Problemy interpretacyjne i wykonawcze wynikające z ustawy o ochronie zabytków z 23 lipca 2003 r - ebook

Słowem wstępu

W roku 2023 mija równo dwadzieścia lat od wejścia w życie ustawy o ochronie zabytków i opieki nad zabytkami, oraz od wprowadzonych przez nią zmian w systemie ochrony dóbr kultury. Przygotowanie nowej, czwartej już w historii Polski, ustawy mającej regulować opiekę nad dobrami kultury przypadła na ważne dla społeczeństwa czasy. Z jednej strony dopiero co kończyliśmy wychodzenie z lat dziewięćdziesiątych, w których przepisy zdawały się być traktowane bardzo wybiórczo, z drugiej rozpoczynaliśmy nowe millenium. Masowa wymiana przepisów w pierwszych latach trzeciego tysiąclecia miała zamknąć w Rzeczpospolitej okres, nieraz dzikiej, transformacji lat dziewięćdziesiątych i oficjalnego kończenia okresu komunizmu w Państwie. Do tego przygotowywanie się do hucznego wejścia do Unii Europejskiej, po którym wiele sobie obiecywano, sugerowało, że przygotowywane i wprowadzane przepisy będą skrojone na miarę praw zachodniej Europy. Były to lata wielkich nadziei, które zapowiadało zarówno nowe tysiąclecie, jak też rychłe wkroczenie w granice zjednoczonej Europy. Stąd też wiele obiecywano sobie również po wchodzącej w życie nowej ustawie o ochronie zabytków. Ustawie, która miała otoczyć dobra kultury mocniejszą opieką, jasno uregulować czynności, które można podejmować przy zabytkach. Ponadto zapowiadano, że nowe prawo nie tylko odpowiednio hierarchizuje służbę ochrony zabytków, ale również jasno określi uprawnienia konserwatorów zabytków i wskaże jakie sankcje będą groziły za przekroczenie zawartych w ustawie przepisów.

Dzisiaj po upływie dwóch dekad możemy się pochylić nad postanowieniami ustawy i stanem faktycznym, który przez te dwadzieścia lat został utworzony. Dla lepszego zrozumienia tematu przyjrzymy się czym w ogóle jest zabytek i jak ewoluowała jego definicja. Zwrócimy również uwagę na trzy kluczowe dokumenty międzynarodowe, które wywierają, albo raczej powinny wywierać olbrzymi wpływ na krajowe prawo o ochronie zabytków. Dalej poznamy trzy wcześniejsze główne dokumenty regulujące sprawy ochrony zabytków w Polsce. Pozostała część pracy została już poświęcona w całości postanowieniom ustawy z 2003 roku, wraz z pewnymi wynikającymi z niej problemami. I to problemami, których można było uniknąć, gdyby twórcy ustawy podeszli do prac nad nią z większą znajomością tematu.

Okrągła rocznica wprowadzenia ustawy o ochronie zabytków, wymagała podjęcia tematu problemów ochrony zabytków wynikających właśnie z treści ustawy. Ponadto kwestia opieki nad zabytkami jest też mi bezpośrednio bliska z przyczyn osobistych. Jako człowiek, który znaczną część wczesnej młodości spędził zwiedzając ruiny polskich zamków i pałaców, niejednokrotnie zniszczonych przez wadliwe stosowanie przepisów, oraz który czynnie uczestniczył w badaniach archeologicznych prowadzonych na jednym ze znajdujących się na Śląsku średniowiecznych grodzisk, nie mogłem przejść obok tematu obojętnie. W tym również miejscu, chcę podziękować rodzicom, którzy zaszczepili we mnie miłość do historii i zabytków, profesorowi Piotrowi Boroniowi, który czuwał nad ostatnim i najważniejszym etapem mojej historycznej edukacji, profesorowi Dariuszowi Rozmusowi dbającemu o rozwój mojej wiedzy dotyczącej przepisów o ochronie zabytków i prawa administracyjnego, a także Joannie, która wspierała mnie na każdym etapie pisania tejże pracy.

dr n. hum Łukasz NowokI. Czym jest zabytek?

Niejednokrotnie naszym oczom ukazują się umieszczone na budynkach tabliczki z napisem _obiekt zabytkowy,_ czy też jak niegdyś _obiekt zabytkowy prawem chroniony_. Podobnie często możemy usłyszeć w mediach o dewastacji bądź kradzieży zabytku. Czym jednak jest zabytek?

I.1. Zabyć, czyli zapomnieć?

Pierwszym skojarzeniem, które przychodzi nam do głowy na skojarzenie z pojęciem zabytku jest z reguły wiekowy bądź ważny dla określonej społeczności artefakt zamknięty w muzealnej gablocie. Jednak zanim przejdziemy do samego zdefiniowania pojęcia zabytku przyjrzyjmy się skąd wzięło się określenie zabytku i jak bardzo różni się od podstawowych określeń pojawiających się w innych językach europejskich.

Polski _zabytek_ ma swój źródłosłów w staropolskim określeniu _zabyć_, co oznacza _zapominać, puszczać w niepamięć_. Możemy zatem założyć, że dzisiejszym zabytkiem jest coś o czym zapomniano lub też powinno się zapomnieć. Jeśli zgodzimy się na takie wyjaśnienie, wtedy cała nasza praca zmierzająca do kultywowania i ochrony zabytków powinna być z góry skazana na porażkę. Możemy również wychodząc od źródłosłowu _zabyć_ przyjąć założenie mówiące iż zabytek rzeczywiście jest rzeczą zapomnianą, którą kolejne pokolenia mają obowiązek przywrócić powszechnej pamięci i tradycji. Byłoby to zgodne z jedną z najpowszechniej spotykanych kategorii zabytków jaką są pomniki. W tym przypadku źródłosłów pomnika to _pomnieć_ czyli _zachowywać w pamięci, pamiętać_. Skąd zatem bierze się taka rozbieżność, wedle której wśród rzeczy _zapomnianych_ pojawia się kategoria przedmiotów mówiących o _pamięci_? Należy tutaj zauważyć, że określenie pomnika w języku polskim pojawia się dużo wcześniej niż zabytku.

