Problemy rozwoju rolnictwa i gospodarki żywnościowej w pierwszej dekadzie członkostwa Polski w Unii Europejskiej - ebook

OD WYDAWCY

Polskie Towarzystwo Ekonomiczne oddaje do rąk Czytelników monografię dotyczącą jednego z fundamentalnych dla Polski zagadnień, tj. stanu i dotychczasowych oraz przyszłych kierunków rozwoju rolnictwa w Polsce. Problematyka ta jest przedstawiana zarówno w ujęciu teoretycznym, jak i pod kątem racjonalizacji polityki społeczno-gospodarczej w sektorze rolnym, z uwzględnieniem wyzwań krajowych i globalnych, jak też przystawalności tej polityki do bieżących oraz przyszłych wymogów dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości społeczno-gospodarczej.

Teksty zawarte w tej książce stanowią pokłosie kilkuletnich prac związanych z przygotowaniami i realizacją IX Kongresu Ekonomistów Polskich nt. Ekonomia dla przyszłości. Odkrywać naturę i przyczyny zjawisk gospodarczych. Kongres ten odbył się w listopadzie 2013 r. w Warszawie i poprzedzony był kilkuletnimi analizami oraz debatami na forum Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego (PTE), m.in. w ramach Konwersatorium „Czwartki u Ekonomistów” oraz „Forum Myśli Strategicznej”, a także na forum Rady Naukowej PTE¹. W wyniku tych prac wyselekcjonowane zostały teksty podlegające publikacji w ramach specjalistycznie uprofilowanych bloków tematycznych. Uprofilowanie takie stanowiło też podstawę podziału debaty kongresowej na cztery bloki tematyczne, obejmujące dziewięć specjalistycznych sesji poprzedzonych sesją plenarną². Jedna z nich dotyczyła właśnie prezentowanych w niniejszym tomie ekonomicznych kwestii rozwoju rolnictwa.

Publikacji tej przyświeca ten sam cel, który dotyczy prac związanych z przygotowaniem i realizacją oraz popularyzacją dorobku IX Kongresu Ekonomistów Polskich. Celem tym jest prezentacja najnowszych wyników prac i badań naukowych, poglądów oraz doświadczeń ekonomistów reprezentujących środowiska naukowców i praktyków, polityków oraz przedstawicieli innych dyscyplin nauki. Przedsięwzięcie w takim ujęciu jest traktowane nie tylko jako wkład w rozwój nauk ekonomicznych, ale przede wszystkim jako swego rodzaju teoretyczno-empiryczna synteza uczestnictwa ekonomistów polskich w rozwiązywaniu najważniejszych problemów praktyki życia gospodarczego.

Organizowane co kilka lat przez Polskie Towarzystwo Ekonomiczne kongresy ekonomistów polskich zawsze traktowane były jako niezwykle ważne wydarzenia dotyczące fundamentalnych problemów polskiej i globalnej gospodarki oraz nauk ekonomicznych. Tradycje kongresów sięgają roku 1887, kiedy to polscy ekonomiści i prawnicy z trzech zaborów zorganizowali w Krakowie Pierwszy Zjazd Ekonomistów i Prawników. Miał on charakter kongresu, w którym udział wzięło około 200 osób, a referaty przygotowali m.in. Witold Skarżyński, O konieczności i możliwości gruntownej reformy kredytu ziemskiego i Antoni Donimirski, O kolonizacji wewnętrznej³. Funkcjonujące od 1945 roku Polskie Towarzystwo Ekonomiczne w nawiązaniu do tej tradycji organizuje co kilka lat kongresy ekonomistów polskich. Dotychczas odbyło się ich dziewięć. Ich historia wskazuje, że odbywały się one w zróżnicowanych warunkach społeczno-gospodarczych, a także politycznych, stąd i myśli przewodnie stanowiły swego rodzaju signum temporis⁴. Dotyczy to także IX Kongresu Ekonomistów Polskich. Kongres ten odbył się bowiem w specyficznych warunkach kształtujących się w następstwie globalnego, zapoczątkowanego w latach 2007/2008 w USA kryzysu finansowego. Kryzys ten obnażył skalę i zakres globalnie naruszonej równowagi w systemach społeczno-gospodarczych, a także niedostatki tych systemów oraz wykorzystywanych w nich rozwiązań instytucjonalnych. Zarazem obnażył słabości i nieadekwatność teorii ekonomicznych do realiów oraz wymogów harmonijnego rozwoju społeczno-gospodarczego i trwałych podstaw poprawy jakości życia ludzi.

Spektakularnie uwypuklone przez kryzys globalny, dokonujące się w skali światowej bezprecedensowo głębokie oraz gwałtowne przemiany gospodarcze i społeczne sprawiają, że ekonomiści stają przed problemami i pytaniami, co do których trudno o gotowe rozwiązania i jednoznaczne odpowiedzi. Towarzyszą temu ewolucje poglądów, co generuje nowe nurty w teorii ekonomii. Rodzi się wiele pytań i wątpliwości dotyczących „przyczyn rzeczy”. Stąd waga ich rozpoznawania, bowiem: Scire est rerum cognoscere causa . Nie zna zatem w pełni prawdy i nie ma prawdziwej wiedzy, kto nie zna przyczyn i czynników kształtujących ekonomiczną sytuację w rolnictwie. Wieloprzekrojowa analiza tej sytuacji stanowi przedmiot niniejszego tomu. W kontekście zarówno głównego, jak i najnowszych nurtów w teorii ekonomii rozpatrywane są w nim zmiany w rolnictwie w okresie zapoczątkowanej przed ponad dwudziestu pięciu laty transformacji ustrojowej w Polsce, a także oceniane są rezultaty wstąpienia w 2004 r. Polski do Unii Europejskiej oraz związane z tym procesy polskiego włączania się w system światowy.

