Prywatna wojna Rosy - ebook

PROLOG

ROSY

Obudziłam się w białym pokoju.

Wszystko było białe.

Lekko przechylając głowę, próbowałam spojrzeć na swoje ciało. Moje ciało również było białe. Być może przykrywało je prześcieradło.

Pomyślałam – no tak, nie żyję. Ale w głębi siebie, w głębi tego, co ze mnie zostało, nie odczuwałam ani życia, ani śmierci.

Wszystko było białe.

A ja czułam, że ta biel mnie pożera, że rozpuszczam się w bezkolorze, którego jestem zanikającym odcieniem.

Nie byłam w stanie dostrzec zarysu łóżka, komódki, gwoździa na ścianie, okna.

Wszystko było białe.

Jeden obraz zakłóca tę absolutną biel. Nie pytaj mnie, czy to jawa, czy sen.

To mój ojciec, który wchodzi do pokoju, odwraca się w moim kierunku, patrzy na mnie, upada na podłogę.

Człowiek w mundurze chwyta go za ramiona, podnosi, wyprowadza.

Jak za białą mgłą. Twarz mojego ojca wydała mi się taka sama jak dawno temu, jak w dniu, który już wymazałam z pamięci – miałam piętnaście lat, uciekłam z domu, wskoczyłam do pociągu jadącego do Rzymu. Mój ojciec przyjechał, żeby mnie zabrać do domu. Stał tam, z moim wujkiem, na stacji metra Colli Albani, i z daleka machał do mnie ręką.

Przepraszam, nie mogę powstrzymać płaczu.

Nie pytaj mnie o nic więcej. Nic więcej nie pamiętam.

TERESA

A więc postanowiłam, że na pogrzeb ubierzemy się wszyscy na biało.

Członkom mojej rodziny powiedziałam: musimy pokonać zło. Zło zaślepia.

Biel jest czystością. Niewinnością. Głęboki ból zostaje w nas na zawsze, ale my musimy umieć przekształcać go w nadzieję i wybaczenie.

Przyjechaliśmy do kościoła ubrani na biało, aby zło się skończyło.

Mój syn Francesco był niewinny. Mój brat Sebastiano był niewinny.

Wszyscy wiemy, że to była rzeź niewiniątek. Dotknęła wielu osób. Tak jak zabili mojego syna, mogli zabić dzieci którejkolwiek matki.

W Duisburgu padło sześciu niewinnych ludzi. Słuszne jest wołanie: „Dość!", i tak samo słuszne jest, żebyśmy my, kobiety, znalazły siłę, aby powstrzymać zło.

Biel dała nam nadzieję. Pomogła nam stworzyć atmosferę przebaczenia w naszej społeczności.

Napisano, że jakoby powstrzymałam wendetę, że moja biała koszulka była przesłaniem skierowanym do kogoś konkretnego.

To nieprawda.

Biel nie była niczym innym, jak tylko zaprzeczeniem nienawiści.

Gdybyśmy nadal czynili zło i karmili nienawiść, zniszczylibyśmy się sami jako pierwsi.

ANTONIA

Proszę wejść, pokażę pani pokój Marca.

Słucham? Podoba się pani tiulowa lamówka tej białej narzuty?

Proszę sobie wyobrazić, że jest częścią posagu, tego na użytek codzienny.

Tego ranka, kiedy mój syn wyjechał do Niemiec, zmieniłam mu pościel – poszwę na kołdrę, powłokę materaca.

Nie lubię koloru białego, ale ta narzuta znalazła się wśród tkanin, które moja matka zostawiła mi w posagu. Proszę sobie wyobrazić, że nigdy nie kładłam jej na moim łóżku, nie podobała mi się.

Tamtego sierpniowego ranka położyłam ją na łóżku Marca. Tak się złożyło.

Kilka dni temu wyprałam ją pierwszy raz, po latach, i położyłam znów na łóżku małżeńskim, gdzie mój syn bawił się z bratankami, a ja śmiałam się i mówiłam mu: „Dla mnie ty też jesteś dzieckiem".

I tak, niezamierzenie, przybrałam w biel łóżko mojego syna na krótko, zanim został zabity.

Ta biel jest jak jego czysta dusza, jak ten mnich, który ukazał mi się trzy dni przed rzezią we śnie, w którym ktoś chciał zabić trzech niewinnych ludzi, a ja biegłam, biegłam...