Dla przykładu w języku angielskim w ogóle nie figuruje odpowiednik określenia _zabytek_. W zamian wykorzystuje się określenie _cultural propety_ oznaczające dosłownie _dobro kultury_. Dla odmiany w języku rosyjskim jest to _культурные ценности_ co oznacza _wartości kulturowe_. Podobnie w innych językach słowiańskich jak czeski czy chorwacki mamy kolejno _kulturní statek_ i _kulturno dobro_ co tłumaczymy jako _kulturowe gospodarstwo_ i _dobro kulturowe_. W języku niemieckim natomiast występuje określenie _Kulturdenkmal_ co dosłownie oznacza _pomnik kultury_. Język francuski z kolei posługuje się określeniem _monument historique_ czyli _pomnik historii_. Jak zatem łatwo zauważyć, wszystkie te określenia odwołują się do kultury, czyli czegoś co należy kultywować, zachowywać, pamiętać i cenić. Stąd możemy pokusić się o stwierdzenie, iż twórca polskiego określenia _zabytku_ miał na myśli nie rzecz, o której należy zapomnieć, ale którą należy z zapomnienia wydobyć, jak zasugerowałem przy drugim tłumaczeniu wyjścia od źródłosłowu _zabyć._

Podobnie sytuacja wygląda z drugim przywołanym określeniem czyli pomnikiem. I tutaj kolejno dla języka angielskiego jest to _monument_, dla rosyjskiego _памятник_, dla języka czeskiego _pomnik_, w języku chorwackim _spomenik_, w języku niemieckim _Denkmal_ i dla języka francuskiego to również _monument_. Wszystkie te określenia tłumaczy się dosłownie jako pomnik i również wszystkie mają swój źródłosłów w określeniu oznaczającym _pamięć, zachowanie w pamięci_. Zgodnie z tezą Françoise Bugniona pomnik powinien działać mobilizując pamięć dla przywoływania przeszłości i przez to zachowania tożsamości zarówno wspólnoty etnicznej jak i kulturowej i politycznej. Co prawda wbrew pierwotnemu znaczeniu, pomniki które miały być trwałym upamiętnieniem czynów lub postaci często stają się pierwszymi ofiarami działań politycznych.

I.2. Definicja słownikowa

Mogłoby się zdawać, że odpowiedź na pytanie postawione w tytule rozdziału jest niezwykle prosta. W powszechnej opinii zabytkiem jest każdy element uznawany za wiekowy i cenny dla lokalnej kultury i pamięci. Z kolei _Słownik Języka Polskiego_ jako obecnie obowiązującą definicję podaje iż zabytek to _stara i cenna rzecz lub budowla o dużej wartości historycznej i naukowej_. Wydaje się, że taka powszechnie przyjmowana definicja może być najdokładniejszą i najbardziej precyzyjną, co niestety nie jest prawdą. Definicja zakłada, że zabytkiem staje się obiekt tudzież budowla, która zarówno jest _stara i cenna_ oraz jednocześnie charakteryzuje się znaczącą wartością _historyczną i naukową._ Jednak nie każdy obiekt zabytkowy powyższe warunki spełnia, co przyczynia się do podważenia tej definicji. Temu zagadnieniu poświęcimy więcej uwagi na dalszych stronach.

Warto tutaj przywołać również wcześniejsze definicje zabytku obowiązujące w języku polskim. Z tego powodu sięgniemy do _Słownika Języka Polskiego_ pod redakcją Witolda Doroszewskiego z 1959 roku. Podaje on, że zabytkiem jest _dzieło sztuki lub literatury (np. budowla, obraz, rzeźba, grafika, książka) mające wartość muzealną, historyczną, jako dokument przeszłości._ Jak widzimy, definicja ta jest znacznie dokładniejsza od obecnie obowiązującej. Nie jest w niej wymagane spełnienie wszystkich wymienionych cech, poszerzając jednocześnie pulę obiektów mogących być traktowanymi jako zabytki. Ponadto wskazuje i nazywa obiekty, które powinny zostać jako zabytki traktowane, jak budynki, obrazy, grafiki czy książki.

Jako szeroko rozumiane zabytki, czyli dobra kulturowe uznaje się przedmioty materialne będące częścią dziedzictwa kulturowego określonej grupy lub społeczeństwa. Są wśród nich zarówno krajobrazy kulturowe, obiekty architektury, dzieła sztuki, stanowiska archeologiczne oraz zbiory bibliotek, archiwów i muzeów. Pierwszy raz określenie _dobro kultury,_ zaadaptowane w Polsce jako _zabytek_, zostało sformułowane i zdefiniowane w 1954 roku w ramach _konwencji haskiej o ochronie dóbr kultury w razie konfliktu zbrojnego_. Pomimo wcześniejszych, z reguły lokalnych, prób dopiero ta konwencja wprowadziła określenie _dobra kultury_ do terminologii międzynarodowej. Dziś każde z państw posługuje się własną definicją, chociaż często się zdarza, że w jednym kraju obowiązuje kilka definicji dobra kulturowego w zależności od gałęzi prawa, w której zainteresowaniu się znajduje.

I.3. Definicja prawna

Wiedząc czym jest zabytek w sensie społeczno-kulturowym należy przyjrzeć się jego definicji od strony prawnej. W tym celu skorzystam z treści zawartych w manifeście _Society for the Protection of Ancient Buildings_ z 1877 roku, _karty ateńskiej_ z 1931 roku, _konwencji haskiej_ z 1954 roku, oraz _ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami_ z 2003 roku.

Założone w 1877 roku w Londynie przez Williama Morrisa charytatywne Stowarzyszenie Ochrony Budowli Starożytnych było pierwszą organizacją dążącą do ochrony zabytkowych budowli znajdujących się na terenie Imperium Brytyjskiego. Trzeba tutaj zaznaczyć, że termin _starożytnych_ był tutaj rozumiany w szerszym kontekście, oznaczając wszystkie budowle powstałe przed panowaniem królowej Wiktorii a nie jak rozumiemy to dzisiaj, budowle powstałe przed okresem średniowiecza. Celem stowarzyszenia było powstrzymanie agresywnej _restauracji_ zabytkowych budynków przez wiktoriańskich budowniczych. Ówczesne metody restauracji polegały na odbudowie budynku przez przekształcenie jego bryły do stanu odpowiadającemu ich wyidealizowanej wizji odległej przeszłości, co prowadziło do usuwania detali powstałych w czasie wcześniejszych przebudów. Dla stowarzyszenia i jego twórcy całkowity wygląd budynku stanowił dokumentację przeszłości, a _renowacja_ powinna polegać nie na sztucznym postarzaniu budynku, ale na jego naprawie chroniąc go w ten sposób jako _dziedzictwo kulturowe_. Zaczęto głosić ideę _konserwatywnej renowacji_ mającej na celu zachowanie jak największej ilości oryginalnych detali, oraz odnawianiem budynków z zachowaniem stylu, a także zastosowaniem podobnych materiałów. Idea ta szybko rozprzestrzeniła się poza Anglię i została przyjęta w innych krajach przyczyniając się do zmiany podejścia do remontów starych budowli. Manifest stworzony i ogłoszony przez Morrisa był pierwszym dokumentem, który zwrócił uwagę na zadbanie i utrzymanie zabytkowych budynków w ich aktualnym stanie, dzięki czemu stał się również punktem wyjścia dla stworzenia późniejszej definicji zabytku i dziedzictwa kulturowego. Dziś stowarzyszenie odgrywa kluczową rolę przy tworzeniu brytyjskiego rejestru zabytków.

