Procesy i problemy w realizacji zrównoważonego i trwałego rozwoju w Polsce. Kontekst mikroekonomiczny - ebook

Wstęp

Dotychczasowe badania i wiedza pozwalają wskazać, że na każdym poziomie, tj. meta, makro i mikro, najważniejszym, a zarazem fundamentalnym problemem współczesnej cywilizacji XXI wieku jest trwanie życia na Ziemi. Zarówno nauka (w tym ekonomia i nauki jej pokrewne w swym nurcie teoretycznym), jak i „praktyka życia” przedstawia to zagadnienie w postaci idei, a zarazem koncepcji zrównoważonego i trwałego rozwoju. Jest on definiowany jako ten, który odpowiada zapewnieniu potrzeb współczesnego pokolenia bez ograniczania możliwości do zaspokojenia potrzeb przyszłych pokoleń, jego trwałość wyraża się zaś „trwaniem” w realizacji przyjętego kierunku progresywnych zmian długookresowych. W sposób szczególny idea ta odnajduje swój wyraz w kontekście dostępności zasobów przyrodniczych, których systematycznie ubywa w intensywnym tempie akceleracji współczesnego świata.

Problem zrównoważonego i trwałego rozwoju jest tak naprawdę pytaniem o wartości, o to, co dobre (dlaczego, dla kogo i na jak długo). Można przyjąć, że kwestia fundamentalna współczesnej ekonomii i nauk jej pokrewnych dotyczy – szczególnie w aspekcie empirycznym – „przetrwania i rozwoju” w pierwszej kolejności człowieka/ społeczeństwa, a w następnej kolejności jego „tworów”: od państwa i gospodarki po organizację, jaką jest przedsiębiorstwo.

Historyczna odsłona koncepcji zrównoważonego i trwałego rozwoju nastąpiła z końcem lat 80. XX w., kiedy to tzw. Komisja Brundtland opracowała raport zatytułowany „Nasza wspólna przyszłość”. W raporcie tym wskazano na konieczność zaspokajania potrzeb obecnego pokolenia bez umniejszania szans rozwojowych przyszłych generacji, a realizacja tak sformułowanego celu miała być dokonana poprzez zintegrowane działania w zakresie rozwoju środowiska przyrodniczego, społecznego i gospodarczego w świecie. Pomimo upływu wielu lat od tak określonego celu przez Światową Komisję do spraw Środowiska i Rozwoju nie został on osiągnięty, a wręcz odwrotnie, jak wskazują na to i potwierdzają badania naukowe oraz dane statystyczne, następuje nie polepszenie, lecz pogorszenie jakości życia na Ziemi – w sposób szczególny dotyczy to aspektu środowiskowego, w tym zagadnienia bioróżnorodności. Należy podkreślić, że właśnie aspekt przyrodniczy jest tu fundamentalny, bez niego trudno mówić bowiem o istnieniu pozostałych elementów zrównoważonego i trwałego rozwoju, tj. społecznego i ekonomicznego kapitału – jest on warunkiem sine qua non dla pozostałych.

U podstaw rozwoju zrównoważonego leży konsensus społeczny w najważniejszych kwestiach życia ludzi, tj. społeczeństw w wymiarze globalnym. Jego osiągnięcie wymaga konsekwentnego przestrzegania zasad współżycia ludzi w myśl enwironmentalizmu, tj. zasady tolerancji i synergii. W odniesieniu do pierwszej zasady można uznać, że jej realizacja wiąże się z wolą zachowania pokoju w warunkach przyspieszonej kondensacji środowiska, a szczególnie przyrostu liczby ludności świata, druga zasada jest zaś konsekwencją potrzeby zachowania życia oraz przetrwania gatunku ludzkiego w warunkach postępującej degradacji środowiska przyrodniczego i społecznego.

Uwzględniwszy przedstawiony zarys spojrzenia na problematykę zrównoważonego i trwałego rozwoju, jako cel niniejszej monografii przyjęto przedstawienie zasadniczych procesów i problemów związanych z realizacją tej koncepcji w wymiarze mikroekonomicznym, w kontekście uwarunkowań gospodarki Polski.