Ta biel jest jak niewinność Marca. Bo mój syn był niewinnym chłopcem. I będę to powtarzać, póki starczy mi życia.I

BOŻE NARODZENIE W DOMU RODZINY DE STEFANO

Kiedy pierwszy raz zobaczyłam zabitego człowieka, miałam piętnaście lat. Albo może szesnaście. Nie pamiętam roku. Mógł być 1988.

Pod moim domem znajdował się warsztat samochodowy. Pracował w nim pewien chłopak.

Któregoś letniego popołudnia leżę wyciągnięta na łóżku w moim pokoju, nagle słyszę hałas, jakby opuszczano mocnym szarpnięciem kratę. Jakby rytmicznie uderzano w obsuwającą się blachę.

Tratatatatatatatata.

Ciotka Santa, sąsiadka, krzyczy na schodach: U ’mma zzaru, u ’mmazzaru!

Zabili go.

W domu panuje zamieszanie. Moja matka otwiera drzwi. Wchodzi ciotka Santa i wybucha płaczem.

Podchodzimy do okna. Przy wejściu do warsztatu leży ciało chłopaka odwrócone na bok, w pozycji płodowej, w kałuży krwi, która rozpływa się w zwolnionym tempie.

Moja matka dłońmi zasłania usta, oczy ma pełne łez. Nic nie mówi. Wszyscy sąsiedzi podeszli do okien, aby popatrzeć na ten nowy akt widowiska, które miasto oferuje nam od jakiegoś czasu całkiem za darmo.

Nadjeżdżają samochody, policjanci w mundurach. Jakiś człowiek rzuca się na zwłoki i mruczy coś, czego nie słyszę. Może krzyczy.

Na środku sceny pojawia się trumna, kilka osób chwyta zmarłego za ubranie i wrzuca go do środka, jak worek. Trumna się oddala.

Kobieta z pierwszego piętra wylewa z balkonu wiadro wody na kałużę krwi. Ale ta woda nie ma mocy niczego zmyć, wręcz przeciwnie, rozrzedza krew, wzburza ją w fioletowawy potok, który plugawi ulicę.

Nadjeżdżają strażacy, aby rozproszyć ten straszliwy widok.

Myślę tylko o krwi, wsiąkającej w ziemię wokół mojego domu, o tragicznym strumieniu, który na swoich falach przenosi ślady człowieka. Jego życie.

Miałam piętnaście lat. Albo może szesnaście. Reggio Calabria to był Dziki Zachód. Żyliśmy obok śmierci. W każdej chwili czuliśmy na karku ponury podmuch, którego nie potrafiliśmy nazwać. Toczyła się właśnie druga wojna klanów.

Gdy chodziłam po ulicach, widywałam białe prześcieradła zakrywające trupy, blade dłonie i buty wystające spod całunów, przypominające, że tam pod spodem leży człowiek. Kolejny zabity.

„Bądźcie uważni, miejcie oczy otwarte, patrzcie, gdzie stawiacie kroki" – powtarzała nam moja matka z obsesyjnym uporem. Zawsze znajdowała jakiś dobry powód, żeby zatrzymać w domu mnie i mojego brata, a kiedy wychodziliśmy, obowiązywał nas bezwzględny nakaz powrotu o zmierzchu.

Ale w owym czasie ’ndrangheta rzetelnie wykonywała swoją brudną robotę. Jeżeli chodziło jej o ciebie, killer patrzył ci prosto w twarz i celował z pistoletu tylko w ciebie, nawet jeśli znajdowałeś się na placu wśród dwóch tysięcy osób. Rzadko się myliła. A dwa tysiące otaczających ciebie ludzi nic nie widziało i nic nie słyszało.

Dzisiaj ’ndrangheta jest inna. W 2007 roku w Duisburgu strzelano do całej grupy, tak jak się strzela do dzików na polowaniu w Aspromonte.

Druga wojna klanów w Reggio Calabria była konfliktem rozwiązywanym z wielką precyzją, walką między rodzinami, powolną, rytmiczną destrukcją – ty mnie, a ja ciebie; dwoje z moich i dwoje z twoich. Matematyczne obliczenia bez skazy.

Latem 1991 roku Reggio przeliczało swoich zabitych: ponad sześciuset w ciągu sześciu lat. Ziemia zamieniona w ludzką rzeźnię.