Zawarte w tej książce treści tworzą pewien obraz pozycji i kondycji polskiego rolnictwa oraz kierunków jego rozwoju na tle globalnym. Zarazem jednak z monografii tej wynika, że oceny zachodzących zjawisk nie są jednorodne. Po części wynika to z niejednakowej perspektywy, jaką uwzględniają poszczególni autorzy, a ponadto z różnych podstaw metodologicznych. Taka różnorodność podejść sprzyja pogłębionej refleksji. Jest to ważne, tym bardziej że mimo podejmowanych w skali globalnej i lokalnej rozmaitych przedsięwzięć ukierunkowanych na łagodzenie dysproporcji i wynaturzeń społeczno-gospodarczych w świecie oraz na harmonijny rozwój społeczno-gospodarczy, dotychczas niemal żaden kraj nie może poszczyć się w pełni satysfakcjonującymi i trwałymi rozwiązaniami tych problemów. Powstaje zatem pytanie, dlaczego tak się dzieje. Co jest podłożem wykazywanych w książce słabości w społeczno-gospodarczej polityce rozwoju polskiego rolnictwa? Czy i w jakim stopniu ma to związek z teoriami ekonomicznymi, a w jakim z rozwiązaniami systemowymi, w tym instytucjonalnymi? Powstaje zarazem pytanie, czy i w jakim stopniu w procesie przemian możliwe jest ograniczanie dysfunkcji społeczno-gospodarczych. Jaki wkład może tu wnieść teoria ekonomii i nauki pokrewne? Jakie wymogi powinna spełniać polityka społeczno-gospodarcza, żeby przeciwdziałać dysfunkcjom rozwojowym w ogóle, w tym w sektorze rolnym w szczególności?

Polskie Towarzystwo Ekonomiczne jako wydawca tej książki, decydując się na jej publikację, wychodzi z założenia, że przedstawione w niej treści mogą być pomocne w dochodzeniu do odpowiedzi na wymienione, a także inne, trudne pytania oraz wyzwania.

Z takim przekonaniem zachęcam do lektury książki.

Elżbieta Mączyńska

Prezes Polskiego Towarzystwa EkonomicznegoWPROWADZENIE

Sprawy rolnictwa i obszarów wiejskich pochłaniają wciąż wiele czasu rządom, parlamentom i dyplomatom zarówno w wysoko rozwiniętych, jak i rozwijających się krajach świata, niejako wbrew tendencjom do malejącego udziału rolnictwa w wytwarzaniu produktu krajowego brutto czy wartości dodanej. Co więcej, zyskują na znaczeniu i aktualności, podobnie jak ekonomia rolna jako specjalność i subdyscyplina na forum ogólnoekonomicznym. Dowodem jego jest m.in. niniejsza publikacja, będąca pokłosiem sesji, która odbyła się w trakcie IX Kongresu Ekonomistów Polskich i poświęcona była teoretycznym i praktycznym aspektom rozwoju rolnictwa i gospodarki żywnościowej. Cóż więc takiego każe nieustannie powracać do problemów sektora żywnościowego, świadcząc o potrzebie dociekań naukowo-badawczych w tym zakresie? Odpowiedź na to pytanie można zawrzeć w następujących stwierdzeniach.

Po pierwsze, zmieniająca się rzeczywistość społeczno-gospodarcza wyzwala konieczność ciągłych dostosowań obowiązującego modelu rolnictwa do aktualnych uwarunkowań, determinowanych z jednej strony przymusem konsumpcji żywności, z drugiej barierą popytu i dochodów oraz niezbędności przemian strukturalnych. Współcześnie zawiera się to w odchodzeniu od paradygmatu rolnictwa industrialnego na rzecz społecznie zrównoważonego.

Po drugie, rolnictwo staje się dostarczycielem coraz to nowszych i do niedawna niedocenianych użyteczności publicznych, co rozszerza tradycyjne postrzeganie tego sektora wyłącznie jako producenta żywności. Coraz częściej akcentuje się dziś pozaprodukcyjne funkcje rolnictwa, wynikające z dostarczania przez ten sektor jakże ważnych dla współczesnych społeczeństw dóbr publicznych, wśród których wymienić można chociażby bioróżnorodność, czyste środowisko przyrodnicze, witalność obszarów wiejskich i związane z nią dziedzictwo kulturowe oraz bezpieczną, tradycyjną żywność.

Po trzecie, wciąż nierozwiązana pozostaje kwestia relacji rynek–rolnictwo–państwo. Trudno oczekiwać ostatecznego konsensusu w tym zakresie. Problem relacji konsument–podatnik(budżet)–rolnik narasta ewolucyjnie, wraz z rozwojem cywilizacyjnym społeczeństw, a jego korzenie tkwią w osobliwościach czynnika ziemi oraz samego rolnictwa. W pierwszym przypadku sprowadzić je można do rzadkości bilansowej, niemobilności oraz braku naturalnych substytutów czynnika ziemi jako środka produkcji. W drugim dotyczą ryzyka i niepewności, sezonowości, długich cykli produkcyjnych, które prowadzą w warunkach rynkowych do transferu nadwyżki ekonomicznej z sektora rolnego do pozarolniczego otoczenia i jej retransferu do rolnika. Potrzeba protekcjonizmu państwowego wobec sektora rolnego (rolnictwa, wsi i rynków rolnych) jest dodatkowo stymulowana zdolnością do świadczenia przez sektor rolny dóbr publicznych. Powyższe stwierdzenia czynią ciągle żywymi problemy kwestii agrarnej, nadając im współczesne znaczenie. Stanowią one jednocześnie cztery osie, wokół których skoncentrowała się tematyka niniejszej monografii.

Pierwsza nosi tytuł: ogólne problemy ekonomii rolnej w warunkach rynkowych. Poruszono w niej kilka szczególnie ważnych problemów, które można pogrupować w trzy obszary tematyczne. Pierwszy dotyczy funkcjonowania czynnika ziemi i jego nowych zastosowań. Podjęto tu takie tematy, jak: ziemia i jej renty w nowym paradygmacie rozwoju rolnictwa, bariery przemian agrarnych w rolnictwie polskim, proces unifikacji struktur agrarnych w UE. W miarę nasilania się negatywnych efektów zewnętrznych rolnictwa industrialnego na nowo odkrywane są tak zwane samoistne użyteczności ziemi. Mają one charakter dóbr publicznych i są kluczowym elementem paradygmatu zrównoważonego rozwoju rolnictwa. Rośnie przy tym praktyczne znaczenie kategorii renty gruntowej czy szerzej rent ekonomicznych w gospodarce żywnościowej. W warunkach odchodzenia od paradygmatu rolnictwa industrialnego potrzebna jest nowa koncepcja renty gruntowej, adekwatna do współczesnych wyzwań rolno-środowiskowych. Można ją zbudować na bazie metodologii współczesnej ekonomii instytucjonalnej, czego podjęli się autorzy pierwszego opracowania (A. Czyżewski, B. Czyżewski). Mimo powszechnie zauważonej tendencji polegającej na rosnącym znaczeniu dóbr publicznych, świadczonych przez czynnik ziemi, co wzbogaca jego tradycyjne, produkcyjne funkcje, dowiedziono, że wspólna polityka rolne UE nie prowadzi do procesów unifikacji struktur agrarnych, co wynika ze stosowania przez poszczególne kraje narodowych polityk rolnych (A. Majch­rzak). Zauważono przy tym, że czynnik ziemi stanowi jeden z podstawowych i nielicznych zasobów, co do których wspólna polityka rolna UE pozostawia szeroki zakres suwerenności poszczególnym państwom członkowskim, mimo iż prowadzi to do utrwalania zróżnicowań w kształcie struktur agrarnych. Zróżnicowania te są widoczne w UE na poziomie krajowym, zaś rozdrobnienie ziemi rolniczej uznaje się za jeden z głównych mankamentów rolnictwa, wpływający negatywnie na jego ekonomikę i zainteresowanie rozwojem. W Polsce stan ten dotyczy w szczególności części południowej i południowo-wschodniej (W. Musiał, T. Wojewodzic). Kształtowanie struktur agrarnych należy do jednych z najtrudniejszych zadań polityki rolnej, a utrzymywanie znacznych zróżnicowań w tym zakresie pomiędzy poszczególnymi państwami UE, a także na poziomie krajów, dowodzi, iż wyzwanie to nabiera obecnie jeszcze większego znaczenia.