Przyjmując tak ustanowiony cel pracy, autorzy monografii wyrażają nadzieję, iż publikacja ta wniesie wkład w dynamiczny rozwój nauk empirycznych i stanowić będzie udaną próbę powiązania ze sobą zarówno celów poznawczych, jak i aplikacyjnych. Ponadto na bazie tak ujętego celu pracy została sformułowana hipoteza główna oraz hipotezy operacyjne. Hipoteza główna (HG) pracy brzmi: „Koncepcja zrównoważonego i trwałego rozwoju stanowi jedną z najważniejszych koncepcji współczesnego dyskursu naukowego ekonomii i nauki o zarządzaniu, a także praktyki gospodarowania na poziomie mikroekonomicznym”.

W pracy zostały także sformułowane następujące hipotezy operacyjne:

HO1: Koncepcja zrównoważonego i trwałego rozwoju w swej istocie może być pojmowana jako dążenie do równoważenia kapitału przyrodniczego, społecznego i ekonomicznego w kontekście przestrzeni do ich realizacji i „trwanie” w obranym kierunku progresywnych zmian długoterminowych, mając na względzie przyszłe pokolenia ludzkości.

HO2: Rozwój myśli naukowej w zakresie ekonomii i nauki o zarządzaniu ukazuje wyraźny kierunek wyłaniającej się potrzeby wieloaspektowego, a zarazem wielopłaszczyznowego wejrzenia na problematykę „rozwoju”, nawet z uwzględnieniem wiedzy z innych obszarów i dziedzin nauki. Za takim holistycznym spojrzeniem, przy uwzględnieniu prymatu równorzędnej przestrzeni dla istnienia kapitału przyrodniczego, społecznego i ekonomicznego, opowiadają się przedstawiciele nurtu zrównoważonego i trwałego rozwoju.

HO3: Pomimo coraz wyraźniej akcentowanej przez różne gremia potrzeby powszechnej realizacji działań w zakresie zrównoważonego i trwałego rozwoju, także na szczeblu mikroekonomicznym, aktualny zakres i skala wdrażania przez przedsiębiorstwa w Polsce tej koncepcji rozwoju stanowi dalece niewystarczającą odpowiedź na współczesne wyzwania cywilizacyjne.

Weryfikacja przyjętych hipotez badawczych została przeprowadzona przede wszystkim na bazie wniosków jakościowych, związanych z przeglądem literatury przedmiotu, oraz wyników badań własnych i wtórnych, w tym na podstawie danych statystycznych wybranych ośrodków badawczo-naukowych i statystyczno-analitycznych, zarówno krajowych, jak i zagranicznych.

W ramach niniejszej monografii podjęto pięć zagadnień dotyczących problematyki zrównoważonego i trwałego rozwoju w zakresie procesów i problemów jego realizacji z uwzględnieniem kontekstu mikroekonomicznego w Polsce, ujętych w postaci poszczególnych rozdziałów.

W rozdziale pierwszym przedstawiono pojęcie oraz odniesiono się do istoty zrównoważonego i trwałego rozwoju. Wskazane zostały ponadto ważniejsze – w zakresie rozwoju myśli o zrównoważonym i trwałym rozwoju – definicje tego pojęcia. Takie ujęcie pozwoliło na ukazanie zarówno podobieństw, jak i różnic w pojmowaniu zrównoważonego oraz trwałego rozwoju przez krajowych i zagranicznych autorów, przy uwzględnieniu kryterium czasowego. W rozdziale pierwszym przybliżono także genezę zrównoważonego i trwałego rozwoju, w tym wybrane, najważniejsze wydarzenia dotyczące działań w tym zakresie.

W rozdziale drugim pracy podkreślono znaczenie rozwoju myśli w odniesieniu do ewolucji teorii ekonomicznych na drodze do zrównoważonego i trwałego rozwoju.

Badania teoretyczne w tym zakresie przyczyniły się do sformułowania – w rozdziale trzecim pracy – wniosku o uznanie zrównoważonego i trwałego rozwoju jako postulatywnej filozofii ekonomii i nauki o zarządzaniu oraz jako ich metaparadygmatu w aspekcie pojmowania idei społecznej, jaką jest zrównoważony i trwały rozwój.

