nie przepada.

Preteksty i posłowia zatem, niczym wunderkamery i panoptika, stanowią o punkcie wyjścia i punkcie dojścia prowadzonych tu rozważań. Książka składa się z dwóch głównych części, z których każda dzieli się na dwa podrozdziały. Podział wydaje mi się dość jasny. W sekcji Preteksty znalazły się szkice poświęcone literaturom i kulturom europejskim – francuskiej, belgijskiej, mołdawskiej, katalońskiej, norweskiej i środkowoeuropejskiej (Kanony zza granic) oraz polskim zmaganiom z polem literackim (Kanony w granicach). Szkice tu pomieszczone łączy chęć odpowiedzi na pytanie, czym dzisiaj jest pisanie, co nam zostało ze starych dyskusji na temat literackich mód, konwencji i powinności oraz czy da się wyznaczyć kierunki, w których podążają najmłodsze pokolenia twórców. I dlaczego pokoleń starszych nie należy usuwać na margines zainteresowania – dekanonizować – tylko warto czytać na nowo.

Debaty o kanonach bywają pasjonujące, choć często więcej mówią o dyskutantach niż o temacie dyskusji. Starałem się, żeby tu było inaczej: podrzucam kilka wątków, które rozwijają się w różnym tempie, to skupiając się na konkretnych zjawiskach i poetykach, to uogólniając problematykę i kierując się w stronę syntez – z zastrzeżeniem, że są to syntezy doraźne, zdolne do szybkich przegrupowań. Czyli mowa tu raczej o czymś, co nazwałbym małymi kanonami – chwilowymi, migotliwymi, szybko przeobrażającymi się propozycjami, minizależnościami wśród konstelacji tekstów. Analizowane w tej części prace, omawiani autorzy i autorki, mapowane zjawiska i trendy cechuje przewrotność: wszystkie i wszyscy traktują swoją pozycję w polu literackim z przymrużeniem oka. Starzy mistrzowie spod znaku Nowej Fali okazują się dokazującymi dzieciakami z nożyczkami i klejem, a outsiderzy i eksperymentatorzy w stylu Tomaža Šalamuna, Dumitru Crudu czy Joëla Egloffa porzucają nisze i rozlokowują się w centrum młodoliterackich dysput. Katalońscy prześmiewcy ocierają łzy, metafizycy z Norwegii biorą na sztandar Marksa, a francuskojęzyczni Belgowie mają awersję tak do Francji, jak i do Belgii.

Sekcja Posłowia to zapis racjonalizacji irracjonalnego, przypominający układanie mozaiki z rozproszonych elementów, które na pozór nie mają prawa do siebie pasować, lecz po odpowiednim zestawieniu nabierają nowych znaczeń i uruchamiają wewnętrzne zależności. Wahadło małych kanonów wychyla się, jak w tytule, W stronę awangard – badając poziom literackości prac Herty Müller, Stanisława Dróżdża czy Jiříego Kolářa, eksperymentalne ciągoty polskiej poezji ostatnich dekad i aktualność okołoawangardowych dyskursów krytycznych – by po chwili przyjrzeć się bliżej Rumunii na stronie, ujawniając specyfikę najistotniejszych współcześnie dykcji rumuńskiej prozy. Oczywiście, zgodnie z rozrysowanym powyżej mechanizmem, diagnozy i wnioski przeradzają się w nowe jednostki tekstowe, kolejne, pączkujące raz po raz, dyskursy i dykcje, które same zaczynają domagać się autonomii. Szczypce krytyki i analityczny lancet potykają się na „mrocznym miejscu” w tekście, tam, gdzie „bierze początek kłąb myśli, który opiera się rozwikłaniu”4. Pępki tekstów zniechęcają do żmudnej pracy hermeneutycznej. Sprzyjają fragmentaryczności, wielości odczytań, rozpoczynaniu nigdy niekończących się lekturowych, „małokanonicznych”, praktyk.

Po prawdzie, nie ma logicznych powodów, by zderzać z sobą realistyczno-magiczny świat Parochii Dana Comana i odświeżającą nowofalowy koncept realizmu nienaiwnego powieść Lavinii Branişte. Podobnie odległe są od siebie intertekstualne aluzje w stylu OuLiPo u Mateia Vişnieca i strumień potocznej, „mówionej” świadomości u Adriana Schiopa. Czym innym są transplantacje postmodernistycznej zgrywy u Bohdana Zadury, a czym innym ‒ awangardowa wiara w alternatywne (meta)fizyki u Zenona Fajfera. Im szybciej rusza się „małokanoniczne” wahadło posłowi, tym skuteczniej uniemożliwia dokonywanie wiążących klasyfikacji i jasnych ustaleń. Cenzor traci władzę nad materiałem, który rozłazi się w szwach i raz po raz zmienia konteksty, realizując „nieustanne niespełnianie semantycznych oczekiwań” (Barthes)5. Nawet jeśli pozbędziemy się balastu teorii, zostanie nam badanie po omacku, w mroku i niepewności, oby nie tylko po to, by uświadomić sobie „nieobecność świata rzeczywistego, a zwłaszcza nieobecność podmiotu” (Baudrillard)6.