Druga grupa opracowań w tej części monografii koncentruje się na szeroko pojętym funkcjonowaniu sektora rolnego w Polsce w otoczeniu rynkowym i wpływie, jaki wywarła na jego kształt akcesja Polski do UE. Mijające dziesięć lat członkostwa Polski w Unii Europejskiej upoważnia do pierwszych podsumowań dotyczących roli integracji w przemianach zachodzących w całej gospodarce żywnościowej i na obszarach wiejskich, czego podjęli się autorzy tej części książki. Zakres ich dociekań skoncentrował się tu wokół takich problemów, jak: odporność sektora rolnego w Polsce na wahania koniunktury, uwarunkowania inwestycji w polskim rolnictwie, konwergencja i dywergencja rolnictwa w Polsce. Poszukiwanie drogi do konwergencji poziomów rozwoju rolnictwa wspierane jest obecnie paradygmatem rolnictwa zrównoważonego. Po akcesji Polski do UE uwidoczniły się jednak także tendencje odwrotne, polegające na pogłębianiu zróżnicowań międzyregionalnych w poziomach rozwoju rolnictwa (K. Smędzik-Ambroży). Uwzględnienie uwarunkowań regionalnych w dystrybucji środków finansowych Wspólnej Polityki Rolnej UE bądź większa jej decentralizacja mogłyby pomóc skuteczniej realizować cele integracyjne. Jeśli zaś chodzi o oddziaływanie Wspólnej Polityki Rolnej na stabilizację sytuacji ekonomicznej gospodarstw rolnych i ich możliwości inwestycyjne, to problemy te zostały poruszone w kolejnych opracowaniach. Przeprowadzone analizy dotyczyły takich aspektów, jak: zmiany koniunktury gospodarczej, produkcja globalna w rolnictwie i w gospodarce ogółem, dochody rolnicze i udział subsydiów w dochodach (A. Grzelak). Badany jest także wpływ programów pomocowych finansowanych ze środków publicznych na działalność inwestycyjną gospodarstw rolnych (D. Kusz, S. Gędek, R. Kata). Dowiedziono, że sytuacja w rolnictwie polskim, zarówno w aspekcie dochodowym, jak i modernizacyjnym, byłaby zdecydowanie mniej korzystna bez włączenia tego sektora do struktur UE, zaś korzystny wpływ Wspólnej Polityki Rolnej na obecny stan rolnictwa w Polsce jest oczywisty. Trzecia grupa opracowań w tej części monografii dotyczy problemów ogólnych, w tym metodologicznych, jak: możliwość zastosowania modelu przepływów międzygałęziowych do badania zależności w gospodarce żywnościowej, miejsce państwa i rynku w rolnictwie, dobra nierynkowe na obszarach wiejskich, intensyfikacja produkcji rolniczej przy jednoczesnym zachowaniu zasad zrównoważonego rozwoju. Jedną z najważniejszych metod wykorzystywanych do określania zależności w sektorze rolnym jest metoda nakładów i wyników (input-output). Pozwala ona na kompleksową ocenę relacji pomiędzy poszczególnymi sferami gospodarki narodowej, w tym sferą agrobiznesu. W monografii podjęto próbę wskazania na kierunki rozwoju rolnictwa i agrobiznesu w poszczególnych krajach UE w oparciu o bilanse przepływów międzygałęziowych, dowodząc skuteczności tego narzędzia w badaniach zależności pomiędzy poszczególnymi gałęziami i sektorami gospodarki (A. Mrówczyńska-Kamińska). W dalszej części zwrócono uwagę na konieczność zdefiniowania na nowo celów i zadań państwa w odniesieniu do rolnictwa, biorąc pod uwagę jego zróżnicowanie i odmienne potrzeby gospodarstw rolnych. Zauważono, iż w obliczu odmiennych od początkowych uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych niezbędne wydaje się ponowne określenie celów i zadań polityki rolnej realizowanej przez UE, w szczególności ze względu na obecne priorytety, jakimi są: wzrost konkurencyjności i dostosowanie do zmian klimatycznych (B. Wieliczko). Wzrostowi konkurencyjności rolnictwa europejskiego może sprzyjać koncepcja zrównoważonej intensyfikacji. Rozpatruje się ją jako szansę umożliwiającą zapewnienie z jednej strony bezpieczeństwa żywnościowego, z drugiej zaś drogę do zachowania dóbr publicznych świadczonych przez czynnik ziemi (T. Sobczyński). Rozważania tej części monografii kończy propozycja mechanizmu gospodarczego zaadresowanego do dóbr nierynkowych, a bazującego na przykładzie wybranych instrumentów polityki rolnej, wspierających dobra publiczne na obszarach wiejskich (M. Maciejczak).