Podwaliny teoretyczne z zakresu ekonomii rozwoju oraz dotyczące postulatywnej filozofii ekonomii i nauki o zarządzaniu dały z kolei podstawę do podjęcia rozważań w obszarze nowych podejść i koncepcji zarządzania na rzecz zrównoważonego i trwałego rozwoju, która to tematyka została zawarta w rozdziale czwartym niniejszej monografii. W tej części pracy zaprezentowano: koncepcję organizacji opartych na teorii chaosu, organizacji uczącej się, ciągłego doskonalenia, zarządzania systemowego, a także organizacji zrównoważonego i trwałego rozwoju.

W rozdziale piątym zaprezentowano ściśle mikroekonomiczny kontekst zrównoważonego i trwałego rozwoju oraz scharakteryzowano standardy zrównoważonego i trwałego rozwoju biznesu. Przedstawiono ponadto zasady działania oraz ich realizację na rzecz zrównoważonego i trwałego rozwoju w praktyce przedsiębiorstw. Takie ujęcie tematyki mikroekonomicznego komponentu zrównoważonego i trwałego rozwoju dało możliwość przedstawienia także kierunków działań stymulujących wdrażanie tak pojętego rozwoju w odniesieniu do przedsiębiorstw w Polsce.

W Zakończeniu niniejszej monografii dokonano weryfikacji przyjętych hipotez badawczych oraz przedstawiono główne konkluzje i wskazania wynikające z przeprowadzonych badań.

Autorzy publikacji mają świadomość, iż monografia ta nie wyczerpuje w pełni problematyki realizacji procesów zrównoważonego i trwałego rozwoju, w tym wyłaniających się wyzwań i dylematów współczesnych przedsiębiorstw. Niemniej wypełnia ona pewną lukę na rynku wydawniczym i może stanowić punkt odniesienia do nowych przemyśleń, polemik, analiz, a przede wszystkim krytycznej dyskusji naukowej.1 Koncepcja zrównoważonego i trwałego rozwoju

Pojęcie zrównoważonego i trwałego rozwoju

W zasadzie od początku pojawiania się nauk empirycznych, do których przynależy ekonomia i nauki jej pokrewne, doktryny filozoficzne były nieodłącznymi elementami ich teorii naukowych. Szczególnie dobitnie uogólniająca myśl filozoficzna widoczna jest w koncepcjach nauk przyrodniczych, w naukach o życiu bowiem teorie filozoficzne współistnieją wraz z rozwijającymi się nurtami badawczymi. Podobna zależność ujawnia się również w zakresie nauk ekonomicznych, których rozwój – ze sobie znamienną wyrazistością – pośrednio, ale i bezpośrednio ukazuje aktualność pytania o miejsce człowieka w świecie.

Na gruncie rozważań teoretycznych następuje dążenie do zrozumienia występujących relacji „człowiek – świat”, ich określenia (nazwanie, oznaczenie, ulokowanie w kontekście), wyjaśnienia (poszukiwanie i formułowanie uniwersalnych i koniecznych praw oraz zasad dotyczących istnienia i wartościowania), wartościującego przeżywania i porządkowania oraz określenia samoświadomości wolności, w tym możliwości i konieczności działania. Tym, co łączy teoretyków zajmujących się zrównoważonym rozwojem w ujęciu filozoficznym, jest całokształt relacji, współzależności i interakcji między środowiskiem przyrodniczym a człowiekiem, który tworzy społeczeństwo funkcjonujące w określonych ramach, w tym w ramach gospodarczych. Występujące współzależności i interakcje są ujmowane i rozważane nie tylko z punktu widzenia ich istoty, sposobów istnienia i poznania, ale również (jeśli nie przede wszystkim) z punktu widzenia ich wartości i wartościowania, kwalifikacji moralnej, możliwości ich przewidywania, regulowania, a także projektowania. Ten kontekst istnienia i dobra, człowieka i biosfery należy rozszerzyć o miarę krytycznej refleksji nad teorią i praktyką ekonomii (człowiek w ekonomii, człowiek w gospodarowaniu), gdyż dopiero takie wejrzenie w podejmowaną problematykę pozwala na możliwie szerokie spojrzenie na trzy elementy składowe rozwoju, tj.:

przyrody – kapitał przyrodniczy

(który może istnieć samodzielnie bez udziału pozostałych dwóch kapitałów),

człowieka – kapitał społeczny

(który nie może istnieć bez kapitału przyrodniczego)

zasoby ekonomiczne w wymiarze czasowym – kapitał ekonomiczny
(powstanie i egzystencja tego kapitału jest wyłącznie wytworem ludzkiej działalności),

w których kontekście dąży się do ich równoważenia, a przynajmniej do zapewnienia należytej przestrzeni do istnienia każdego ze wskazanych kapitałów (jego niepomniejszania na rzecz innego).

W tym miejscu należy pochylić się nad samym pojęciem zrównoważonego rozwoju.Niektórzy polscy badacze tego zagadnienia wskazują na brak poprawności językowej (w naszym języku ojczystym) w jego stosowaniu, ze wskazaniem na powinność przyjęcia terminu „rozwój zrównoważony” zamiast „zrównoważony rozwój”. Taki pogląd prezentuje m.in. K. Górka, którego – jak można dociekać – intencją jest uznanie „zrównoważenia” za trwałość cechy i jej kategoryzacji w ramach pojęcia rozwoju w świetle podstawowych zasad języka polskiego. Z punktu widzenia poprawności językowej należy uznać tę uwagę za ważny głos w dyskusji. Niemniej jednak warto także uwzględnić aspekt powszechnego przyjęcia w mowie potocznej oraz w wielu publikacjach naukowych określenia „zrównoważony rozwój”, co oznacza skupienie uwagi badacza w pierwszej kolejności na kategorii „rozwoju” jako takiej, a w dalszej kolejności na cechach ją określających. Jest to uzasadnione m.in. występującą wielością określeń pożądanego rozwoju świata w literaturze przedmiotu, jak np.: zrównoważony, trwały, stały, sustensywny, samopodtrzymujący się, zintegrowany itd.

Uwzględniwszy te kontrowersje i zastrzeżenia wokół pojęcia zrównoważonego rozwoju (czy rozwoju zrównoważonego), na potrzeby niniejszej pracy przyjęto jego rozumienie w ramach określenia „zrównoważony i trwały rozwój”. Uznano tym samym za pierwszoplanową kategorię „rozwoju”, zapewniającego równoważenie kapitałów składowych (brak dominacji jednego z kapitałów kosztem innego lub pozostałych), oraz brak hierarchizacji ważności kategorii równoważenia i trwałości, ze wskazaniem na ich równorzędne i uzupełniające się znaczenie na drodze do tak określonego rozwoju.

Natomiast w odniesieniu do zagadnienia trwałości rozwoju – pomimo uznawania jej przez część badaczy za składową zrównoważonego rozwoju, w ocenie autorów niniejszej monografii należy dokonać wyodrębniania tych pojęć. Jak zauważa K. Górka, terminy te są niesprzeczne, jednakże – co podkreśla J. Famielec – z metodologicznego punktu widzenia „zrównoważenie i trwałość” się różnią. To właśnie uzasadnia potrzebę ich odrębnego traktowania w myśli naukowej.

Innym problemem w tym obszarze – z punktu widzenia metodologicznego – jest wskazywana przez część badaczy sprzeczność w samej terminologii pojęcia trwały rozwój, rozwój jako kategoria dynamiczna (proces) jest bowiem konstatowany z pojęciem trwałości – jako stanu. Nasuwa się zatem pytanie, czy – w ramach kryterium czasowego – można mówić o braku zmienności, o niezmienności procesu. Proces bowiem sam w sobie obrazuje przebieg następujących po sobie i powiązanych przyczynowo określonych zmian stanowiących stadia, etapy, fazy, a zatem ukazuje sposób i kolejność przeobrażeń. Jednak w określeniu trwały rozwój nie chodzi o samo dookreślenie rozwoju, lecz o wskazanie pożądanego kierunku zmian w tym rozwoju i jego realizacji (trwałość – rozumiana jako konsekwentne trwanie w obranym kierunku zmian w długim czasie, tj. progres, na rzecz zapewnienia pożądanej jakości życia). Dopiero takie rozumienie tego pojęcia może uzasadniać stosowanie terminu „trwały rozwój” (zamiast „rozwój o trwałym kierunku zmian progresywnych w długim okresie”).