Wendeta nad Cieśniną oraz seria uprowadzeń w rejonie Locride przypominały Włochom o istnieniu mafii kalabryjskiej, postrzeganej nadal jako biedna i niewyrafinowana siostra mafii sycylijskiej. Kraj usłyszał pierwszy raz słowo ’ndrangheta latem 1955 roku, kiedy rząd wysłał z Triestu do Reggio Carmela Marzano – „żelaznego komendanta" – który miał zrobić czystkę wśród przestępców, uważanych za epigonów zbójników, a więc należących do rasy na wymarciu. Marzano łudził się, że w ciągu zaledwie pięćdziesięciu siedmiu dni udało mu się wyplenić klany, dokonawszy dwustu sześćdziesięciu jeden aresztowań i oczyściwszy szeregi policji ze skorumpowanych funkcjonariuszy.

Państwo odśpiewało hymn zwycięstwa. Nic nie zrozumiało z ’ndranghety.

Aby zrozumieć, jak mocno klany są wrośnięte w społeczeństwo i mentalność kalabryjską, wystarczyłoby zastanowić się głęboko nad słowami Corrada Alvaro¹, wielkiego pisarza i intelektualisty z San Luca, który właśnie tamtej jesieni 1955 roku zauważał w Corriere della Sera: „W wyniku panującego wśród nas pomieszania pojęć, takich jak sprawiedliwość i niesprawiedliwość, błąd i prawo, legalność i nielegalność, z powodu rzeczywistych i rzekomych nadużyć tych, którzy w jakiś sposób byli u władzy, nie uważano za niewygodne pokazywanie się w towarzystwie członków ’ndranghety".

I tak pod koniec lat pięćdziesiątych mafia kalabryjska popada w zapomnienie narodowe i może kwitnąć bez przeszkód. Bogaci się dzięki przemytowi papierosów, wyłudzeniom, wykorzystywaniu przetargów państwowych, uprowadzeniom. Aż do wybuchu pierwszej wojny ’ndranghety w latach siedemdziesiątych, tego fizjologicznego starcia między starym a nowym, które prędzej czy później dotyka każdy system. To niemożliwy dialog między pokoleniem ojców chrzestnych, takich jak Antonio Macrì – człowiek staroświecki, przeciwny porwaniom i handlowi narkotykami, a wyłaniającymi się klanami z Piana di Gioia Tauro, z San Luca i Plati, rodziną De Stefano z Reggio.

Macrì zostaje zabity w 1975 roku. Jego delfin Mico Tripodo kończy tak samo rok później w przychodni więzienia Poggioreale w Neapolu, uśmiercony przez killerów, którzy działają w zmowie z Nową Camorrą Zorganizowaną Raffaela Cutolo.

Pierwsza wojna klanów pozostawia na polu bitwy dziewięćdziesięciu trzech zabitych w roku 1975, stu jeden w 1976. Zostaje przerwana, a później, w roku 1977, wznowiona zasadzką na capobastone Giorgia De Stefano, trafionego w plecy pośród świerków Aspromonte. Berło po nim przejmuje jego brat Paolo i następuje zawieszenie broni. Ale nie potrwa ono długo.

Urodziłam się w 1972 roku. Miałam trzynaście lat, kiedy wybuchła druga wojna ’ndranghety.

Pierwszy akt tego dramatu wystawiony zostaje 11 października 1985 roku przed siedzibą towarzystwa ubezpieczeniowego Italia Assicurazioni w Villa San Giovanni. Antonino Imerti, zwany Nano feroce², stary znajomy mojej rodziny, unika wybuchu bomby w samochodzie-pułapce, który ma wyeliminować właśnie jego, a tymczasem zabija trzech jego ochroniarzy. Wtedy właśnie po raz pierwszy w Kalabrii zostaje użyta zdalnie sterowana bomba.

Mówi się, że boss z Fiumary di Muro stał się zbyt arogancki, że jego utopijne wizje o ekspansji zaczęły drażnić rodzinę De Stefano z Reggio, z którą Imerti był powiązany. Nadszedł moment, by położyć łapy na przetargach publicznych, począwszy od planowanego mostu nad Cieśniną. Gruba sprawa. Nie ma tu miejsca dla tych, którzy odstępują od reguł i wcześniej ustalonych ról.

Ale Imertiemu udaje się przeżyć, a dwa dni później czterech płatnych morderców zabija Paola De Stefano, absolutnego monarchę w Reggio. Zasadzka ma miejsce pod jego własnym domem w dzielnicy Archi, aby jasno pokazać, że rywale są zdolni przeniknąć do samego serca cytadeli króla.

Wybucha otwarta wojna o kontrolę nad miastem. Wrogie rodziny walczą nawet o chodniki, jak w przypadku corso³ Garibaldiego, gdzie handlarze z prawej strony płacą haracz jednemu stronnictwu, a ci z lewej przeciwnej frakcji.