Drugą część monografii poświęcono w całości przejawom i skutkom Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej. Obejmuje ona dziewięć opracowań, które pogrupować można także w trzy obszary tematyczne. Pierwszy z nich, najbardziej ogólny, obejmuje dwa opracowania dotyczące współczesnych uwarunkowań polityk rolnych ze szczególnym uwzględnieniem Wspólnej Polityki Rolnej UE. Podjęto w nich uzasadnienia interwencjonizmu w gospodarce w świetle doświadczeń Wspólnej Polityki Rolnej UE oraz interpretacji kierunków zmian w finansowym wsparciu rolnictwa z uwzględnieniem doświadczeń kryzysu finansowego. Autorzy dowodzą m.in., iż aktywna polityka państwa w gospodarce znalazła odzwierciedlenie między innymi w postaci interwencjonizmu w rolnictwie, który stosowany jest powszechnie także poza UE. Stanowi zatem doskonały przykład aktywności państwa w podejmowaniu działań interwencyjnych i jako taki został zaprezentowany w pierwszym z opracowań (A. Biernat-Jarka). Kontynuację tych dociekań stanowią rozważania na temat zmian w koncepcjach finansowego wsparcia rolnictwa, w których zastosowano metodykę ewaluacji stosowaną przez OECD. Udowodniono uniwersalność reguł wsparcia sektora rolnego, niezależnie od poziomu rozwoju gospodarczego. Wykazano też, iż zasada wsparcia dochodów rolniczych w trakcie finansowego kryzysu otoczenia rolnictwa ulega wzmocnieniu. Pewne zaskoczenie stanowi fakt, iż wbrew logice procesu globalizacji nie prowadzi on do ujednolicania wielkości i struktury finansowego wsparcia rolnictwa w krajach o różnych poziomach rozwoju (P. Kułyk). Druga grupa wypowiedzi, na którą składają się również dwa referaty, koncentruje się na doświadczeniach rolnictwa UE w latach 2000–2011. W pierwszym omówiono determinanty dochodów rolniczych w krajach UE, wskazując jednocześnie na bariery metodyczne towarzyszące ustalaniu rzeczywistej wysokości opłaty pracy własnej w gospodarstwach rolnych w porównaniu z płacami w sektorach pozarolniczych (A. Baer-Nawrocka). W kolejnym, z zastosowaniem analizy czynnikowej, podjęto próbę określenia czynników warunkujących zmienność produkcji mleka w wybranych makroregionach UE. Wyszczególniono czynniki o charakterze cenowo-kosztowym, zasobowym oraz instytucjonalnym (M. Śmigla). Trzecia, najobszerniejsza grupa opracowań w tej części monografii dotyczy funkcjonowania polskiego sektora rolnego w warunkach Wspólnej Polityki Rolnej UE. Poruszono w niej następujące problemy szczegółowe: przewidywany wpływ Wspólnej Polityki Rolnej po 2014 roku na kształt polskiego sektora rolnego, kwestie związane z komplementarnością i substytucyjnością wydatków budżetowych w krajowym i unijnym budżecie rolnym, nakładów inwestycyjnych i znaczenia Wspólnej Polityki Rolnej w procesie modernizacji rolnictwa w Polsce. Dokonano charakterystyki rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce na tle innych krajów europejskich, a także analizy przyczyn wykazanych zróżnicowań i proponowanych w ramach WPR mechanizmów interwencyjnych na lata 2014–2020 (A. Parzonko). Kontynuację tych rozważań stanowi opracowanie, w którym zaprezentowano kluczowe z punktu widzenia polskiego rolnictwa obszary porozumienia w sprawie Wspólnej Polityki Rolnej na lata 2014–2020. Uznano za takie: ukształtowany w wyniku konsensusu system dopłat bezpośrednich, kwestie „zazielenienia” oraz rozstrzygnięcia związane z rozwojem obszarów wiejskich, przeprowadzając ich krytyczną analizę pod kątem interesów polskiego rolnictwa (A. Czyżewski, S. Stępień). Dopełnienie tej części rozważań stanowi opracowanie, w którym przebadano łączne wydatki w krajowym i unijnym budżecie na sektor rolny w Polsce w latach 2000–2013. Dowiedziono substytucji celów związanych stricte z rolnictwem czy rynkami rolnymi przez cele dotyczące rozwoju wsi, co znalazło wyraz w strukturze wydatków sektorowych (A. Czyżewski, A. Matuszczak). Kolejna grupa tematyczna opracowań dotyczy oddziaływania Wspólnej Polityki Rolnej na modernizację rolnictwa w Polsce. Podjęto w nich próbę wykazania wpływu mechanizmów WPR na poziom inwestycji w gospodarstwach rolnych. Dowiedziono, że fundusze WPR wpłynęły na wzrost wartości środków trwałych w rolnictwie, co było efektem podwojenia nakładów inwestycyjnych po akcesji Polski do UE (W. Czubak). Dokonano także analizy zróżnicowania i dynamiki modernizacji gospodarstw w ujęciu regionalnym, dowodząc większej absorpcji środków finansowych na modernizację w regionach o wyższym poziomie rozwoju rolnictwa, przy czym tempo modernizacji nie wykazywało istotnego związku z poziomem rozwoju rolnictwa (A. Rzeszutko, W. Poczta).