Wprawdzie „żyjemy w biednym i zamkniętym świecie”7, którego nie odczuwamy w prawidłowy sposób, bo jesteśmy pokryci gumą, a „automatyzacja zjada rzeczy, ubranie, meble i żonę”8, ale cała nadzieja w literaturze. Nawet nie w literaturze, a w literaturach. Liczba mnoga zawsze dobrze robi potrzebie różnorodności. Dzięki takiej proliferacji potrafimy rozruszać nasze przyzwyczajenia i wydobyć się z kolein interpretacyjnej monotonii. Interpretacyjnej, ale i – po prostu – akademickiej, zbyt często gubiącej w terminologicznych rozrywkach przyjemność z czytania. I z pisania. Literatur jest bowiem tyle, ilu piszących. A każdy piszący „(…) dokonuje semantycznego przełomu, wyłapuje pojęcie z tego szeregu, w którym się zwykle znajduje, i przenosi je przy pomocy słowa (ścieżki) do innego szeregu znaczeniowego, przy czym my przeżywamy nowe doznania znalezienia się przedmiotu w nowym szeregu”9.

Mówiąc o literaturach, jestem blisko tego, co Pascale Casanova nazywa „światową republiką literatury”10, a więc systemu połączeń między rozmaitymi punktami literackich konstelacji. Konstelacji będących w nieustannym ruchu, i to właśnie w przemieszczaniu się, w ciągłym przekształcaniu literackich możliwości, znajdujących swój raison d’être. Kiedy Casanova postuluje „zaniechanie wszystkich nawyków związanych z zamykaniem w poszczególnych specjalizacjach”, co pozwoli „wykroczyć poza narzucone ramy i postrzegać przestrzeń literacką jako rzeczywistość globalną”11, nie chodzi jej o budowanie jednorodnego organizmu, galaktyki podobnych do siebie „jednostek tekstowych”. Przeciwnie, optuje za wizją zdecentralizowaną i opartą na zasadzie fragmentaryczności. Światowa republika literatury, jako byt ufundowany na demokratycznych podstawach, nie może wywyższać jednych tekstów nad drugie. Może natomiast – i to dokonuje się też w tej książce – dawać wyraz chwilowym tendencjom, doraźnym i stale zmieniającym się, małym właśnie, kanonom, śledzić mocniejsze i słabsze punkty na mapie literackiego terytorium.

Chciałbym, żeby zaproponowane tu sposoby odczytań oraz autorzy i zjawiska, którym się przyglądam, pojmować nie w kategoriach „antykanonu”, „kanonu alternatywnego”, pozbawionego „mocarstwowego charakteru”, czy „hiperkanonu”12, co przekonująco analizuje David Damrosch, lecz w perspektywie – aktualizującej się podczas jednorazowej lektury – hermeneutyki małych kanonów, a więc – „małej hermeneutyki”. Rzecz jasna, ta „mała hermeneutyka” odpowiadałaby „małej etyce” Theodora W. Adorna, którą bierze za punkt wyjścia swoich rozważań, omawiany w niniejszej książce nie bez przyczyny jako domknięcie tej konstelacji, Andrei Pleşu, dostosowując jej właściwości do wyzwań współczesnego świata. Rumuński filozof pokazuje, w jaki sposób można – i trzeba – zrezygnować z ułudy całościowego oglądu i pozbyć się na dobre powidoków „wielkich narracji” na korzyść tego, co drobne, codzienne, związane z jednostkowym doświadczeniem.

Konstelacyjność literatury światowej zatem, a raczej – literatur światowych, wymagałaby nie tyle szerokich perspektyw i ogólnych ujęć, ile nieustannego negocjowania zajmowanych pozycji, kreślenia intertekstualnych zależności o lokalnym zasięgu, pracy interpretacyjnej, która – idąc za rozpoznaniami Damroscha czy Casanovy – zawsze jest gestem odrzucenia utartych odczytań i subiektywną podróżą po wycinku literackiego świata. Mały kanon, a cieszy.

1 Wiktor Szkłowski, Forma i materiał sztuki, przeł. Maryja Łucewicz-Napałkow, Michał Bajorek, w: Uniezwyklenie, red. Francesca Recchia, Instytut Sztuki Wyspa, Warszawa 2012, s. 106.

2 Tamże, s. 107.

3 Tamże, s. 109.

4 Sigmund Freud, Objaśnianie marzeń sennych, przeł. Robert Reszke, w: tegoż, Dzieła, t. I, Objaśnianie marzeń sennych, przeł. Robert Reszke, Wydawnictwo KR, Warszawa 1996, s. 443.

5 Roland Barthes, Śmierć autora, przeł. Michał Paweł Markowski, „Teksty Drugie” 1999, nr 1–2, s. 249.

6 Jean Baudrillard, Słowa klucze, przeł. Sławomir Królak, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2008, s. 10.

7 Wiktor Szkłowski, Forma i materiał sztuki, dz. cyt., s. 108.

8 Tenże, Sztuka jako chwyt, przeł. Ryszard Łużny, w: Teorie literatury XX wieku. Antologia, red. Anna Burzyńska, Michał Paweł Markowski, Znak, Kraków 2007, s. 100.

9 Tenże, Forma i materiał sztuki, dz. cyt., s. 110.

10 Zob. Pascale Casanova, Światowa republika literatury, przeł. Elżbieta Gałuszka, Anna Turczyn, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2017.

11 Tamże, s. 24.

12 David Damrosch, Literatura światowa w dobie postkanonicznej i hiperkanonicznej, przeł. Anna Tenczyńska, w: Niewspółmierność. Perspektywy nowoczesnej komparatystyki. Antologia, red. Tomasz Bilczewski, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2010, s. 368–369.