Projektowanie badań społeczno-ekonomicznych. Rekomendacje i praktyka badawcza - ebook

Od Autorek

W naukach empirycznych, do których zalicza się wszystkie nauki przyrodnicze, a także społeczne i ekonomiczne, dąży się do sformułowania praw empirycznych, które określane są mianem praw probabilistycznych, a których celem jest stwierdzenie prawdopodobieństwa zdarzeń. Wiąże się z tym konieczność przeprowadzenia badania empirycznego o charakterze ilościowym. Badanie ilościowe dostarcza statystycznego obrazu badanej rzeczywistości. Z tego powodu proces badawczy w obszarze tych nauk wymaga stosowania metody redukcyjnej, w tym indukcji na podstawie zrealizowanych pomiarów. Prawidłowo zorganizowany i zrealizowany pomiar daje podstawę do weryfikacji postawionych hipotez badawczych. Sposób przeprowadzenia badania empirycznego decyduje o poprawności wywodu naukowego i uznaniu uzyskanych wyników za naukowe. Warto podkreślić, że każda praca badawcza, a zwłaszcza praca uprawniająca do ubiegania się o stopień naukowy, musi prezentować warsztat badawczy, który podlega ocenie w takim samym stopniu, jak treść merytoryczna uzyskanych wyników. Dlatego też sukces procesu badawczego w obszarze nauk empirycznych jest ściśle powiązany z metodą badawczą.

Zdobyte doświadczenia dydaktyczne i badawcze autorek skłaniają do uznania, że istnieje potrzeba przedstawienia procesu badania naukowego w obszarze nauk społeczno-ekonomicznych z punktu widzenia zarówno konceptualizacji i operacjonalizacji problemu badawczego, jak i adekwatnej do postawionych pytań badawczych metody realizacji badania empirycznego, tak by możliwa była weryfikacja hipotez badawczych, przyczyniając się do poszerzenia wiedzy naukowej.

Celem pracy jest prezentacja całego procesu badawczego oraz scharakteryzowanie metod realizacji badań empirycznych stosowanych w naukach społeczno-ekonomicznych. Rozpoczynając od zbudowania modelu konceptualnego na podstawie sformułowanych pytań i hipotez badawczych, autorki ukazują następnie metody transformacji hipotez badawczych w hipotezy statystyczne, zasady skalowania pojęć oraz tworzenia narzędzia pomiaru, a także samego pomiaru w terenie, wraz z doborem próby, kontrolą pomiaru oraz sprawdzeniem spójności tworzonej w wyniku pomiaru bazy danych włącznie. Przedstawione problemy badania empirycznego nie obejmują analizy danych i formułowania wniosków. Ten etap badania empirycznego obejmuje procedury, które zarówno w literaturze polskiej, jak i międzynarodowej, są w opinii autorek ujęte wystarczająco dokładnie i nie ma potrzeby ponownego ich omawiania. Za takim rozwiązaniem przemawiały również względy praktyczne, związane z przyjęciem rozsądnej objętości przygotowanej monografii.

Proces badania empirycznego został w pracy ujęty jako sekwencja dwóch faz: fazy konceptualizacji wraz z operacjonalizacją oraz fazy realizacji, które dzielą się z kolei na etapy cząstkowe. W fazie konceptualizacji zostaje sformułowany model, wyrażający sposób rozumienia rzeczywistości przez badacza, oraz stawiane są hipotezy badawcze. Po określeniu modelu konceptualnego konieczne jest zoperacjonalizowanie wszystkich występujących w nim elementów. Operacjonalizacja oznacza nadanie definicji operacyjnych wszystkim pojęciom i relacjom, które ujęto w modelu. Etap ten związany jest z zagadnieniem skalowania badanych zjawisk. W tym czasie należy również zaprojektować metody pomiaru rozważanych związków między pojęciami. Po fazie operacjonalizacji następuje faza realizacji badania empirycznego, która obejmuje zbieranie danych empirycznych niezbędnych do weryfikacji hipotez badawczych. Sposób, w jaki będą zbierane dane, jest podporządkowany zasadom operacjonalizacji składników modelu konceptualnego, czyli zdefiniowanym w nim pojęciom i relacjom. Metoda zbierania danych wynika zaś z celu, jaki postawiono badaniu naukowemu.