Trzecia część monografii została zatytułowana: bezpieczeństwo żywnościowe, ekologiczne i „zielona” gospodarka. Składają się na nią dwie grupy opracowań. Pierwsza dotyczy sektora biopaliw, leśnictwa i rolnictwa oraz bezpieczeństwa ekologicznego, czyli ogólnie pojętej biogospodarki. Omówiono jej potencjał i czynniki rozwoju, skupiając się na wiedzy, efektywnych łańcuchach wartości i ramach instytucjonalnych jako kluczowych determinantach budowy zrównoważonego biosektora w Polsce (J. Gołębiewski). Część opracowań poświęcono szczegółowym analizom sektorowym. Określono znaczenie rolnictwa i leśnictwa w Polsce i UE jako kluczowych filarów biogospodarki, a także dokonano syntetycznej oceny stanu obu sektorów w kontekście wyzwania, jakim jest przeciwdziałanie globalnym zmianom klimatu (E. Ratajczak). Dokonano analizy porównawczej sektora biopaliw w Unii Europejskiej, Stanach Zjednoczonych i Brazylii po 2004 roku. Określono przyczyny różnic oraz wzajemne relacje pomiędzy sektorem biopaliw a sektorem rolnym i otoczeniem makroekonomicznym w tych krajach (M. Borychowski). Na zakończenie poddano ocenie wymiar ekonomiczny i społeczny bezpieczeństwa ekologicznego w Polsce, koncentrując się na analizie kosztów ewentualnych zaniechań i działań uprzedzających wystąpienie zagrożeń (P. Szyja). Druga grupa artykułów tej części monografii dotyczy kwestii bezpieczeństwa żywnościowego w optyce globalnej i europejskiej. Podkreślono ograniczenia dominującego głównego nurtu ekonomii, przydającego nadwyżkowe znaczenie imperatywowi wzrostu i konkurencji, oraz wyzwania, jakie niesie ze sobą zapewnienie bezpieczeństwa żywnościowego na świecie i wynikająca z tego konieczność zmian w sposobie myślenia o tym problemie. Zwrócono uwagę na ewolucję pojęcia bezpieczeństwa żywnościowego, które współcześnie wykracza dalece poza kwestię wolumenu produktów rolniczych i obejmuje także ich dostępność ekonomiczną, konkurencyjność w wykorzystaniu, ryzyko ekonomiczne popytu i podaży oraz produkcję bezpiecznej żywności (J.St. Zegar). Większość tych aspektów bezpieczeństwa żywnościowego została ujęta w kolejnym opracowaniu, w którym – wykorzystując dane FAO, Eurostatu i Economist Intelligence Unit – dokonano wieloaspektowej analizy tego zjawiska. Objęło ono takie kwestie, jak: skalę niedożywienia ludności, fizyczną dostępność żywności, jej jakość odżywczą oraz ekonomiczne możliwości zakupu (S. Paszkowski). Ostatnim problemem badawczym w tej części było określenie możliwości zaspokojenia bezpieczeństwa żywnościowego oraz realizacji zasady zrównoważonego rozwoju w skali globalnej. Dowiedziono, że w państwach zamożnych, z dominującym modelem rolnictwa intensywnego, możliwe jest zaspokojenie potrzeb żywnościowych na poziomie wyższym niż średnia światowa. Dzięki znacznemu postępowi naukowo-technicznemu możliwe jest także w tych krajach ograniczenie negatywnego wpływu rolnictwa na środowisko przyrodnicze, co dowodzi zarazem zasadniczego znaczenia tego czynnika w zachowaniu bezpieczeństwa żywnościowego i równowagi środowiskowej (A. Sadowski).

Ostatnia, czwarta część monografii nosi tytuł: Rolnictwo, obszary wiejskie i gospodarka żywnościowa we współczesnych badaniach. Pierwsza, najliczniejsza grupa opracowań prezentuje wyniki badań dotyczące wybranych aspektów funkcjonowania sektora rolnego w Polsce z odniesieniami do UE. Przedstawiono efekty korzystania z usług w rolnictwie w krajach Europy Środkowowschodniej na tle UE-15 i UE-27, z wyszczególnieniem usług typowo rolniczych, weterynaryjnych i pośrednictwa finansowego oraz oceniono występujące zróżnicowanie w tym zakresie (M. Kołodziejczak). Dokonano przeglądu systemów informacji rolniczej w Polsce (M. Parlińska). Na podstawie doświadczeń gospodarstw rolnych z regionu opolskiego zidentyfikowano czynniki wpływające na ich specjalizację oraz dokonujące się w nich procesy modernizacyjne (S. Sokołowska, A. Bisaga). Następnie poddano ocenie uwarunkowania w kształtowaniu się wydajności pracy w polskim rolnictwie, ze szczególnym uwzględnieniem gospodarstw wielkoobszarowych, dowodząc ich wyższej wydajności pracy względem pozostałych gospodarstw (S. Jarka). Na zakończenie podjęto próbę wskazania na związki pomiędzy cenami ziemi rolniczej a poziomami rozwoju gospodarczego różnych województw Polski w latach 2000–2011 (R. Pietrzykowski). W kolejnej grupie opracowań skupiono uwagę na funkcjach rekreacyjnych obszarów wiejskich. Będą one coraz ważniejszym elementem wiejskiej przestrzeni gospodarczej, zwłaszcza w kontekście wdrażania koncepcji wielofunkcyjności obszarów wiejskich i polityki spójności. Na podstawie badań regionalnych i lokalnych przedstawiono w monografii zróżnicowanie wiejskiej przestrzeni turystycznej Polski i oceniono jej atrakcyjność, wyszczególniając pięć jednorodnych typów powiatów o podobnych uwarunkowaniach do rozwoju agroturystyki i turystyki wiejskiej (L. Przezbórska-Skobiej). Następnie, na podstawie doświadczeń gospodarstw agroturystycznych z Pomorza Zachodniego, podjęto próbę konceptualizacji dostarczanych przez nie dóbr publicznych oraz metod ich wyceny (A. Brelik). Trzecia grupa artykułów dotyczy strategii przedsiębiorstw sektora spożywczego w Polsce oraz światowego handlu artykułami rolno-żywnościowymi. W pierwszym z opracowań przedstawiono scenariusze rozwoju wybranych branż przemysłu spożywczego (krajowi producenci tłuszczów i przetworów mlecznych) oraz zaprezentowano ich strategie funkcjonowania (J. Szwacka-Mokrzycka). W kolejnym omówiono metody wykorzystywane w prognozowaniu handlu zagranicznego, ze szczególnym uwzględnieniem modeli równowagi ogólnej, a także przedstawiono przykład aplikacji modelu Global Trade Analysis Project do projekcji obrotów handlowych, cen, wielkości produkcji i popytu na podstawowe produkty rolno-żywnościowe w krajach UE w warunkach postępującej liberalizacji światowych rynków rolnych (K. Pawlak). Omówiono także znaczenie krajów BRIC (Brazylia, Rosja, Indie i Chiny) w handlu rolno-żywnościowym Polski w latach 2004–2012 (K. Kita, W. Poczta).

Konkludując, należy powiedzieć, że książka zawiera rozważania związane z najbardziej istotnymi zagadnieniami gospodarczymi i społecznymi, dotyczącymi obszarów wiejskich, samego rolnictwa, jak i ogólnie pojętego sektora agrobiznesu. Mają one wymiar teoretyczny i praktyczny. Obejmują swym zakresem trzy skale: globalną, Unii Europejskiej oraz Polski. Prezentują równocześnie stan obecny rolnictwa i gospodarki żywnościowej w pierwszej dekadzie członkostwa Polski w Unii Europejskiej, a także dylematy i perspektywy ich rozwoju w kolejnych latach. Ten bogaty i wielowątkowy materiał, będący rodzajem syntezy wieloletnich badań, pozwala też na sformułowanie wielu pytań, które wytyczają współcześnie toczący się dyskurs w ekonomii rolnej. Najważniejsze kwestie to:

- identyfikacja barier strukturalnych w rozwoju polskiego rolnictwa i obszarów wiejskich na drodze do zrównoważenia, a także działań potrzebnych do ich przezwyciężania,
- określenie najbardziej pożądanych inwestycji w rolnictwie z uwzględnieniem krótkiej i długiej perspektywy. Idzie o nośniki postępu technicznego, technologicznego, biologicznego oraz na ile środki finansowe pochodzące z UE sprzyjają ich upowszechnieniu,
- kierunki interwencjonizmu finansowego UE i państw narodowych oraz czy instrumenty Wspólnej Polityki Rolnej na lata 2014–2020 wpisują się w długookresowe interesy polskiego rolnictwa,
- rozwój biogospodarki jako celu komplementarnego i substytucyjnego względem bezpieczeństwa żywnościowego,
- skutki liberalizacji światowych rynków rolnych dla polskiego rolnictwa.