Warto tutaj zwrócić uwagę, że Stowarzyszenie uznało za zabytki jedynie budowle, całkowicie pomijając kwestie obiektów ruchomych. Było to spowodowane najprawdopodobniej faktem, iż obiekty ruchome, czyli tak zwane artefakty były w czasach wiktoriańskich masowo skupowane przez arystokrację i składowane w prywatnych kolekcjach, z pominięciem etapu renowacji. Z tego też powodu manifest Stowarzyszenia odnosi się jedynie do budynków.

Drugim dokumentem, na który chciałem zwrócić uwagę jest uchwalona w 1931 roku tak zwana _karta ateńska_. Dokument był efektem końcowym obrad prowadzonych w czasie zwołanej w Atenach przez _Międzynarodowe Biuro Muzeów_ międzynarodowej konferencji, która odbywała się w dniach od 21 do 30 października 1931 roku. Przedstawione na konferencji referaty prezentowane przez konserwatorów zabytków z różnych krajów prezentowały różnorodne problemy wynikające z opieki nad zabytkami, a także porównywały reguły konserwacji obowiązujące w poszczególnych krajach. Analiza przedstawionych referatów połączona z oględzinami zrekonstruowanego pałacu królewskiego na Krecie oraz ruin świątyni Appolina na Delos przyczyniły się do wypracowania wspólnego stanowiska konserwatorów, które miało stać się regułą obowiązującą dla wszystkich krajów.

Głównym postulatem zawartym w karcie stała się potrzeba unikania rekonstruowania budowli, dzięki czemu można było zachować oryginalny wygląd budynków w ich najlepszym stanie technicznym. Zgodnie z takim podejściem, należałoby wszystkie uchodzące za zabytki budowle pozostawiać w stanie tak zwanej _trwałej ruiny_, lub też zaniechać jakichkolwiek prac ingerujących w jej strukturę, co w wielu przypadkach przyczyniłoby się do całkowitego zniszczenia budynków. Byłoby to z kolei niezgodne z ideą konserwacji zabytków nieruchomych. Z tego też względu dopuszczono restaurację, ale jedynie w określonych przypadkach. Karta zezwalała na przeprowadzenie restauracji jedynie w przypadku kiedy było możliwe rzetelne przeprowadzenie badań naukowych oraz istniały zachowane nawarstwienia stylów architektonicznych budynku. Natomiast restauracja budowli przebywających w stanie ruiny mogła nastąpić tylko w przypadku posiadania dokładnych informacji mówiących o pierwotnym wyglądzie obiektu. Kolejnym postanowieniem dotyczącym rekonstrukcji było przyjęcie reguły mówiącej o widocznej różnicy pomiędzy konstrukcją autentyczną a zastosowanymi uzupełnieniami. Z kolei wszelkie działania konserwatorskie powinny być podejmowane przy zastosowaniu najnowszych technologii, jednak w taki sposób by nie wpływały na charakter i wygląd konstrukcji. Twórcy karty wzięli również pod uwagę problem niedawno zakończonej wojny. Przyjęli, że budynki, do uszkodzenia których doszło w wyniku działań zbrojnych lub kataklizmów naturalnych powinny zostać przywrócone do stanu sprzed zniszczenia.

Interesująca jest konkluzja zawarta w karcie, w której możemy przeczytać o obowiązku zachęcania nauczycieli do kształtowania wśród dzieci i młodzieży szacunku dla zabytków niezależnie od tego z jaką cywilizacją, epoką czy kulturą są związane, o czym z kolei dzisiaj często się zapomina. Co ciekawe i wysoce ważne dla nas, w karcie dalej podobnie jak w _manifeście_ jako zabytki określa się budowle. Jednak obok nich pojawia się również sformułowanie _zespołów zabytkowych_, w skład których wchodzą już tereny zielone jak parki, skwery czy inne zieleńce ściśle związane swoim przeznaczeniem z obiektem architektonicznym, a także po raz pierwszy zwrócono uwagę na istotę pomników. Ważną uwagą zawartą w _karcie_ jest skupienie się na potrzebie usunięcia reklam z okolic obiektów zabytkowych, co z jednej strony ma zapobiec uszkodzeniu samego obiektu, a z drugiej ma na celu uwypuklenie jego wartości i odsłonięcie go dla odwiedzających.

Przyjęcie _karty ateńskiej_ stało się podstawą do przyjęcia kilka lat później _karty weneckiej_. Warto również zaznaczyć, że w konferencji i pracach nad dokumentem z Aten wzięło również udział trzech przedstawicieli polskiej nauki, czyli Jan Alfred Lauterbach, Jarosław Wojciechowski oraz Marian Lalewicz.

W tym miejscu dla zachowania ciągłości chronologicznej powinienem przedstawić założenia _konwencji haskiej_, jednak dla lepszego zrozumienia problemu odstąpię od reguł chronologii dla przywołania dokumentu, który wynikał bezpośrednio z _karty ateńskiej_ czyli _Międzynarodowej Karty Konserwacji i Restauracji Zabytków i Miejsc Zabytkowych_ określanej zwyczajowo jako _karta wenecka_.

Powołana w 1931 roku Konferencja Ateńska, która doprowadziła do stworzenia i przyjęcia przez większość państw _karty ateńskiej_ okazała się wielkim krokiem w dziedzinie prawnej ochrony zabytków. Jednak jej postanowienia nie zostały wprowadzone we wszystkich krajach, a wybuch II Wojny Światowej doprowadził nie tylko do uniemożliwienia przestrzegania postanowień karty, jak też do zniszczenia wielu obiektów zabytkowych. Wymagało to pewnej rewizji postanowień, do której doszło w Paryżu w 1957 roku podczas I Międzynarodowego Kongresu Architektów i Techników zabytków. W czasie kongresu uznano, że samo tworzenie krajowych ewidencji zabytków to zbyt mało dla ich ochrony, podejmowane dotąd kroki zmierzające do zachowania obiektu są niewystarczające. Podczas kongresu podjęto ustalono, że każdy kraj jest zobowiązany do stworzenia centralnego rejestru zabytków, oraz ogólnopaństwowych instytucji konserwatorskich. Ponadto zdecydowano o potrzebie stworzenia programu profesjonalnych szkoleń dla osób i instytucji zajmujących się pracami przy zabytkach, a także powołania międzynarodowej instytucji zajmującej się konserwacją zabytków. Zwrócono również uwagę na potrzebę współpracy z współczesnymi architektami zarówno przy odnawianiu zabytków jak i przy tworzeniu planów zagospodarowania przestrzeni miejskiej, tak by zabytki nie były w nich przytłoczone, ale wyeksponowane, a sama przestrzeń jak najlepiej do nich dopasowana. W celu wprowadzenia postanowień w życie i ich dodatkowego uszczegółowienia podjęto decyzję o zwołaniu na rok 1964 do Wenecji II Kongresu.

Zgodnie z pierwotnymi ustaleniami, w 1964 kroku w Wenecji pod przewodnictwem zasłużonego włoskiego architekta Piero Gazzolo, odbyło się posiedzenie II Międzynarodowego Kongresu Architektów i Techników Zabytków. Celem kongresu było dopracowanie i wprowadzenie w życie postanowień z 1957 roku, oraz usystematyzowanie ich w formie obowiązującego dokumentu. Kongres był również ostatecznym rozszerzeniem Konferencji Ateńskiej.