Jak zauważa P. Jeżowski, warunki brzegowe zachowania całości lub części kapitału przyrodniczego określają charakter trwałości rozwoju, który w swym założeniu ma zmierzać do zachowania równowagi między trzema bazowymi kapitałami. W zależności od siły ograniczeń w użytkowaniu kapitału przyrodniczego przez człowieka można rozróżnić określone stopnie trwałości w jego realizacji:

■ w pierwszym – charakterystycznym dla ekonomii środowiska – przyjmuje się stałość sumy kapitału przyrodniczego, społecznego i ekonomicznego;

■ w drugim ujmuje się stałość sumy kapitału przyrodniczego ekosystemów, czyli stałość tzw. kapitału krytycznego;

■ w trzecim stopniu zastosowanie ma model adaptacyjny R. Norgaarda, w myśl którego substytucja może występować jako element procesu dostosowawczego, ale proces ten jest dopuszczalny tylko w warunkach równowagi między kapitałem naturalnym a wytworzonym przez człowieka. Ważny jest jednak brak ograniczeń w kapitale krytycznym;

■ w czwartym stopniu następuje ograniczenie użytkowania łącznego zasobu różnych form kapitału przyrodniczego i występuje on przy uwzględnieniu warunku – tzw. restrykcyjnej koncepcji (steady state) H. Daly’ego – oznaczającego zupełny brak substytucji między kapitałem przyrodniczym a innymi typami kapitału.

W rezultacie wskazane stopnie trwałości odzwierciedlają możliwość substytucji lub jej brak w odniesieniu do kapitału przyrodniczego, społecznego i ekonomicznego, wyrażając:

1) słabą trwałość – doskonała substytucja kapitałów, a zatem różne rodzaje kapitału są substytutami, przy czym należy zachować sumę (wielkość) kapitału całkowitego;

2) wrażliwą trwałość – ograniczona substytucja kapitałów, w ramach których kapitał przyrodniczy i społeczny mogą stanowić jedynie w pewnych granicach swe substytuty;

3) silną trwałość wskazującą jedynie na komplementarność kapitałów;

4) restrykcyjną trwałość związaną z zakazem „uszczuplania” kapitałów i brakiem ich substytucyjności (zasoby nieodnawialne nie są eksploatowane, a odnawialne są eksploatowane w przyjętych granicach).

Definicje zrównoważonego i trwałego rozwoju

Istota zrównoważonego i trwałego rozwoju

Geneza zrównoważonego i trwałego rozwojuPrzypisy

W. Sztumski, Idea zrównoważonego rozwoju a możliwości jej urzeczywistnienia, Problemy Ekorozwoju, 2006, nr 1 (2), s. 75.

Jak zauważa S. Czarnowski – pionier badań historii idei – przez ideę społeczną rozumie się: „wzór życia dla jednostek, jako członków związku ludzkiego, i wzór dla społeczeństwa, jako związku jednostek. Wzór, którego urzeczywistnienie uważane jest za konieczność, wzór będący przeto nakazem działania” S. Czarnowski, Idee kierownicze ludzkości Wybór pism socjologicznych, KiW, Warszawa 1982, s. 79.

A.B. Legocki, Miejsce człowieka we współczesnym świecie. Rozważania na temat nowej filozofii przyrody, Nauka, 2008, nr 1, s. 8.

Z. Hull, Ekofilozofia a filozofia zrównoważonego rozwoju, Studia Ecologiae at Bioethicae, 2010, nr 8 (1), s. 198.

Ibidem, s. 199.