Prezentowana książka pozwala spojrzeć na rolnictwo i gospodarkę żywnościową przez pryzmat różnorakich uwarunkowań: makroekonomicznych, mikroekonomicznych i międzynarodowych. Przedstawia dociekania naukowo-badawcze wielu ekonomistów zajmujących się teorią i praktyką ekonomii rolnej. IX Kongres Ekonomistów Polskich stał się dobrą okazją do ich upowszechnienia. Ocenę, na ile to się udało, pozostawiamy jednak Czytelnikom.

Andrzej Czyżewski

Bogdan KlepackiLiteratura

1. Altieri M.A., Agroecology: The Science of Sustainable Agriculture, wyd. 2, Westview Press, Boulder 1989

2. Backhaus J.G., Ingenious Tax: a Contemporary Restatement – Special Issue: Commemorating the 100^(th) Anniversary of the death of Henry George, American Journal of Economics and Sociology 1997, vol. 4

3. Brooke G.T.F., Uncertainty, Profit and Entrepreneurial Action, Journal of the History of Economic Thought 2010, vol. 32

4. Brouwer F. (red.), Sustaining Agriculture and the Rural Environment, Edward Elgar, Cheltenham, UK, Northampton, USA, 2004

5. Bywalec Cz., W pętli paradoksów, Nowe Życie Gospodarcze 1995, nr 15

6. Chołaj H., Cena ziemi w rachunku ekonomicznym, PWE, Warszawa 1966

7. Cochran W.W., Farm Prices, Myth and Reality, University of Minnesota Press, Minneapolis 1958

8. Czyżewski B., Kontrowersje wokół rent gruntowych: od ekonomii klasycznej do czasów współczesnych, Ekonomista 2010, nr 2

9. Czyżewski A., Potrzeba badań makroekonomicznych w gospodarce żywnościowej, Roczniki Nauk Rolniczych 2009, seria G, nr 2

10. Czyżewski A., Rolnictwo w procesie reprodukcji. Różne wizje dostosowań rynkowych (w:) B. Klepacki (red.), Kwestia agrarna w Polsce i na świecie, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2005

11. Czyżewski A. (red.), Makroekonomiczne problemy agrobiznesu w Polsce w okresie przedakcesyjnym, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Zeszyty naukowe UEP nr. 30, Poznań 2003

12. Czyżewski A. (red.), Uniwersalia polityki rolnej w gospodarce rynkowej. Ujęcie makro- i mikroekonomiczne, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2007

13. Czyżewski A., Matuszczak A. (red.), Ekonomia i jej społeczne otoczenie, Wydawnictwo Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2012

14. Czyżewski B., Instytucjonalne uwarunkowania zrównoważonego podziału dochodów w rolnictwie indywidualnym w Polsce (w:) J.S. Zegar (red.), Z badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym, Program Wieloletni 2004–2009, Raport 174, IERiGŻ, Warszawa, 2009

15. Czyżewski B., Renty ekonomiczne w gospodarce żywnościowej w Polsce, PWE, Warszawa 2013

16. Czyżewski B., Mrówczyńska-Kamińska A., Przepływy międzygałęziowe i podział rent w sektorze rolno-żywnościowym w Polsce w latach 1995–2005, Ekonomista 2011, nr 2

17. Daly H., Ecological Economics and Sustainable Development, Selected Essays of Herman Daly, Edward Elgar, Cheltenham, UK, Northampton, MA, USA, 2007

18. Fiedor B., Kociszewski K. (red.), Ekonomia rozwoju, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2010

19. George H., Progress and Poverty, Schalkenbach Foundation, New York 1981

20. Gliessman S.R., Rosemeyer M. (red.), The Conversion to Sustainable Agriculture Principles, Processes and Practices, CRL Press, Boca Raton, London–New York 2010

21. Hayami Y., Ruttan V.W., Agricultural Development: An Internationale Perspective, The John Hopkins University Press, Baltimore–London 1985

22. Kośmicki E., Główne zagadnienia ekologizacji społeczeństwa i gospodarki, EkoPress, 2009

23. Krasowicz S., W Polsce powinno dominować rolnictwo zrównoważone (w:) Przyszłość sektora rolno-spożywczego i obszarów wiejskich, I Kongres Nauk Rolniczych, Puławy 2009

24. Lewandowski J., Renta gruntowa w rolnictwie polskim, Polskie Wydawnictwa Gospodarcze, Warszawa 1960

25. Malkina-Pykh I.G., Pykh Y.A., Sustainable Food and Agriculture, WIT Press, Southampton, Boston 2003

26. Marks K., Kapitał, t. III, cz. II, Książka i wiedza, Warszawa 1959

27. Marshall A., Principles of Economics, Macmillan, London 1961

28. Mieszczankowski M., Teoria renty absolutnej, PWN, Warszawa 1964

29. Olson M., The Logic of Collective Action, Harvard University Press, Cambridge, MA, 1965

30. Quesnay F., Pisma wybrane, tłum. B.J. Pietkiewiczówna, Wydawnictwo Gebethner i Wolff, Warszawa 1928

31. Pareto V., Cours d’Economie Politique, vol. 2, F. Rouge, Lausanne 1896

32. Ricardo D., Principles of Political Economy and Taxation, Richard D. Irwin, Illinois 1967

33. Robinson J., Economics of Imperfect Competition, Macmillan, London 1948

34. Samuelson P.A., Diagrammatic Exposition of a Theory of Public Expenditure, Review of Economics and Statistics 1955, vol. 11, nr 37