Mapa ma wyraźne kontury – strefa północna Archi-Pentimele, zwana Bronxem Reggio, pozostaje w królestwie rodziny De Stefano, sprzymierzonej z rodzinami Tegano, Latella z Pellaro, Barreca, Paviglianiti, Zito. Do grupy należy także rodzina Libri, która zarządza innym kawałkiem strefy północnej – bliżej centrum, w San Giovannello i w Eremo della Consolazione. Przemieśćmy się wyżej, w kierunku Ospedali Riuniti – rządzi tam wroga rodzina Condello, satelita Imertich, wraz z rodzinami Saraceno, Fontana, Rosmini. Serraino to władcy wyższej strefy południowej, czyli dzielnicy Arangea, za lotniskiem. Południowa strefa wybrzeża jest natomiast terytorium rodziny Labate, która trzyma z klanem De Stefano.

Wychowałam się na południu, przy viale Calabria. Wówczas te trzy kilometry, które łączą groblę rzeki Calopinace ze strefą południową, w kierunku lotniska, były tylko stertą ziemi i kamieni. Tutaj rozciąga się królestwo rodziny Labate, od zawsze przezywanej Ti mangiu⁴ – niezbyt wyrafinowana metafora, pokazująca, jak bardzo się ich obawiano. Wiele razy słyszałam, jak mówiono: „Cca non si movi fogghia⁵, jeśli Labate sobie tego nie życzą".

Mieszkałam z rodziną w lokalu na czwartym piętrze, między centralną a dolną częścią dzielnicy Sbarre. Mam jeszcze przed oczami niekończące się ogrody, które ustąpiły później miejsca alei i nowym budynkom.

Mój ojciec Angelo jest kolejarzem, synem kolejarza; dziadek Giovanni był antyfaszystą, podczas dwudziestolecia międzywojennego nie chciał się podporządkować i zesłano go na odludzie. Babcia Rosa została sama z dziewięciorgiem dzieci, najmłodsze miało trzy lata. Od państwa dostała dwa mieszkania w dzielnicy kolejarzy, zwanej także dzielnicą Ceci, w centralnej części Sbarre. W miejscu tym skoncentrowały się bunty w 1970 i 1971 roku, czyli powstania w Reggio w sprawie przeniesienia stolicy regionu kalabryjskiego do Catanzaro, i moja babcia znalazła się wbrew woli w samym centrum historii.

Mój ojciec i moi wujowie uczestniczyli w protestach, jak wszyscy mieszkańcy Reggio, którzy wtedy to miasto kochali. Mój ojciec Angelo był jednym z tych, którzy ciskali kamieniami: w dwutomowej książce Buio a Reggio⁶ jest zdjęcie, na którym go widać – bardzo młodego, wśród powstańców.

Ja noszę imię po babci Rosie. Gdy patrzyłam na jej zdjęcia z młodości, zawsze wydawało mi się, że się w nich przeglądam, tak bardzo byłyśmy do siebie podobne. Nazywano ją faccia i paradisu⁷, ale wewnątrz kryła niespotykaną determinację. W rodzinie do legendy przeszedł epizod, kiedy jako siedemnastolatka chwyciła strzelbę ojca i po wsiach Nicotery, gdzie się wychowała, strzelała do pasterza, który ją uporczywie nękał. Kiedy dorosła i została żoną i matką, to ona zarządzała domem. To ona wydzielała porcje przy stole w czasie czarnego głodu.

W latach osiemdziesiątych Reggio wydawało się jeszcze miastem slumsów. Minęły dziesięciolecia od trzęsienia ziemi z 1908 roku, ale tym, żeby rzucić je znów na kolana, zajęły się inne zjawiska naturalne. Piętnastego października 1951 roku wylała rzeka Ancinale i górne dorzecze Petrace, rozpętując apokalipsę na południu Kalabrii: ponad siedemdziesiąt ofiar, cztery tysiące pięćset osób bez dachu nad głową, prawie tysiąc siedemset domów zmiecionych przez furię wody. W 1953 roku, znów w październiku, kolejna katastrofalna powódź: w prowincji Reggio było ponad sto ofiar, tysiąc dwieście zostało bez dachu nad głową. Śmierci te nie wywołały sensacji, ani też nie wzbudziły zaciekawienia badaczy zjawisk społecznych. Moje miasto, tak jak cała Kalabria, było odległym miejscem, którym nie trzeba się przejmować.