Faza realizacji obejmuje badanie wtórne i badanie pierwotne, zwane również terenowym. Badania wtórne polegają na pozyskaniu informacji z istniejących już zasobów danych. Ze względu na stosunkowo dużą dostępność danych wtórnych, niewielkie koszty i szybkość ich pozyskiwania, badania wtórne na ogół rozpoczynają fazę realizacji badania empirycznego. W niektórych przypadkach na tym etapie proces badawczy może zostać zakończony. Dzieje się tak wówczas, gdy cel badawczy zostaje osiągnięty i uzyskane ze źródeł wtórnych informacje pozwalają zweryfikować sformułowane hipotezy badawcze. Jeśli źródła te nie są wystarczające, to zachodzi konieczność kontynuowania badań w formie badań terenowych. W badaniach tych pozyskuje się dane pierwotne, dające podstawę weryfikacji hipotez badawczych. Dlatego ten etap badań określa się też mianem „badań pierwotnych”. Etap badań terenowych wymaga wyboru metody badawczej oraz przygotowania adekwatnych narzędzi badawczych, stworzenia materialnych i organizacyjnych warunków do realizacji badania, a następnie realizacji procedury badawczej, czyli przeprowadzenia pomiaru, by na podstawie uzyskanych wyników dokonać redukcji i przetworzenia danych w konkretne informacje.

Poza prezentacją zasad prowadzenia badania naukowego, w pracy przytoczono przykłady sposobów postępowania, wykorzystywanych w wielu badaniach społeczno-ekonomicznych. Stanowią one studium przypadków, pozwalające przybliżyć Czytelnikowi realia procesu badawczego i uświadomić, jak przebiegają poszczególne fazy badań empirycznych, których naukowość nie budzi wątpliwości. Założono, że Czytelnik ma podstawową wiedzę z zakresu statystyki.

Książka jest pracą zespołową w pełnym słowa tego znaczeniu. Niemniej jednak poszczególne rozdziały mają piętno nadane im przez poszczególne autorki. Rozdziały 1, 2.1, i 3 są w głównej mierze autorstwa Małgorzaty Rószkiewicz, z wyłączeniem podrozdziału 3.2, który przygotowała Jolanta Perek-Białas. Rozdziały 2.2, 4 i 5 są autorstwa Doroty Węziak-Białowolskiej. Rozdział 6 opracowała Jolanta Perek-Białas, z udziałem Małgorzaty Rószkiewicz i Agnieszki Zięby-Pietrzak. Rozdziały 7 i 9 przygotowała w głównej mierze Małgorzata Rószkiewicz, a rozdział 8 jest autorstwa Agnieszki Zięby-Pietrzak.

Publikacja dedykowana jest przede wszystkim młodym pracownikom naukowym, kształtującym swój warsztat badawczy, oraz doktorantom studiującym na kierunkach społeczno-ekonomicznych. Autorki mają nadzieję, że będzie ona pomocna w projektowaniu i realizowaniu w praktyce badań naukowych na poziomie wyznaczonym przez wymagane standardy i w ten sposób przyczyni się do odkrywania prawdy.

Składamy serdeczne podziękowania prof. dr. hab. Józefowi Dziechciarzowi, którego wnikliwa recenzja, zawierająca szczegółowe uwagi do treści pracy oraz życzliwe sugestie związane z modyfikacją jej zawartości okazały się nie do przecenienia. Błędy, z nadzieją, że nieliczne, które Czytelnik dostrzeże w tekście, są wyłączną winą autorek.1. Propedeutyka badań naukowych

1.1. Poznanie naukowe w naukach empirycznych

Ostatecznym celem naukowego poznania jest formułowanie stwierdzeń, które są prawdziwe, co oznacza, że odpowiadają istniejącemu stanowi rzeczy. W procesie badania naukowego podlegają one ocenie syntaktycznej i semantycznej. Zgodnie z tezami filozofii nauki, poprawność syntaktyczna oznacza, że stwierdzenie zostało sformułowane według reguł jakiegoś języka. Poprawność semantyczna stwierdzenia oznacza zaś, że jest możliwa jego weryfikacja, czyli istnieje i jest dostępna metoda pozwalająca ocenić, czy stwierdzenie jest prawdziwe, czy też fałszywe. Przy czym wymaga się, by metoda ta była intersubiektywna, czyli dostępna wielu badaczom (Nowak 2007, s. 20).