Kapitał to element zasobów ekonomicznych, który charakteryzuje zdolność do odtwarzania. Jest on ujmowany w postaci strumieni. Szerzej na ten temat patrz: A. Becla, S. Czaja, Rola kapitału ludzkiego i społecznego w określeniu ścieżki rozwoju ekonomicznego w regionach problemowych, Optimum. Studia Ekonomiczne, 2014, nr 2 (68), s. 16–28.

W ramach ekonomii ekologicznej przyjmuje się gradację typów kapitału pod względem ich ważności na: kapitał naturalny (ziemia, ekosystemy, zasoby mineralne, surowcowe, zdolność asymilacyjna i inne), kapitał ludzki (praca, wiedza, umiejętności, kultura, stosunki międzyludzkie, organizacja społeczeństwa, instytucje, zasady i normy) oraz kapitał wytworzony przez człowieka (budynki, maszyny, infrastruktura itp.). Należy podkreślić, że w nauce ekonomii ekologicznej szczególną wagę nadaje się tym elementom kapitału naturalnego, które tworzą ekosystemy podtrzymujące życie. To oznacza wyodrębnienie kapitału krytycznego i pozostałego w obrębie kapitału naturalnego P. Jeżowski, Rozwój zrównoważony i jego nowe wyzwania, Kwartalnik Kolegium Ekonomiczno-Społecznego Studia i Praca, 2012, nr 2, s. 105.

M. Łuszczyk, Kazimierza Górki niedźwiedź brunatny, czyli rzecz o terminologii rozwoju trwałego, Studia i Prace WNEiZ US, 2016, nr 46 (2), s. 345–356.

„Przymiotnik oznaczający cechę doraźną, a także cechę trwałą, ale nieistotną dla kategoryzacji danego pojęcia stawiamy przed rzeczownikiem, np. biały niedźwiedź (może tu chodzić o niedźwiedzia o białej sierści, a także o jakiegokolwiek niedźwiedzia przysypanego białym pyłem). Przymiotnik oznaczający cechę trwałą, mający funkcję kategoryzacyjną, umieszczamy po rzeczowniku, np. niedźwiedź biały. W sytuacjach gdy dwa przymiotniki mają charakter kategoryzujący, po rzeczowniku stawiamy ten, który w kategoryzacji uważamy za ważniejszy, zob. ludowa sztuka sakralna i sakralna sztuka ludowa (w pierwszym wypadku mówimy o ludowej odmianie sztuki sakralnej, w drugim o odmianie sztuki ludowej). Gdy dwa przymiotniki występują po rzeczowniku, oba oznaczają cechy trwałe, ale pierwszy jest w kategoryzacji ważniejszy”. Cytowane za: M. Bańko, Szyk przymiotników, Poradnia językowa PWN, PWN 2011, https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/szyk-przymiotnikow;12630.html (stan na dzień 10.10.2019).

W literaturze pojęcie zrównoważenia nie jest zawsze tak samo pojmowane. Oprócz wskazań na równoważenie, sprawiedliwe traktowanie interesów i praw do zaspokojenia potrzeb i dobrego życia nie tylko obecnego, lecz także przyszłych pokoleń (zrównoważenie jako wartość – równość możliwości międzypokoleniowych), wskazuje się również na równoważenie jako proces uzgadniania, harmonizowania tzw. ładów rozwoju cywilizacyjnego: przyrodniczego, gospodarczego, społeczno-politycznego, technologiczno-naukowego i świadomościowego (aksjologicznego) Z. Hull, Ekofilozofia a filozofia zrównoważonego rozwoju, Studia Ecologiae et Bioethice, 2010, nr 8 (1), s. 203.

K. Górka, Rozwój zrównoważony w ekonomii sektora publicznego Obszary badań nad trwałym i zrównoważonym rozwojem, red. B. Poskrobko, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 2007, s. 185.

J. Famielec, Rozwój zrównoważony a ordoliberalna koncepcja ładu gospodarczego Ład gospodarczy a współczesna ekonomia, red. P. Pysz, A. Grabska, M. Moszyński, PWN, Warszawa 2014, s. 197.