Trzydzieści lat później Reggio trwało odarte ze swej starożytnej, już tylko mitologicznej urody. Gabriele D’Annunzio⁸ nazwał tutejszy nadmorski deptak „najpiękniejszym kilometrem Włoch", z kamienicami w stylu liberty, panoramą Sycylii i wspaniałymi latarniami z kutego żelaza, które w pewnym momencie gmina postanowiła sprzedać urzędowi miejskiemu w Nicei, żeby na tym zarobić.

Moje miasto zostało okryte architektoniczną hańbą: barakowiska przetrwały od czasów trzęsienia ziemi z początku stulecia, dławiło nas budownicze bezprawie i wszechobecne śmieci.

Reggio takie już zostało, niemal pozbawione zmysłu piękna i pogrążone w bagnie bylejakości. Niewykończone domy, z widocznymi gołymi cegłami i koślawymi drutami wystającymi z cementowych słupów, tworzą krajobraz, do którego się ze smutkiem przyzwyczailiśmy, może nawet przywiązaliśmy. I wiemy, że wewnątrz wielu z tych szkieletów pysznią się marmury, pozłacane krany, drzwi z orzechowca i wanny z hydromasażem.

Kiedy byłam dziewczyną, o zachodzie słońca spontanicznie nastawała godzina policyjna. Po strzelaninie, w której ktoś ginął, spodziewano się reakcji rywalizujących ze sobą rodzin. Zamykaliśmy się więc wszyscy w domu.

Któregoś wieczora, gdy jedliśmy kolację na świeżym powietrzu na balkonie u mojej ciotki, zobaczyliśmy nagle wysoki płomień, po którym nastąpił ogłuszający wybuch. To sklep z owocami i warzywami wyleciał w powietrze. Napiliśmy się wody z cukrem, żeby dodać sobie animuszu i wróciliśmy do domu, skręcając w inne niż zwykle uliczki, żeby tylko nie natknąć się na policję, straż pożarną i uliczne korki.

Byłam przyzwyczajona do tego systemu. To była rutyna. Żyliśmy w samym sercu zniszczenia, w rytmicznym i ponurym napięciu. Budziliśmy się rano z tkwiącym w naszych głowach pytaniem – ilu dziś zabiją?

Pierwsze strony gazet wyglądały jak szachownice nekrologów. Zdjęcia zabitych, wydobywane z dowodów osobistych, na których spojrzenia gasną w nieruchomym wyrazie twarzy, były otoczone ramką zawsze takich samych słów. Patrzyliśmy, szukaliśmy kogoś, kogo znamy. Czasem znajdowaliśmy.

Tak nam właśnie kazali dorastać i tak żyć: państwo włoskie i panowie ’ndranghetisti. Kazali nam istnieć tak, jakbyśmy byli donicami z terakoty zmuszonymi do podróży w towarzystwie wielu donic z żelaza. My też toczyliśmy wojnę, nie chwytając za strzelby. Ogarnął nas popłoch, prawdziwy strach i niemoc. Odczuwaliśmy zmęczenie faktem, że zostaliśmy wessani do teatru, po którego scenie nikt z nas nie chciałby nigdy stąpać, ale ktoś umieścił nas w środku tego dramatu, jak statystów w scenach pozbawionych wszelkiej ludzkiej logiki.

Czuliśmy się jak dzieci gorszego włoskiego genu.

Tymczasem tak zwany Dekret z Reggio z maja 1989 roku, obowiązujący do tej pory, przeznaczał sześćset miliardów starych lirów na stworzenie infrastruktury i miejsc pracy na terytorium objętym przemocą. Dwudziestego siódmego sierpnia 1989 roku w Bocale został zabity Lodovico Ligato, były prezes Ferrovie dello Stato⁹. A w gminie Villa San Giovanni rozegrał się ostatni, mrożący krew w żyłach, rozdział mafijnego konfliktu – zabójstwo sędziego z Campo Calabro, Antonina Scopellitiego, sędziego Prokuratury Generalnej w Sądzie Kasacyjnym. Dziewiątego sierpnia 1991 roku Scopelliti był na wakacjach i przygotowywał oddalenie odwołań złożonych przez sycylijskich bossów skazanych w wielkim procesie przeciw cosa nostrze w Palermo. Zdaje się, że w tym przypadku ’ndrangheta kalabryjska była zbrojnym ramieniem mafii sycylijskiej, która w zamian starała się doprowadzić do podpisania zawieszenia broni między rodzinami z Reggio.