35. Samuelson P.A., Economics, McGraw-Hill, New York 1951

36. Samuelson P.A., The pure theory of public expenditure, Review of Economics and Statistics 1954, vol. 11, nr 35

37. Schultz T.W., Economic Growth and Agriculture, McGraw-Hill, New York 1968

38. Schultz T.W., Transforming Traditional Agriculture, Yale University Press, New Haven 1964

39. Smith A., Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, PWN, Warszawa 1954

40. Solow R.M., The economics of resources or the resources of economics, American Economic Review 1974, vol. 40

41. Thirtle C., Lin L., Holding J., Jenkins L., Piesse I., Explaining the Decline in UK Agricultural Productivity Growth, Journal of Agricultural Economics 2004, vol. 55 (2)

42. Tietenberg T., Environmental natural resource economics, wyd. 7, Pearson Education, New York–London i in. 2006

43. Uphoff N. (red.), Agroecological Innovations: Increasing Food Production with Participatory Development, Earthscan Publications, London 2002

44. Wilkin J., Jaki kapitalizm, jaka Polska, PWN, Warszawa 1995

45. Wilkin J., Współczesna kwestia agrarna, PWN, Warszawa 1986

46. Wojtyna A., Współczesna ekonomia – kontynuacja czy poszukiwanie nowego paradygmatu, Ekonomista 2008, nr 1

47. Woś A., Tworzenie i podział dochodów rolniczych. Dochody transferowe, IERiGŻ, Warszawa 2000

48. Woś A., Zegar J.S., Rolnictwo społecznie zrównoważone, IERiGŻ, Warszawa 2002

49. Zegar J.S., Dochody w strategii rozwoju rolnictwa (na progu integracji europejskiej), IERiGŻ, Warszawa 2004

50. Zegar J.S., Współczesne wyzwania rolnictwa, PWN, Warszawa 2012Literatura

1. Balicki W., Makroekonomia, Wydawnictwo WSB, Poznań 1996

2. Czyżewski A., Makroekonomiczne uwarunkowania przedsiębiorczości w agrobiznesie (w:) Rozwój rolnictwa i agrobiznesu w skali lokalnej, (red.) A. Czyżewski, ODR Sielinek, Poznań 1995

3. Czyżewski A., Makroekonomiczne uwarunkowania rozwoju sektora rolnego (w:) Uniwersalia polityki rolnej w gospodarce rynkowej, A. Czyżewski (red.), Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2007

4. Czyżewski A., Grzelak A., Rolnictwo w Polsce na tle sytuacji ogólnoekonomicznej w kraju w okresie kryzysu 2007–2009, Roczniki Nauk Rolniczych 2001, Seria G, t. 98, z. 3

5. Czyżewski A., Matuszczak A., Wydatki w krajowym budżecie rolnym Polski na rzecz rozwoju lokalnego przed i po integracji z Unią Europejską (1997–2011), Journal of Agribusiness and Rural Development 2011, nr 1

6. Gorzelak E., Zimny Z., Koniunktura w rolnictwie, Instytut Rozwoju Gospodarczego, SGH, Warszawa 2010

7. Grzelak A., Cykle koniunkturalne w rolnictwie na tle ogólnogospodarczych w Polsce – podobieństwa i różnice, Roczniki Naukowe SERiA 2013, t. XV

8. Grzelak A., Ocena procesów inwestycyjnych w rolnictwie w Polsce w latach 2000–2011, Journal of Agribusiness and Rural Development 2013, nr 2

9. Grzelak A., Sytuacja ekonomiczna gospodarstw rolnych w warunkach zmiany koniunktury gospodarczej (2007–2009), Roczniki Ekonomii Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich 2013, t. 100, z. 1

10. Jankowski S., Cykliczność rozwoju gospodarczego (w:) Makro i mikroekonomia – podstawowe problemy, (red.) S. Marciniak, PWN, Warszawa 2001

11. Kavallari A., Fellman T., Gay S., Shocks in economic growth – shocking effects on agricultural markets?, Paper prepared for the EAAE Congres in Zurich, 2011

12. Kufel J., Koniunktura a procesy rynkowe w sektorze rolno-żywnościowym, IERiGŻ, Warszawa 2012

13. Kulawik J., Kredytowanie rolnictwa (w:) Analiza produkcyjno-ekonomicznej sytuacji rolnictwa i gospodarki żywnościowej, (red.) A. Kowalski, IERiGŻ, Warszawa 2009

14. Mrówczyńska-Kamińska A., Czyżewski B., Przepływy międzygałęziowe i podział rent w sektorze rolno-żywnościowym w Polsce w latach 1995–2005, Ekonomista 2011, nr 2

15. Rembeza J., Seremak-Bulge J., Ewolucja podstawowych rynków rolnych i jej wpływ na transmisję cen w latach 1990–2008, IERiGŻ, Warszawa 2009

16. Sobiecki R., Kryzysy rolne a bezpieczeństwo żywnościowe (w:) Przedsiębiorstwo a kryzys globalny, (red.) R. Sobiecki, J. Pietrewicz, Wydawnictwo SGH, Warszawa 2010

17. Stępień S., Związki wahań cyklicznych w rolnictwie z koniunkturą gospodarczą, Roczniki Nauk Rolniczych 2011, Seria G, nr 3 (98)

18. Wyniki standardowe 2011 uzyskane przez gospodarstwa rolne uczestniczące w polskim FADN, Wyniki standardowe, IERiGŻ, Warszawa 2012

19. Zegar J. i in., Dochody rolników w 2009 roku na tle lat poprzednich (w:) Analiza produkcyjno-ekonomicznej sytuacji rolnictwa i gospodarki żywnościowej w 2009 roku, (red.) A. Kowalski, IERiGŻ, Warszawa 2010Literatura

1. Byerlee D., Halter A.N., A Macro-Economic Model for Agricultural Sector Analysis. American Journal of Agricultural Economics 1974, vol. 56, no. 3

2. Dzun W., Nakłady inwestycyjne i bieżące w świetle dochodów rolników w latach 1990–2001, Wieś i Rolnictwo 2003, nr 3

3. Henzel H., Zewnętrzne i wewnętrzne uwarunkowania decyzji inwestycyjnych przedsiębiorstw, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Studia Ekonomiczne 2006, z. 40

4. Hunek T., Rozwój obszarów wiejskich (w:) Encyklopedia Agrobiznesu, red. A. Woś, Fundacja Innowacja, Warszawa 1998

5. Karwat-Woźniak B., Charakterystyka chłopskich gospodarstw rozwojowych, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 1998

6. Kowalski A., Rembisz W., Modele zachowań gospodarstwa rolnego w warunkach endogenicznych i egzogenicznych, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej 2003, nr 1