M. Jahnke i H.G. Nutzinger rozróżniają pojęcia „trwałość” i „trwały rozwój”, przyjmując, że trwałość to idea regulacyjna, która inicjuje proces społecznego uczenia się i poszukiwania oraz towarzyszy mu, trwały rozwój zaś to koncepcja praktycznych działań zgodnych z ideą regulacyjną. Natomiast według J. Robinsona trwałość i trwały rozwój traktowane są jako alternatywne koncepcje rozwojowe, w których trwałość oznacza strategię opartą na fundamentalnej zmianie wartości społecznych i stylów życia, trwały rozwój jest zaś ujmowany jako rozwiązanie utylitarne, technologiczne, w zasadzie zakładające zachowanie status quo. M. Jahnke, H.G. Nutzinger, Sustainability – a theoretical idea or a practical recipe, Poiesis Prax, 2003, Vol. 1, s. 277–278; J. Robinson, Squaring the circle? Some thoughts on the idea of sustainable development, Ecological Economics, 2004, Vol. 48, s. 370–372. Cytowane G. Dobrzański, Interpretacje trwałego i zrównoważonego rozwoju Obszary badań nad trwałym i zrównoważonym rozwojem, red. B. Poskrobko, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 2007, s. 202.

Trwałość wzrostu – w myśl definicji Światowej Konferencji ds. Środowiska i Rozwoju pod przewodnictwem G.H. Brundtland – rozumiana jest jako brak zaspokojenia potrzeb teraźniejszych kosztem zmniejszania możliwości przyszłych generacji do zaspokajania ich potrzeb. Trwałość i samopodtrzymywanie się wzrostu implikuje nie tylko krótkookresową, ale też międzygeneracyjną sprawiedliwość. Z kolei B. Fiedor definiuje pojęcie trwałego rozwoju przez pryzmat celów, których – jak podkreśla – realizacja wynika z jego istoty i zapewnia, że długookresowy rozwój jest zrównoważony i samopodtrzymujący się. Najogólniej celem tym będzie wzrost szeroko rozumianego dobrobytu społecznego i jednostkowego, fizycznego i psychicznego rozwoju człowieka, przy harmonijnym ułożeniu relacji społeczeństwo – przyroda. W. Meyer jako trwałość rozwoju wskazuje na aspekt procesu społecznej integracji trzech wymiarów, tj.: 1) celowego, określającego horyzontalną integrację społeczną w odniesieniu do kapitału społecznego, gospodarczego i przyrodniczego, 2) terytorialnego, uwzględniającego pionową społeczną integrację powiązaną z hasłem „myśl globalnie, działaj lokalnie” i 3) czasowego, związanego ze społeczną integracją międzypokoleniową. B. Fiedor, Nowa ekonomia instytucjonalna a zrównoważony rozwój Obszary badań nad trwałym i zrównoważonym rozwojem, red. B. Poskrobko, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 2007, s. 158–160; W. Meyer, Evaluation, Design and Data Collection, Part III: Investigating Sustainability, prezentacja przedstawiona podczas EASY-ECO Training, Bratysława 2005.

Co nie wyklucza braku występowania innych kierunków zmian w krótkich okresach.

P. Jeżowski, Rozwój zrównoważony i jego nowe wyzwania, op. cit., s. 105.

P. Jeżowski wskazuje na trzy podstawowe stopnie trwałości: 1) mocna trwałość (strong sustainability),
2) bardzo mocna trwałość (very strong sustainability) oraz 3) restrykcyjna trwałość (steady state), a dodatkowo ujmuje trwałość słabą, jednak nie przyporządkowuje jej w przyjętej skali stopniowania, ibidem, s. 105–106.

Należy podkreślić, że miary kapitału przyrodniczego, społecznego i ekonomicznego są inne, a zatem pojęcie sumy tych kapitałów nie ma wyrazu matematycznego (pomiarowego), lecz jedynie poglądowy.

P. Trzepacz, Geneza i istota koncepcji rozwoju zrównoważonego Zrównoważony rozwój – wyzwania globalne, red. P. Trzepacz, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, Kraków 2012, s. 20.