Samo poznanie naukowe może być realizowane bezpośrednio lub pośrednio. Poznanie bezpośrednie jest realizowane w drodze przeprowadzonego wprost, zmysłowego odbioru stanu rzeczy. W rezultacie czego uzyskuje się zarówno odpowiedź na pytanie „jak jest?”, jak i na pytanie „dlaczego tak jest?”. Znajomość mechanizmu przyczynowego, czyli rozpoznanie związków kazualnych, dostarcza atrybut przewidywalności, co jest najwyżej cenione w przypadku wiedzy naukowej (Kozielecki 1975, s. 24). Poznanie pośrednie polega na wnioskowaniu, czyli na poznawaniu stanu rzeczy na podstawie bezpośredniego poznania innych stanów rzeczywistości. Oznacza to, że na pytanie „dlaczego tak jest?” znajduje się odpowiedź w drodze wnioskowania o stwierdzeniu, które jest przedmiotem badania, na podstawie innego stwierdzenia. W konsekwencji poznanie pośrednie jest realizowane za pomocą interpretacji. By stwierdzenie było uznane za naukowe, czyli prawdziwe, musi być albo bezpośrednio zrozumiane, albo pośrednio wywnioskowane. Jeśli zatem – jak zaznacza Bocheński – w nauce dochodzi do formułowania zdań (stwierdzeń, wypowiedzi) prawdziwych, to istota wnioskowania, czyli poznania pośredniego, sprowadza się albo do wnioskowania na podstawie jednego zdania o drugim, albo wyprowadzenia drugiego zdania z pierwszego (Bocheński 1992, s. 18). Zasady wnioskowania określa logika.

Proces wnioskowania wymaga istnienia przesłanek, czyli założenia zawierającego zdanie, co do którego uznaje się, że jest prawdziwe. Popper określił je mianem warunków początkowych (Popper 1977, s. 54). Potrzebna jest również reguła, czyli dowód, dzięki któremu na podstawie przesłanek można uznać zdanie drugie – wniosek – za prawdziwe.

Wnioskowanie może przyjąć postać dedukcji lub redukcji. W procesie dedukcji, w której prawdziwość przesłanek jest niewątpliwa, poszukuje się prawdziwości wniosków. Z tego powodu dedukcja jest niezawodną regułą wnioskowania, określaną często mianem reguły a priori. Proces dedukcji może zostać przeprowadzony w formule progresywnej lub regresywnej. Dedukcja w formule progresywnej polega na tym, że na podstawie ustalonych, niewątpliwych przesłanek dochodzi się do wniosków. W formule regresywnej formułuje się postać wniosku, a następnie sięga się do przesłanek, których prawdziwość jest dowiedziona, niezbędnych do przeprowadzenia dowodu prawdziwości wniosku. Wnioskowanie drogą dedukcji właściwe jest dla nauk formalnych, do których należą matematyka i logika. Schematycznie poznanie dedukcyjne przedstawia rysunek 1.

Rysunek 1. Proces dedukcji

Źródło: opracowanie własne.

Wnioskowanie może też przyjąć postać redukcji. W redukcji dokonuje się wnioskowania o możliwych przesłankach na podstawie sformułowanych wniosków. Z tego powodu redukcja nie jest niezawodną regułą wnioskowania. Szczególnym przypadkiem redukcji jest indukcja (redukcja indukcyjna). Indukcja ma miejsce wówczas, gdy przesłanka jest uogólnieniem wniosku. Jeśli przesłanka nie jest uogólnieniem wniosku, wówczas występuje redukcja nieindukcyjna.