Prowadzone w Wenecji obrady poskutkowały stworzeniem dokumentu pod nazwanego _Międzynarodową Kartą Konserwacji i Restauracji Zabytków i Miejsc Zabytkowych_ powszechnie określaną jaka _Karta Wenecka_. W czasie obrad przyjęto dwie główne rezolucje, które wpłynęły na ochronę zabytków na świecie. Jedną z nich było utworzenie ICOMOS, czyli _Międzynarodowej Rady Ochrony Zabytków i Miejsc Pamięci_, a drugą utworzenie i zatwierdzenie postanowień _Karty Weneckiej_. Dokument został skonstruowany z siedmiu rozdziałów i szesnastu artykułów. W odniesieniu do zakończonej niemal dwie dekady wcześniej wojny ustalono iż wszystkie pomniki i miejsca historyczne są wspólnym dziedzictwem całej ludzkości i jako takie powinny być szczególnie chronione przez całą ludzkości w wyrazie wspólnej odpowiedzialności dla przyszłych pokoleń. Ponadto w dokumencie określono w jakich ramach dopuszcza się konserwację i renowację budynków historycznych.

W kwestii konserwacji stwierdzono iż jest niezbędna dla zachowania trwałości budowli, ale w jej trakcie nie wolno zmieniać ani wystroju ani układu przestrzennego budynku, a ochronie konserwatorskiej podlegać powinno również otoczenie zabytku, na terenie którego nie wolno usuwać ani przenosić żadnych elementów zabytku. Również w trakcie prac konserwatorskich trzeba wykonywać dokumentację konserwatorską i projektową, która po zakończeniu prac powinna być udostępniona do wglądu w archiwach państwowych. Z kolei restauracji powinno się podejmować tylko w przypadku najwyższej konieczności. Zasadniczo powinno się odstępować od procesu rekonstrukcji zabytku, tak by uszanować i zachować oryginalność substancji konstrukcji i materii. Zgodnie z tym założeniem wszystkie elementy dodane do zabytkowego budynku powinny być łatwe do odróżnienia od oryginalnych. Sama renowacja i rekonstrukcja powinny być natomiast prowadzone z wykorzystaniem technologii tradycyjnych, a jedynie gdy jest to niemożliwe, dopuszcza się zastosowanie technik nowoczesnych. Proces renowacji powinien również objąć ochroną wszystkie elementy budynku niezależnie z jakiego okresu pochodzą. Ponadto kategorycznie zabroniono zastępowania elementów oryginalnych kopiami, nawet najlepszej jakości. W treści dokumentu znalazło się również odniesienie do prowadzenia prac archeologicznych. Zgodnie z nim, prowadzenie badań powinno być powierzane jedynie wykwalifikowanym specjalistom, a w ich efekcie nie można wprowadzać modyfikacji zabytkowej budowli dla ukazania wcześniejszych warstw archeologicznych.

Pomimo dokładnego przedstawienia problemu ochrony zabytków, zabrakło w karcie miejsca dla kilku ważnych kwestii, wśród których można wymienić chociażby kwestię odwracalności w restauracji, problematykę finansowania konserwacji i rekonstrukcji oraz ich społecznego odbioru. Pominięto również istotną dla samej idei i roli _karty_ kwestię dokładnego zdefiniowania pojęcia miejsca pamięci, które zostało określone dość szeroko jako: _odosobnione dzieło architektoniczne, jak też zespoły miejskie i wiejskie oraz miejsca, będące świadectwem poszczególnych cywilizacji, ewolucji o doniosłym znaczeniu bądź wydarzenia historycznego. Rozciąga się ono nie tylko na wielkie dzieła, ale również na skromne obiekty, które z upływem czasu nabrały znaczenia kulturalnego_. Przy czym dalej pod pojęciem zabytku mamy wyszczególnione jedynie obiekty architektoniczne całkowicie pomijając zabytki ruchome. Konstrukcja _karty_ podczas jej tłumaczenia i implementowania w poszczególnych krajach doprowadziła do powstania wielu nieporozumień. Doprowadziło to również do różnic w jej stosowaniu. Dla wyjaśnienia i rozwiązania tych problemów w ciągu kilku lat po wprowadzeniu do obiegu _karty_ odbył się szereg sympozjów zmierzających do powszechnego zrozumienia i świadomości celu _karty_ przez osoby zaangażowane w prace konserwatorskie i restauratorskie.

_Karta Wenecka_ jest dzisiaj traktowana jako dokument historyczny. Pomimo tego, wiele z jej wytycznych uważa się za doniosłe i wciąż obowiązujące o czym może świadczyć częste przytaczanie i przepisywanie ich w nowopowstających dokumentach międzynarodowych mających zapewnić bezpieczeństwo zabytkom.

W międzyczasie powstał jeszcze jeden ważny dla naszych rozważań dokument. Nie tylko ze względu na jego doniosły charakter jako podpisanego i wprowadzonego w życie przez 133 państwa, ale również ze względu na poruszone w nim kwestie ochrony zabytków w czasie działań wojennych, ale także przez dookreślenie czym jest sam zabytek. Dokument, o którym mowa został podpisany w Hadze 14 maja 1954 roku i stał się znany jako _konwencja haska o ochronie dóbr kultury w razie konfliktu zbrojnego_. Dzięki staraniom Organizacji Narodów Zjednoczonych dokument stał się częścią Międzynarodowego Prawa Humanitarnego. _Konwencja_ nie tylko określa na swoich łamach zasady mające na celu zapewnienie ochrony i poszanowania dóbr kultury podczas wojny, ale również mówi o środkach bezpieczeństwa, które należy wdrożyć w czasie pokoju. Już w samej preambule _konwencji_ zwrócono uwagę na fakt, że wszystkie szkody na dobrach kultury, są szkodami wyrządzonymi dziedzictwu kulturowemu całej ludzkości.

W _konwencji_ pojawiło się również po raz pierwszy zdefiniowanie _dobra kulturowego_. Zgodnie z jej tekstem _dobrem kulturowym_ niezależnie od swojego pochodzenia i przynależności są wszelkie dobra ruchome i nieruchome o wielkim znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego każdego narodu, jak na przykład zabytki architektury, sztuki, historii, religii, stanowiska archeologiczne, grupy budynków o znaczeniu historycznym lub artystycznym, dzieła sztuki, książki, rękopisy, zbiory naukowe, oraz kolekcje książek lub archiwaliów. To zdefiniowanie _dobra kultury_ jest dla nas niezwykle ważne, ponieważ po raz pierwszy w dokumencie o znaczeniu międzynarodowym zwrócono uwagę na zabytki ruchome, dodatkowo oznaczając je co do jakości.