Wiele rzeczy opowiadano na temat dynamiki mafijnego pokoju, istniały nawet napuszone wersje, mówiące o autorytatywnej ingerencji z zewnątrz. Jedna z wersji głosi wręcz, że aby położyć kres drugiej wojnie ’ndranghety przyjechał wpływowy rozjemca ze Stanów Zjednoczonych. Inna wersja opowiada o bossie z cosa nostry Totò Riinie, który przekroczył Cieśninę Mesyńską w habicie zakonnika, aby rozwiązać problem. Wersja najbardziej wiarygodna wskazuje natomiast na Antonia Nirtę il Diplomatico, historycznego ojca chrzestnego z San Luca, jako orędownika rozejmu i poręczyciela za rodzinę De Stefano.

Wtedy po raz pierwszy usłyszałam o San Luca.

Konflikt pozostawił pole walki umazane krwią, ale pozbawione zwycięzców i pokonanych, a chodziło o pokój z wygody. Aby móc poprowadzić nowy, owocny biznes narkotykowy, konieczne było wygaszenie reflektorów. Koniec z trupami. Praca została wstrzymana przez masakry, trzeba było podjąć ją czym prędzej na nowo.

Klany rozdzieliły między siebie strefy wpływów według nowych schematów. Kilka lat później, podczas wielkiej operacji Olimpia, Dyrekcja Antymafijna z Reggio napisała, że miasto zostało powierzone dwóm grupom po pięćdziesiąt procent: Condello, Serraino i Rosmini z jednej strony; De Stefano i Libri z drugiej. Utworzona została „komisja prowincjonalna" z przedstawicielami obszaru tyrreńskiego, pasa wewnętrznego, strefy jońskiej i miasta Reggio.

Na jakiś czas krew przestała brudzić moje miasto.

Skruszeni opowiadają, że podczas mediacji pomiędzy dwiema armiami fundamentalną rolę odegrał inny capobastone¹⁰ z San Luca, Antonio Pelle, zwany Gambazza – postać, która dziś, po krętych ścieżkach wytyczonych przez przeznaczenie, w końcu stanęła na mojej drodze.

Tak. Przeznaczenie jest dziwne. Prawie groteskowe, jeśli chodzi o zbiegi okoliczności, którymi ciska ci w twarz.

Byłam studentką uniwersytetu w Pizie i moje powroty do Reggio na Boże Narodzenie były podróżami nadziei. Studiowałam na wydziale języków i literatury obcej, między Placem Cudów a Piazza dei Cavalieri, gdzie wznosiła się surowo „La Normale"¹¹, nieprzenikniona twierdza elitarnej kultury. Miałam kuzyna, który studiował w Pizie. Moje losy uniwersyteckie były oczywiście podporządkowane jego obecności w mieście, mój ojciec inaczej by się na to nie zgodził.

Jak wszyscy przyjezdni studenci, w większości południowcy, koło 20 grudnia wsiadałam do Freccia del Sud, pociągu linii Turyn–Palermo, do wagonu drugiej klasy bez rezerwacji miejsc, i rozpoczynałam podróż do Kalabrii. Siedziałam na swojej walizce, wciskając kolana między inne dwadzieścia osób stojących w przejściu między toaletami a korytarzem. Powietrze było obrzydliwą mieszanką oddechu, potu, moczu, zastałego dymu papierosów.

Kiedy zapadał zmrok, przesuwające się pode mną szyny zaczynały intensywnie pulsować, wybijając synkopowany rytm wokół mojego ciała.

W korytarzu ktoś klął, bo ktoś go potrącił łokciem, albo dlatego, że ktoś próbował pokonać tę masę ludzką, depcząc po głowach i kończynach. Ja słuchałam muzyki z walkmana na kasety, dopóki głos Madonny nie zmieniał się w baryton, gdy baterie mnie opuszczały. Wówczas opierałam głowę o rozchwianą ścianę pociągu i starałam się odpocząć.

W sercu nocy, kiedy wreszcie krzepła zawieszona cisza, lubiłam słuchać gwizdu zawiadowcy stacji, który zezwalał na przejazd, i czuć jak pociąg nabiera prędkości. Kochałam myśl o tym, że moje ciało przemieszcza się przez odmienne krajobrazy, kiedy ja nie poruszam przy tym ani jednym mięśniem.

O świcie byliśmy już daleko na Południu – na stacji, która symbolicznie wyznaczała granicę geograficzną i emocjonalną. Na stacji tej pukanie w mikrofon anonsowało głos, który z wyraźnym kalabryjskim akcentem budził nas wszystkich z otępienia niespokojnej nocy: ’Ibbo Pizzo! Stazioni i Vibbo Pizzoooooo! Otóż to, w Vibbo Pizzo Kalabria witała mnie ponownie swoim śpiewem głosów na przydechu, przypominając, że przekroczyłam próg innego wymiaru.