Również proces redukcji może zostać przeprowadzony w formule progresywnej lub regresywnej. Redukcja w formule progresywnej polega na tym, że nie ma pewności co do prawdziwości sformułowanych przesłanek, zaś prawdziwość wniosku jest niewątpliwa, gdyż daje się on stwierdzić. Reguła takiego dowodu określana jest mianem weryfikacji. Redukcja w formule regresywnej polega na poszukiwaniu potencjalnie prawdziwych przesłanek dla dającego się stwierdzić wniosku. Taka reguła dowodu określana jest wówczas mianem „wyjaśnienia”. Schematycznie poznanie redukcyjne przedstawia rysunek 2.

Rysunek 2. Proces redukcji

Źródło: opracowanie własne.

Istota weryfikacji sprowadza się do sprawdzania prawdziwości przesłanek na podstawie bezpośrednio weryfikowalnych wniosków. Konfirmacja oznacza potwierdzenie ich prawdziwości. Jeśli nie ma takiego potwierdzenia, wówczas występuje falsyfikacja i przesłanki są odrzucane. W związku z tym, że konfirmacja nigdy nie jest ostateczna, nie jest niezawodną regułą wnioskowania redukcyjnego, w przeciwieństwie do falsyfikacji, która jest ostateczna, stanowi niezawodną regułę wnioskowania redukcyjnego.

Nauki redukcyjne rozwijają się przez falsyfikację, czyli przez odrzucanie stwierdzeń uznanych za fałszywe (Popper 1977, s. 74). Do grupy tych nauk należą nauki empiryczne, czyli nauki przyrodnicze i społeczne. Do nich w największym stopniu odnosi się zatem pogląd J. Łukasiewicza, zgodnie z którym „badanie przyrody przypomina lekturę zaszyfrowanego pisma, do którego zgubiliśmy klucz. Najbardziej zdumiewającą rzeczą jest jednak, że w tych warunkach udaje się mimo wszystko zrozumieć kilka fragmentów” (za: Bocheński 1992, s. 142).

Charakter nauk empirycznych wyznacza reguła, zgodnie z którą doświadczenie jest wykładnią dopuszczalności budowanych stwierdzeń. W stosowanej w nich redukcji indukcyjnej, na podstawie dokonywanych obserwacji, formułuje się stwierdzenia obserwacyjne, które znajdują swoją podstawę w istniejącej rzeczywistości i ich prawdziwość jest niewątpliwa. Następnie formułuje się stwierdzenia ogólne, z których – na podstawie istniejących teorii i praw logicznych – stwierdzenia obserwacyjne powinny wynikać. Te ogólne stwierdzenia noszą nazwę hipotez.

Hipoteza badawcza jest sformułowanym przez badacza przypuszczeniem, dotyczącym badanych zagadnień, które musi być zweryfikowane. Hipotezy badawcze są zatem zaproponowanymi przez badacza odpowiedziami na sformułowane pytania badawcze. Po ich weryfikacji za pomocą przyjętej metody noszą nazwę praw. Dalej można formułować kolejne stwierdzenia ogólne, które dałyby podstawę do wyprowadzenia tych praw. Po ich weryfikacji będą one nosić nazwę teorii. J.M. Bocheński ujął proces budowania teorii jako sekwencję zdań kolejnych stopni (Bocheński 1992, s. 107–109). Zdaniem tego autora stwierdzenia obserwacyjne to zdania I stopnia, z kolei prawa i hipotezy to zdania II stopnia, teorie zaś, to zdania III stopnia, co schematycznie przedstawia rysunek 3.

Rysunek 3. Schemat redukcji indukcyjnej

Źródło: opracowanie własne.

W naukach empirycznych odrzucenie praw i teorii następuje w rezultacie uznania, że są one niewystarczające do wyprowadzania stwierdzeń obserwacyjnych, czyli w drodze ich falsyfikacji. Aby można było sformułować prawo, hipoteza je zawierająca powinna być potwierdzona w wielu badaniach empirycznych i w żadnym nie podlegać falsyfikacji.