Możemy dzięki temu dokumentowi zrównać w kwestii znaczeniowej _dobro kulturowe_ z _zabytkiem_. Oznacza to, że zabytek jest manifestacją i wyrazem dziedzictwa kulturowego grupy ludzi lub społeczeństwa. Jest wyrazem sposobu życia wypracowanego przez społeczność i przekazywanego z pokolenia na pokolenie, w tym zwyczajów, praktyk ludowych, miejsc, przedsięwzięć artystycznych i wartości. Z kolei ochrona tych dóbr zarówno w czasie konfliktu czy okupacji ma olbrzymie znaczenie, gdyż dobra te odzwierciedlają życie, historię i tożsamość społeczności, a ich zachowanie pomaga odbudować społeczność i przywrócić jej tożsamość po zakończeniu konfliktu.

W tym momencie należy przywołać ostatnią z potrzebnych nam definicji. Nie jest to definicja wynikająca z przepisów międzynarodowych, ale stworzona na potrzeby polskiego prawa i która została opublikowana w ustawie o _ochronie zabytków i opiece nad zabytkami_ z 2003 roku. Z jej treści wynika, że polskie prawodawstwo wyróżnia dwie definicje zabytku rozróżniające zabytek i zabytek archeologiczny. Tak też ustawa z 2003 roku głosi iż zabytek to rzeczy ruchome lub nieruchomości, albo ich części czy też zespoły będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością będące zarazem świadectwem minionej epoki lub pojedynczego zdarzenia, które powinny zachowane ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Jednak dokładniej przyjrzymy się temu zapisowi w następnym rozdziale. Warto nadmienić, że ustawa definiuje również zabytek archeologiczny. W tym wypadku z kolei definicja brzmi następująco: _zabytek nieruchomy, będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów albo zabytek ruchomy, będący tym wytworem._ W tym wypadku z definicji zabytku archeologicznego wykluczone są wszystkie zabytki ruchome, a pamiętajmy, że te stanowią większość obiektów pozyskiwanych w czasie badań archeologicznych.

Znając już definicję zabytku i dostrzegając jak rozwijała się od określania budynku aż do wyróżnienia zabytku ruchomego, możemy przejść do kwestii ich ochrony i zrodzonych z nimi problemów pojawiających się w polskim prawodawstwie.https://sjp.pwn.pl/doroszewski/zabyc;5523871.html — dostęp na dzień 29 stycznia 2023.

https://sjp.pwn.pl/doroszewski/pomniec;5476870.html — dostęp na dzień 29 stycznia 2023.

https://www.icrc.org/fr/doc/resources/documents/misc/5x8f8n.htm — dostęp na dzień 29 stycznia 2023.

https://ipn.gov.pl/pl/upamietnianie/dekomunizacja/dekomunizacja-pomnikow/45390,Komunikat-w-sprawie-usuwania-z-przestrzeni-publicznej-pomnikow-propagujacych-kom.html — dostęp na dzień 29 stycznia 2023; https://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/56,114944,22260695,w-usa-stracaja-pomniki-z-cokolow-ludzie-maja-dosc-symboli-dyskryminacji.html — dostęp na dzień 29 stycznia 2023.

https://sjp.pwn.pl/slowniki/zabytek.html — dostęp na dzień 29 stycznia 2023.

https://sjp.pwn.pl/doroszewski/zabytek;5523872.html — dostęp na dzień 29 stycznia 2023.

Sullivan A. M., _Cultural heritage & new media: a future for the past_, _The John Marshall review of intellectual property law_, T. 15, Chicago 2016, s 605—606.

Богуславский М. М, _Культурные ценности в международном обороте: правовые аспекты,_ Норма 2012, s.12.

Stowarzyszenie Ochrony Budowli Starożytnych.

https://www.buildingconservation.com/articles/time/time1.htm — dostęp na dzień 29 stycznia 2023.

https://spitalfieldslife.com/2011/06/01/philip-venning-the-society-for-the-protection-of-ancient-buildings/ — dostęp na dzień 29 stycznia 2023.

Hunt R., Suhr M., _Old House Handbook: A Practical Guide to Care and Repair_, Lincoln 2008, s 14.

https://www.buildingconservation.com/articles/conservative-repair/conservative-repair.htm — dostęp na dzień 31 stycznia 2023.

https://web.archive.org/web/20100410014327/http://www.spab.org.uk/what-is-spab-/the-manifesto/ — dostęp na dzień 1 lutego 2023.

https://www.gov.uk/government/publications/arrangements-for-handling-heritage-applications-direction-2015 — dostęp na dzień 1 lutego 2023.

Dettloff P., _Odbudowa i restauracja zabytków architektury w Polscew latach 1918—1930. Teoria i praktyka_, Kraków 2006, s. 400.

Dettloff P., _Odbudowa i restauracja zabytków architektury w Polscew latach 1918—1930. Teoria i praktyka_, Kraków 2006, s. 400.

Dettloff P., _Odbudowa i restauracja zabytków architektury w Polsce w latach 1918—1930. Teoria i praktyka_, Kraków 2006, s. 400.

Lalewicz M., _Sprawozdanie z Międzynarodowej konferencji w Atenach w sprawie ochrony i konserwacji zabytków sztuki i historji, odczytane dn. 18 marca 1932 roku na posiedzeniu Polskiej Komisji Międzynarodowej Współpracy Intelektualnej w Warszawie_, Warszawa 1933.

https://www.getty.edu/conservation/publications_resources/research_resources/charters/charter02.html — dostęp na dzień 8 kwietnia 2023.

Dettloff P., _Odbudowa i restauracja zabytków architektury w Polsce w latach 1918—1930. Teoria i praktyka_, Kraków 2006, s. 130.

_The history of the Venice Charter_, ICOMOS 2004

Erdem C., _The Venice Charter under Review_, Ankara 1977

Amoroso G.G., _Trattato di scienza della conservazione dei monumenti_, Alinea 2002, s. 35.

https://en.unesco.org/courier/july-september-2017/reconstruction-changing-attitudes — dostęp na dzień 9 kwietnia 2023

https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000378425_eng/PDF/378425eng.pdf.multi.page=11 — dostęp na dzień 11 kwietnia 2023.

http://www.unesco.org/new/en/culture/themes/armed-conflict-and-heritage/convention-and-protocols/1954-hague-convention/text/ — dostęp na dzień 9 kwietnia 2023

https://www.unesco.org/en/legal-affairs/convention-protection-cultural-property-event-armed-conflict-regulations-execution-convention — dostęp na dzień 13 kwietnia 2023

https://www.unesco.org/en/legal-affairs/convention-protection-cultural-property-event-armed-conflict-regulations-execution-convention#item-5 — dostęp na dzień 13 kwietnia 2023

Dz. U. 2003 Nr 162 poz. 1568Gosztyla M., Pasztor P., _Konserwacja i ochrona zabytków architektury_, Rzeszów 2013, s. 45

Szymgin B., _Vademecuum konserwatora zabytków. Międzynarodowe normy ochrony dziedzictwa kultury_, Warszawa 2015, s. 11

_Orędzie Rady Regencyjnej do Narodu Polskiego_, Dz. U. 1918 nr 12 poz 23

Dz. U. 1918 nr 16 poz 36

Marka polska obowiązywała od 1915 roku na terenach wcielonych do Cesarstwa Niemieckiego. W 1918 roku została przejęta przez Radę Regencyjną jako waluta odrodzonego Królestwa Polskiego, by już w 1920 roku stać się walutą obowiązującą na terenie całego kraju. Marka polska pozostawała w obiegu do listopada 1924 roku.