Koło Bagnary pociąg skręcał i nagle pojawiał się ostro zarysowany czubek włoskiego buta i krawędź Sycylii. To było moje Reggio, w tej chwili wydawało mi się olśniewające. Podniecenie neutralizowało moje zmęczenie długą podróżą w tym bydlęcym wagonie.

Nadjeżdżałam, aby znów przejąć we władanie moje miasto.

Na dworcu czekała na mnie moja przyjaciółka Luisa. Wysoka, jasnowłosa, efektowna. Luisa była wcieleniem femme fatale. Mężczyźni z wątłym poczuciem wartości chcieliby mieć ją u swego boku jak trofeum, którym chwalić się można podczas uroczystych okazji. Dzieliłam z nią chleb i sen, gdy w wieku osiemnastu lat wierzyłam jeszcze, że cztery koła, dziesięć tysięcy lirów w kieszeni i światła dyskoteki wystarczą, aby podbić świat. Ale świat, ten prawdziwy, był odległy o lata świetlne od Reggio Calabria – miasta, które nie sięgało wzrokiem poza własne granice.

Z Luisą spędzałyśmy wieczory, krążąc samochodem, paląc papierosy, słuchając przejmującego głosu Mii Martini¹² i opowiadając sobie o tym, co zdarzyło się nam w dniach rozłąki.

W czasie jednego z tych wieczorów flirtowałam w pewnym lokalu z chłopakiem o słodkich oczach. Palił cygaro, dodawało mu to męskości. Nigdy wcześniej nie widziałam go w mieście; ani jego, ani jego trzech przyjaciół: Nina, Antonia i Giuseppe. Wystarczyło nam kilka minut, żeby się zapoznać.

Ten wieczór był magiczny, od tej pory chłopak o słodkich oczach nie tracił żadnej okazji, żeby się ze mną zobaczyć. Spędzaliśmy razem mnóstwo czasu w lokalach i dyskotekach, jedząc ciepłe rogaliki o świcie.

Był bardzo zżyty ze swoim przyjacielem Giuseppe, przyjeżdżali i odjeżdżali tym samym samochodem i wydawało się, że żyją w symbiozie bardziej niż braterskiej.

Słodkooki używał uprzejmych słów, miał eleganckie i ujmujące maniery, jego pełne skrępowania zainteresowanie moją osobą było oczywiste. Ja się świetnie bawiłam i o niczym nie myślałam. W restauracji, w dyskotece, w barze – ja i Luisa byłyśmy zawsze mile widzianymi gośćmi dla tych rycerzy, którzy traktowali nas ze staroświecką elegancją. Słodkooki mówił mi o sobie, o swojej pracy, o tym, jak spędza dni, podczas gdy za jego plecami Giuseppe robił sympatyczne miny, żartując sobie z niego bezlitośnie.

Chłopcy pili szampana, ja, przy mojej nietolerancji alkoholu, wybierałam tylko sok brzoskwiniowy. Przy każdej kolejce zamawialiśmy jedną butelkę szampana i sok dla mnie – pod koniec wieczoru mój brzuch był jak bulgoczący staw.

Czasem jeździliśmy moim samochodem, wówczas ja prowadziłam, a Giuseppe siadał koło mnie.

Pewnego wieczoru ja i Słodkooki znaleźliśmy się sami, bez załogi. Następnego dnia zostałam przedstawiona grupie. Zwłaszcza Giuseppe traktował mnie z nieoczekiwaną serdecznością. To on był przywódcą towarzystwa, znał mnóstwo osób, wszyscy mu się kłaniali. On decydował, do którego miejsca się szło ,i kiedy się z niego wychodziło.

Pewnego wieczoru zorganizował rozgrywki karciane w swoim domu, jak to się zwykło robić w okresie bożonarodzeniowym. Podobno mieszkał w willi i było tam wystarczająco dużo miejsca, żeby wszystkich pomieścić. Ja i Luisa byłyśmy naturalnie zaproszone.

Stawiłyśmy się na spotkaniu przy Piazza De Nava. Słodkooki promieniał.

Chłopcy wsiedli do samochodu pożyczonego od mojego brata, do mechanicznej pokraki – forda escorta (diesel 1600) z magnetofonem, który prawowity właściciel traktował jak wynalazek techniki ostatniej generacji.