Istota weryfikacji w indukcji sprowadza się zatem do następującej sekwencji kroków:

1) sformułowanie hipotez, które powinny wyjaśniać stwierdzenie niższego stopnia;

2) wyprowadzenie na podstawie tych hipotez zdań obserwacyjnych, których prawdziwość może być potwierdzona;

3) przeprowadzenie operacji technicznych, sprawdzających prawdziwość stwierdzeń obserwacyjnych, które wynikają ze sformułowanych hipotez;

4) wynikające z procedury sprawdzającej uznanie zgodności (konfirmacja) lub niezgodności (falsyfikacja) stwierdzeń wyprowadzonych z hipotez.

Układ ten schematycznie przedstawia diagram ścieżkowy na rysunku 4.

Rysunek 4. Weryfikacja w redukcji indukcyjnej

Źródło: na podstawie Bocheński (1992, s. 110).

Zbiór stwierdzeń obserwacyjnych, opisujących stan rzeczy, nie jest wystarczający dla nauki. Dopiero ich uporządkowanie w strukturze praw i teorii, przeprowadzone za pomocą weryfikacji, buduje wiedzę o rzeczywistości o charakterze naukowym. Dlatego też obserwacja sama w sobie nie jest nauką. Potrzebny jest jeszcze proces wnioskowania redukcyjnego, by na podstawie stwierdzeń obserwacyjnych formułować prawa i teorie oraz poddawać je falsyfikacji.

Wśród teorii należy odróżnić te, które określają prawa szczegółowe, czyli ustanawiane wewnątrz systemu naukowego za pomocą przedstawionych wcześniej procedur, oraz paradygmaty, będące według Khuna (1985, s. 406–439) teoriami, dzięki którym tworzą się wspólnoty naukowe i których falsyfikacja prowadzi do rewolucji naukowych. Zdaniem tego autora, w rezultacie falsyfikacji paradygmatu zmienia się sens wszystkich terminów występujących w systemie aksjomatycznym, a w konsekwencji nie występują wspólne stwierdzenia obserwacyjne w ramach różnych paradygmatów. Jak zilustrował to J.M. Bocheński (1992, s. 141), „Tycho Brahe (zwolennik Ptomeleusza) i Kepler (zwolennik Kopernika) patrząc na zachód Słońca, nie widzą tego samego”.

Powodzenie redukcji indukcyjnej wymaga, by spełnione były następujące postulaty (ibid., s. 123):

• postulat determinizmu, co stawia wymóg poszukiwania warunków obserwowanego stanu rzeczy;

• postulat zamkniętego systemu, co stawia wymóg założenia, że warunki te należą do istniejącego systemu aksjomatycznego;

• postulat związku z prawami, co stawia wymóg formułowania takich hipotez, które są najlepiej związane z całością systemu aksjomatycznego;

• postulat prostoty, co stawia wymóg wybierania spośród zbioru hipotez możliwych, hipotez najprostszych.

Jak określił to Popper, „jeśli celem naszym jest zdobywanie wiedzy, wówczas zdania proste cenimy wyżej niż zdania mniej proste, ponieważ mówią one więcej; ponieważ bogatsza jest ich treść empiryczna; ponieważ są lepiej sprawdzalne” (Popper, 1977, s. 118).

1.2. Etapy badania empirycznego

Dla wyniku poznania naukowego w drodze weryfikacji w redukcji indukcyjnej rozstrzygające jest przeprowadzenie operacji technicznych, sprawdzających prawdziwość stwierdzeń obserwacyjnych, które wynikają ze sformułowanych hipotez. Operacje te określane są mianem badania empirycznego.

Badaniom naukowym ze względu na cele, jakie realizują, można przypisać następujące funkcje:

• deskryptywną, która wyraża się w charakteryzowaniu podmiotów i przedmiotów oraz zdarzeń i procesów zachodzących w rzeczywistości;

• eksplikacyjną, która wyraża się w identyfikacji zależności występujących w rzeczywistości;

• prognostyczną, która wyraża się w symulacji przyszłych zdarzeń i procesów;

• innowacyjną, która wyraża się w tworzeniu nowych rozwiązań;

• kontrolną, która wyraża się w ocenie skuteczności podejmowanych świadomie działań.

Rysunek 5. Fazy i etapy procesu badań empirycznych

Źródło: opracowanie własne.