Austriacki Kodeks Cywilny z 1811 roku, nazywany również Powszechnym kodeksem obywatelskim obowiązywał na całym polskim terytorium wcielonym do Austrii do 1922 roku. Natomiast jego pojedyncze zapisy pozostawały w użyciu jeszcze do 1947 roku.

Prace nad niemieckim kodeksem cywilnym zakończono w 1877 roku, jednak wprowadzony w życie został dopiero w roku 1900. Na terenach polski, w rejonach, które do odzyskania niepodległości pozostawały pod panowaniem Cesarstwa Niemieckiego niektóre jego zapisy przetrwały do 1932 roku._Przegląd Legislacyjny_, nr 2 (32)/2002, s 70—73

Lewandowski P., _Problemy ochrony prawnej zabytkowych militariów. Uwagi „de lege lata” i „de lege ferenda”_, _Acta Universitatis Wratislavensis_, Wrocław 2012, s. 99—112

https://www.bryla.pl/bryla/1,85301,13729550,_Zamki_na_nowo___Moda_na__od_budowe_starych_ruin__WYWIAD_.html — dostęp na dzień 13 maja 2023

https://rudaslaska.com.pl/i,szpital-w-wirku-budynek-stoi-pusty-od-lat-zabytek-zamiast-sluzyc-niszczeje-zdjecia,200274,1471313.html — dostęp na dzień 13 maja 2023

Dz. U. 2022, poz. 2516, tekst jednolity

Lewandowski P., _Problemy ochrony prawnej zabytkowych militariów. Uwagi „de lege lata” i „de lege ferenda”_, _Acta Universitatis Wratislavensis_, Wrocław 2012, s. 99—112

Dz. U. z 2019 r. poz. 1479

Symbol _błękitnej tarczy_ czy też_ haskiej koperty,_ został zatwierdzony w czasie konwencji haskiej w 1954 roku jako znak wyróżniający zabytki wymagające opieki nie tylko w czasie konfliktu zbrojnego. Autorem symbolu był ówczesny Generalny Konserwator Zabytków Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, profesor Jan Zachwatowicz.

Umowa, która zobowiązała sygnatariuszy do identyfikacji, ochrony i konserwacji dziedzictwa kulturowego i naturalnego. Na jej podstawie dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze o wyjątkowej wartości może otrzymać międzynarodowy status ochrony przez wpisanie na _Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO_.

Jako krajobraz kulturowy rozumie się przestrzeń historyczną, która została ukształtowana w wyniku działalności człowieka i zawiera w sobie zarówno wytwory cywilizacji jak i elementy przyrodnicze.IV. Organy ochrony zabytków

Od połowy XIX, kiedy w Cesarstwie Niemieckim powołano pierwszy urząd konserwatora zabytków, dostrzeżono w Europie potrzebę urzędowego otoczenia opieką obiektów zabytkowych. Po odzyskaniu niepodległości przez Rzeczpospolitą, urząd ten zaadaptowano dla potrzeb młodego państwa i zlecono mu prowadzenie rejestru zabytków oraz kontrolę ich stanu. Wraz z rozwojem gospodarczym sam urząd zaczął się rozrastać tworząc wraz z funkcjonariuszami administracji zespolonej Służbę Ochronę Zabytków. Organem wiodącym tej służby w myśl ustawy z 2003 roku, jest Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego w imieniu którego obowiązki związane z ochroną zabytków wykonuje Generalny Konserwator Zabytków. Organem podległym pozostaje natomiast wojewoda, w imieniu którego służbę pełni wojewódzki konserwator zabytków.

IV.1 Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Organem nadrzędnym czuwającym nad ochroną zabytków jest oczywiście Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W pierwszej kolejności odpowiada za powołanie Generalnego Konserwatora Zabytków, który w jego imieniu sprawuje pieczę nad całym systemem ochrony i opieki nad zabytkami.

Ministrowi przysługują jednak pewne specjalne uprawnienia dotyczące restytucji dóbr kultury, w tym również przygotowywaniem i przeprowadzaniem procesu odzyskiwania zabytków, które zostały nielegalnie wywiezione poza granice Rzeczypospolitej. Dla ochrony zabytków, oraz kierowania oskarżeń i reprezentowania Skarbu Państwa przed sądem w sprawach cywilnych, ministrowi przysługują również uprawnienia prokuratorskie, przewidziane zapisami zawartymi w Kodeksie Postępowania Cywilnego. Z kolei dla spraw karnych minister może występować jako oskarżyciel posiłkowy oraz pokrzywdzony. Natomiast przy sprawach sądowych toczących się wedle postępowania administracyjnego, ministrowi przysługuje prawo występowania w roli oskarżyciela publicznego.

IV.2 Rada Ochrony Zabytków

Ustawa z 2003 roku usankcjonowała istnienie działającej już od lat 90-tych Rady Ochrony Zabytków. Instytucja ta, do wejścia w życie ustawy pełniła rolę opiniodawczo-doradczą. Dokument z 2003 roku nie tylko usankcjonował istnienie Rady Ochrony Zabytków działającej przy Ministrze Kultury i Dziedzictwa Narodowego, ale również złożył na jej barki obowiązek wydawania opinii w sprawie projektu krajowego programu ochrony zabytków, oceny polityki przestrzennego zagospodarowania kraju, ochrony pomników historii, oraz projektów aktów prawnych dotyczących ochrony zabytków.

W skład Rady wchodzi od 10 do 20 osób powoływanych na kadencję trwającą pięć lat. Członków Rady powołuje i odwołuje Minister Kultury spośród osób, które wykazały się wybitnymi zasługami i osiągnięciami w dziedzinie ochrony zabytków. Rada funkcjonuje na podstawie regulaminu nadanego przez ministra w formie zarządzenia, a do jej posiedzeń dopuszczony jest również Generalny Konserwator Zabytków.

IV.3 Generalny Konserwator Zabytków

Osoba powołana na urząd Generalnego Konserwatora Zabytków, obejmuje w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego funkcję sekretarza lub podsekretarza stanu w randze wiceministra. Należy zauważyć, że urząd ten funkcjonuje w polskim porządku prawnym od 1930 roku kiedy objął go Jerzy Remer. Należy tutaj zauważyć pewną niechlubną właściwość, która wzięła swój początek wraz z wejściem w życie ustawy z 2003 roku. Mianowicie chodzi o obsadzanie urzędu Generalnego Konserwatora Zabytków. Do 2003 roku były to osoby czynnie związane z muzealnictwem, archeologią, konserwacją zabytków lub historią. Od tej pory jednak i obsadzenia urzędu przez panią Aleksandrę Jakubowską, stanowisko stało się urzędem z nadania politycznego, którego piastunami zostają osoby nie tyle zaznajomione z szeroko rozumianą tematyką zabytków, ale wierne partyjnej linii politycznej.