7. Kusz D., Działalność inwestycyjna gospodarstw rolniczych korzystających z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej, Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie, Problemy Rolnictwa Światowego 2007, t. XVII

8. Kusz D., Egzogeniczne i endogeniczne uwarunkowania procesu modernizacji rolnictwa, Roczniki Ekonomii Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich 2012, t. 99, z. 2

9. Kusz D., Gędek S., Ruda M., Endogeniczne uwarunkowania działalności inwestycyjnej gospodarstw rolniczych w Unii Europejskiej, Roczniki Ekonomii Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich 2013, t. 100, z. 1

10. Kusz D., Nakłady inwestycyjne w rolnictwie polskim w latach 1990–2007, Roczniki Naukowe ­SERiA 2009, t. XI, z. 2

11. Kusz D., Procesy inwestycyjne w praktyce gospodarstw rolniczych korzystających z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej, Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszów 2009

12. Michaelides P.G., Roboli A., Economakis G., The Determinant of Investment Activity in Greece (1960-’99), Journal of Transport and Shipping (Aegean Working Papers) 2005, nr 3

13. Mikołajczyk J., Inwestycje rolnicze w Polsce w latach 1990–2005, Roczniki Naukowe SERiA 2007, t. IX, z. 1

14. Musiał W., Otoliński E., Rozważania nad potrzebą przemian gospodarstw rolniczych w regionach rozdrobnionych agrarnie, Roczniki Nauk Rolniczych, Seria G – Ekonomika Rolnictwa 2009, t. 96, z. 4

15. Ostrowska E., Ryzyko projektów inwestycyjnych, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002

16. Przygodzka R., Fiskalne instrumenty wspierania rozwoju rolnictwa – przyczyny stosowania, mechanizmy i skutki, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2006

17. Romer D., Makroekonomia dla zaawansowanych, PWN, Warszawa 2000

18. Różański J. (red.), Inwestycje rzeczowe i kapitałowe, Difin, Warszawa 2006

19. Sadowski A., Poczta W., Ocena skutków inwestycji wspieranych kredytem preferencyjnym dla gospodarstw rolnych. Wydawnictwo AR w Poznaniu, Poznań 2007

20. Thijssen G., Farmers’ Investment Behavior: An Empirical Assessment of Two Specifications of Expectations, American Journal of Agricultural Economics 1996, vol. 78, no. 1

21. Tomczak F., Gospodarka rodzinna w rolnictwie. Uwarunkowania i mechanizmy rozwoju, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa, Warszawa 2006

22. Towarnicka H., Strategia inwestycyjna przedsiębiorstwa. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 2004

23. Włodarczyk R.W., Przemiany w strukturze nakładów inwestycyjnych w Polsce w okresie transformacji (w:) Zakres i formy interwencjonizmu państwowego we współczesnych systemach gospodarczych, red. D. Kopycińska, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2006

24. Woś A., W poszukiwaniu modelu rozwoju polskiego rolnictwa, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 2004Literatura

1. Baer-Nawrocka A., Markiewicz N., Procesy konwergencji/dywergencji w zakresie wydajności pracy w rolnictwie Unii Europejskiej – analiza regionalna, Journal of Agribusiness and Rural Development 2012, nr 3(25)

2. Bal-Domańska B., Ekonometryczna analiza sigma i beta konwergencji regionów Unii Europejskiej (w:) J. Łyko, Ekonometria. Zastosowanie matematyki w Ekonomii, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2009

3. Barro R.J., Sala-i-Martin X., Convergence, Journal of Political Economy1992, nr 100

4. Baumol W.J., Productivity groeth, convergence, and welfare: what the long-run data show, American Economic Review 1986, nr 76

5. Czyżewski A., Kułyk P., Konwergencja czy dywergencja mechanizmów wsparcia sektora rolnego?, Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Problemy Rolnictwa Światowego 2009, z. 8

6. Czyżewski A., Kułyk P., Wzrost gospodarczy jako czynnik przekształceń w gospodarce żywnościowej w Polsce okresu transformacji, Roczniki Naukowe SERiA 2004, t. 3

7. Eurostat: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/agriculture/data/database (dostęp: 20.09.2013)

8. Głodowska A., Znaczenie konwergencji w aktualnej w przyszłej polityce strukturalnej Unii Europejskiej, Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy 2012, nr 24

9. Jost L., Entropy and diversity, Oikos 2006, vol. 113, issue 2

10. Kułyk P., Czyżewski A., Konwergencja w polityce wsparcia sektora rolnego. Mit czy rzeczywistość (w:) D. Kopycińska (red.), Wybory podmiotów decyzyjnych w warunkach globalizacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2010

11. Kułyk P., Dysproporcje w systemie wsparcia rolnictwa państw UE i ich uwarunkowania (w:) A. Mickiewicz, P. Mickiewicz (red.), Zrównoważony rozwój lokalny, unijne instrumenty wsparcia rolnictwa i obszarów wiejskich w latach 2007–2013, Szczecin 2008

12. Malaga K., Konwergencja gospodarcza w krajach OECD w świetle zagregowanych modeli wzrostu, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2004

13. Monfort P., Convergence of EU regions. Measures and evolution, Working papers. A series of short papers on regional research and indicators produced by the Directorate-General for Regional Policy, no. 01/2008, http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docgener/work/200801_convergence.pdf (dostęp: 26.09.2013).

14. Próchniak M., Rapacki R., Konwergencja beta i sigma w krajach postsocjalistycznych w latach 1990–2005, Bank i Kredyt, sierpień–wrzesień 2007

15. Pułaska-Turyna B., Statystyka dla ekonomistów, Difin, Warszawa 2008

16. Tomczak F., Zmiany i reformy WPR: konsekwencje dla rolnictwa i finansowania polityki rolnej, Program Wieloletni 2005–2009, raport nr 126, IERiGŻ, Warszawa 2009

17. Załącznik I do rozporządzenia Komisji (WE) nr 1444/2002 z dnia 24 lipca 2002 r. zmieniającego decyzję Komisji 2000/115/WE odnoszącą się do definicji charakterystyk, wyjątków od definicji oraz regionów i okręgów, dotyczących przeglądów struktury gospodarstw rolnych, Dz. Urz. WE z dnia 12.08.2002 r. nr L 216/1

18. Zawalińska K., Wielofunkcyjność rolnictwa w ujęciu modelowym (w:) J. Wilkin (red.), Wielofunkcyjność rolnictwa. Kierunki badań, podstawy metodologiczne i implikacje praktyczne, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa 2010