Do głównych zadań Generalnego Konserwatora należy opracowywanie krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Jest to dokument o strategicznym charakterze, który uchwala Rada Ministrów na wniosek Ministra Kultury, po uprzednim przygotowaniu go przez Generalnego Konserwatora. Celem dokumentu jest określenie celów administracji rządowej w zakresie ochrony zabytków i opieki nad nimi przez okres kolejnych czterech lat. Dokument dodatkowo m za zadanie wskazać kierunki działań ochrony i opieki nad zabytkami, oraz warunki i sposób ich finansowania wraz z harmonogramem ich realizacji. Ponadto zadaniem Generalnego Konserwatora jest realizacji i nadzór nad realizacją postanowień zawartych w krajowym programie ochrony zabytków. Dalej Generalny Konserwator jest odpowiedzialny za podejmowanie działań mających na celu wpieranie rozwoju regionalnego i oraz prowadzenie nadzoru nad realizacją kontraktów wojewódzkich w kwestiach opieki nad zabytkami.

Kolejnym z ustawowych obowiązków Generalnego Konserwatora Zabytków jest prowadzenie krajowej ewidencji zabytków i wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę. Z prowadzeniem ewidencji jest ściśle związany obowiązek prowadzenia kontroli w zakresie przestrzegania przepisów dotyczących ochrony zabytków, a także sprawowanie nadzoru i koordynowanie działalności wojewódzkich konserwatorów zabytków.

Ponadto Generalny Konserwator opowiada za promowanie badań naukowych w zakresie konserwacji zabytków, oraz za organizowanie szkoleń dla służb konserwatorskich, organizowanie konkursów promujących opiekę nad zabytkami, nadawanie związanych z tym nagród i wyróżnień, oraz opiniowanie wniosków złożonych przez osoby ubiegające się o nadanie odznaki _za opiekę nad zabytkami_.

Dodatkowo obowiązkiem Generalnego Konserwatora jest współpraca z organami administracji publicznej w sprawie ochrony zabytków, a także podejmowanie starań o zabezpieczenie zabytków związanych z historią Polski, a pozostających poza jej granicami. Ostatnim z wyszczególnionych w artykule 90 obowiązków Generalnego Konserwatora jest wyznaczanie kandydatów na stanowiska wojewódzkich konserwatorów zabytków.

IV.4 Główna Komisja Konserwatorska

Przy Generalnym Konserwatorze Zabytków działa również Główna Komisja Konserwatorska, której zadaniem jest opiniowanie działań konserwatorskich podejmowanych przy zabytkach. W myśl ustawy opinie powinny dotyczyć przede wszystkim stosowanych metod, technologii i materiałów wykorzystywanych przy ratowaniu zabytków. Komisja ma również obowiązek wyrażać opinię co do prawidłowości i zasadności przeprowadzanych prac zarówno konserwatorskich jak i restauratorskich. Skład komisji jest powoływany przez Generalnego Konserwatora Zabytków na pięcioletnią kadencję spośród specjalistów w dziedzinach ochrony i opieki nad zabytkami. W skład komisji wchodzi 10 do 15 osób, a regulamin funkcjonowania komisji jest nadawany jako zarządzenie przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

IV.5 Wojewódzki Konserwator Zabytków

Kandydata na wojewódzkiego konserwatora zabytków wyznacza Generalny Konserwator, a powołuje go na stanowisko wojewoda. Podobnie w przypadku odwołania ze stanowiska — dokonuje go wojewoda na wniosek Generalnego Konserwatora.

Według punktu drugiego, 91 artykułu ustawy, o urząd wojewódzkiego konserwatora może ubiegać się osoba, która jako obywatel polski, posiada tytuł magistra w jednej z dziedzin związanych z ochroną zabytków oraz przynajmniej pięcioletni staż pracy w instytucji zajmującej się ochroną i opieką nad zabytkami. Od kandydata wymaga się również dysponowania wiedzą dotyczącą zarówno funkcjonowania administracji publicznej jak i znajomością przepisów o ochronie zabytków, a także, jak w przypadku większości stanowisk związanych ze służbą publiczną, niekaralności. Te same wymagania dotyczą kandydatów na zastępcę wojewódzkiego konserwatora, z tym, że jest on powoływany przez wojewodę na wniosek wojewódzkiego konserwatora.

Zadaniami, które spoczywają na wojewódzkim konserwatorze zabytków zostały określone w czwartym punkcie, artykułu 91 ustawy. Wojewódzki konserwator odpowiada za realizację zadań zawartych w krajowym programie ochrony zabytków i opieki nad nimi. Jednym z głównych obowiązków, przynależnych temu urzędowi jest również prowadzenie rejestru zabytków oraz gromadzenie związanych z nimi dokumentów, a także sporządzanie planów finansowania ochrony zabytków, co jest zadaniem utrudnionym, ze względu na brak pewności co do wysokości środków z budżetu, które w kolejnym roku mają zostać rzeczonemu urzędowi przyznane. Wojewódzki konserwator odpowiada również za sprawowanie nadzoru nad prowadzonymi na jego terenie badaniami konserwatorskimi, architektonicznymi, restauratorskimi i archeologicznymi. Jako organ administracji zespolonej jest zobowiązany również do współpracy z innymi organami administracji publicznej w ramach ochrony i opieki nad zabytkami, a także odpowiada za opracowanie wojewódzkiego planu ochrony zabytków w przypadku konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych. Ostatnim z ustawowych obowiązków konserwatorów zabytków jest upowszechnianie wiedzy o zabytkach, jest to jednak również najbardziej zaniedbywany z obowiązków.

Wojewódzki konserwator zabytków stoi też na czele wojewódzkiego urzędu ochrony zabytków, który to z kolei funkcjonuje na podstawie regulaminu nadanego przez organ zwierzchni, czyli wojewodę. W przypadku, gdy ilość działań, bądź obszar podlegający konserwatorowi może sprawiać mu problemy, może on wystąpić do wojewody z wnioskiem o utworzenie delegatury urzędu. Wojewoda z kolei po uzyskaniu pozytywnej opinii od Generalnego Konserwatora, może rzeczoną delegaturę powołać do istnienia. Podczas tworzenia delegatury, wojewoda wyznacza jej zasięg terytorialny, oraz zakres przypadających jej obowiązków. Na czele delegatury staje z kolei _kierownik delegatury_ mianowany już przez wojewódzkiego konserwatora, ale na wniosek, lub za zgodą Generalnego Konserwatora. Do obowiązków kierownika poza wskazanymi przez wojewodę, należy również prowadzenie kontroli oraz wydawanie decyzji administracyjnych w imieniu wojewódzkiego konserwatora.

W artykule 93 pojawia nam się jednak pewne rozproszenie kompetencji utrudniające nie tylko podjęcie decyzji, ale również przepływ informacji pomiędzy urzędami. Tak też dla większości spraw organem pierwszej instancji jest wojewódzki konserwator zabytków, w przypadku obiektów znalezionych w wodzie (rzeki, jeziora i stawy) oraz na linii brzegowej, organem tym staje się dyrektor urzędu morskiego, dla materiałów bibliotecznych jest nim Dyrektor Biblioteki Narodowej, z kolei dla obiektów wpisanych do gminnej ewidencji rolę pierwszej instancji pełni bądź powiatowy konserwator, bądź też wójt, burmistrz lub prezydent. Natomiast organem wyższego stopnia jest we wszystkich przypadkach Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Takie rozproszenie uprawnień prowadzi nie tyko jak już wspomniałem wcześniej do problemów komunikacyjnych pomiędzy instytucjami, ale też dla osób nieznających dobrze treści ustawy i zasięgu działań poszczególnych organów, może to całkowicie uniemożliwić lub drastycznie spowolnić proces uzyskania niezbędnych zgód i pozwoleń.

IV.6 Samorządowi konserwatorzy zabytków

Miejscy, gminni czy też powiatowi konserwatorzy zabytków, stanowią jeden szczebel na drabinie organów ochrony zabytków. Niezależnie od zasięgu swojego działania, posiadają te same uprawnienia i obowiązki. Samorządowych konserwatorów mogą powoływać poszczególne gminy, w chwili gdy wojewoda, na wniosek wojewódzkiego konserwatora, zawrze z danym samorządem porozumienie o przekazaniu części prerogatyw wojewódzkiego konserwatora. Po zawarciu takie porozumienia wspomniana część uprawnień automatycznie przechodzi na przedstawiciela samorządu, który może wynikające z dokumentu obowiązki sprawować osobiście, bądź jak wspomniano wcześniej doprowadzić do powołania samorządowego konserwatora zabytków.

Ustawa nie precyzuje jakie wymagania powinien spełniać kandydat na samorządowego konserwatora zabytków, co pozostawia znaczne pole do nadużyć w doborze kandydata. Drugim problemem pojawiającym się już na początku jest sam status konserwatora. Nie działa on w ramach organów administracji zespolonej przy wojewodzie, pomimo że wykonuje większość zadań przynależnych wojewódzkiemu konserwatorowi. Podstawą działania samorządowego konserwatora jest upoważnienie ze strony burmistrza, wójta, starosty czy prezydenta, który przenosi na konserwatora uprawnienia uzyskane na podstawie porozumienia z rąk wojewody. Powoduje to, że samorządowy konserwator zamiast podlegać bezpośrednio i wyłącznie wojewódzkiemu konserwatorowi i wojewodzie, odpowiada w pierwszej kolejności przed organem samorządowym, który powołał go na to stanowisko. Z tego powodu w wielu wypadkach, samorządowy konserwator staje się wykonawcą woli samorządu, zapominając o swoich ustawowych obowiązkach. Najlepszym przykładem tego działania jest plaga _rewitalizacji_ rynków miejskich, które niejednokrotnie spełniając wszystkie wymogi uprawniające do uzyskania statusu zabytku, oraz będąc wpisanymi do gminnej ewidencji zabytków, były dewastowane przez zalanie betonem, za co do dzisiaj nie wyciągnięto konsekwencji ani wobec władz miejskich, ani samorządowych konserwatorów.

IV.7 Społeczni opiekunowie zabytków

Ustawa upowszechniła i umocowała prawnie także postać społecznego opiekuna zabytków. Status ten może zostać przyznany przez organ samorządowy właściwy dla miejsca zamieszkania kandydata, którym może być zarówno osoba fizyczna jak i prawna, przy czym kandydatem może być osoba, która posiada pełną zdolność prawną, nie była karana za przestępstwa umyślne, oraz potrafi się wykazać wiedzą na temat ochrony zabytków i związanych z tym przepisami. Warto zauważyć, że od kandydatów nie jest bezwzględnie wymagane specjalistyczne wykształcenie ani dorobek zawodowy związany z ochroną zabytków.

Wniosek, pomimo iż status społecznego opiekuna jest nadawany przez władze samorządowe, składa się na ręce właściwego dla miejsca zamieszkania wojewódzkiego konserwatora zabytków. Zgłoszenie powinno zawierać pełne dane kandydata, a w przypadku osoby prawnej również dane osób upoważnionych do jej reprezentowania, oświadczenie o niekaralności i zdolności do czynności prawnych, oraz własnoręczny podpis. Ponadto do wniosku powinno być załączone umotywowanie zawierające program działania na rzecz zabytków zlokalizowanych w danym powiecie. W części motywacyjnej, kandydat jest zobowiązany przedstawić również dotychczasowe osiągnięcia w dziedzinie ochrony zabytków i popularyzowania wiedzy o nich. Wniosek powinien zawierać również opis sylwetki kandydata, jego zainteresowań, odbytych szkoleń i uzyskanych uprawnień, których potwierdzenie należy dołożyć do wniosku w formie załączników.https://web.archive.org/web/20100410014327/http://www.spab.org.uk/what-is-spab-/the-manifesto/ — dostęp na dzień 1 lutego 2023.

Tekst karty w tłumaczeniu K. Pawłowskiego: http://www.zabytki-tonz.pl/pliki/karta%20atenska.pdf — dostęp na dzień 4 kwietnia 2023.

http://www.wam.piib.org.pl/wp-content/uploads/2015/10/publikacja-karta-wenecka-1964.pdf — dostęp na dzień 10 kwietnia 2023.

DzU z 1957 r. nr 46, poz. 212

Dz. U. 1918 nr 16 poz 36

Dz. U. 1928 nr 29 poz. 265

Dz. U. 1962 Nr 10 poz. 48

Dz. U. 2003 Nr 162 poz. 1568

Przepis uchylający art. 113 wejdzie w życie z dn. 1.01.2024 r. (Dz. U. z 2017 r. poz. 1595).

Przepis uchylający art. 113a wejdzie w życie z dn. 1.01.2024 r. (Dz. U. z 2017 r. poz. 1595).

Przepis uchylający art. 114 wejdzie w życie z dn. 1.01.2024 r. (Dz. U. z 2017 r. poz. 1595).

Przepis uchylający art. 117 wejdzie w życie z dn. 1.01.2024 r. (Dz. U. z 2017 r. poz. 1595).

Przepis uchylający art. 119 wejdzie w życie z dn. 1.01.2024 r. (Dz. U. z 2017 r. poz. 1595).

Zmiana w art. 120 wejdzie w życie z dn. 1.01.2024 r. (Dz. U. z 2017 r. poz. 1595).