Pokrążyliśmy po mieście, a później ruszyliśmy do domu Giuseppe. Z pasa biegnącego tuż nad portem skierowaliśmy się na północ Reggio i przejechaliśmy przez Pentimele, obok hali sportowej. Budynki stojące wzdłuż ulicy miały niedokończone fasady, ale balkony były udekorowane bożonarodzeniowymi światłami w tysiącu kolorach. Nie było wśród nich dwóch takich samych – parada dzwoneczków, świętych mikołajów, reniferów z saniami i zwykłych kolorowych żarówek.

Giuseppe pokazywał mi drogę. Słodkooki siedział obok mnie – po raz pierwszy.

Dojechaliśmy na trasę provinciale¹³ i skręciliśmy w kierunku morza. Po mojej prawej stronie prześwitywała willa otoczona wysokimi murami, zasłaniającymi ją od strony ulicy.

Zaparkowałam, zgasiłam silnik i zaczęłam wyciągać radio, żeby odruchowo schować je pod maskę, jak zawsze. Z tylnego siedzenia usłyszałam, jak Giuseppe mówi: „Możesz zostawić je podłączone". „Żartujesz?", zaśmiałam się. „Tylko tego by jeszcze brakowało, żeby ukradli radio mojemu bratu. Wiesz, co ja bym później miała?".

A on poważnym tonem, którego nigdy wcześniej u niego nie słyszałam: „Możesz zostawić otwarty samochód i kluczyki w stacyjce, tutaj nikt niczego nie dotknie". Wysiadł, a ja nadal próbowałam wyciągnąć sprzęt. Perspektywa znoszenia wrzasków mojego brata w wypadku ewentualnej kradzieży nie pozwalała mi tej sprawy zlekceważyć.

Słodkooki zbeształ mnie zaniepokojony: „Obraziłaś go, w ogóle nie myślisz o tym, co mówisz. Czy ty nie rozumiesz, kim jest Giuseppe?".

Patrzyłam na niego oszołomiona. Mężczyzna kierował do mnie mocne słowa, których nie rozumiałam.

Weszliśmy do willi. Przy wejściu, wysoko po lewej stronie, sześć czarno-białych monitorów transmitowało obraz otoczenia budynku. Obejrzałam się na Słodkookiego: „W tym domu mają po jednym telewizorze na głowę?". On jakby skamieniał, ja nadal się śmiałam. Dopiero później zdałam sobie sprawę, że ekrany były częścią prywatnego system nadzoru.

Salon był ogromny i kipiał od przepychu. Każdy przedmiot był stylowy, wyeksponowany w miejscu, gdzie najlepiej wyglądał. Czekali na nas inni chłopcy, których nigdy wcześniej nie widziałam.

Popatrzyłam na Luisę. Ona popatrzyła na mnie.

Byłyśmy w Archi, w domu Paola De Stefano, capo dei capi¹⁴, zamordowanego w 1985 roku.

Giuseppe był jego synem.

Podczas gdy mężczyźni odkorkowywali butelki szampana, tak jakby odpakowywali cukierki, stojąc w kręgu, wznosili toast za życie, za Boże Narodzenie, ale przede wszystkim za rozejm w wojnie klanów, który pozwolił im znów wychylić nosy z domów, ja i Luisa zapadałyśmy się w kwaśną miękkość zielonej kanapy. I śmiałyśmy się nerwowo.

W rzeczywistości byłyśmy zdezorientowane i nieporadnie szukałyśmy sposobu, byle jakiego, żeby nie dać tego po sobie poznać. Tę straszliwą wojnę wszyscy przeżyliśmy tak, jak oni – z innej perspektywy, ale jednakowo boleśnie. Byliśmy poddani reżimowi okrutnego niepokoju, który przeniknął do naszych domów, do codziennej pracy, do naszych nocnych myśli, zanieczyszczając każdą przestrzeń zastałym smrodem przerażenia.

Pozwolono im na to. Wszyscy na to pozwoliliśmy. Wszyscy milczeliśmy. Być może dlatego, że byliśmy sami.

Co mogli zrobić uczciwi ludzie z Reggio Calabria, aby odzyskać swoje miasto? Uzbroić się? Uciec się do tego samego, skażonego języka?

Poszukując jakiegokolwiek zajęcia, które pozwoliłoby nam zacząć myśleć o czymś innym, ja i Luisa zaczęłyśmy bezmyślnie obliczać wartość domowego wyposażenia, przeliczając je na ludzkie życia. Ona mi mówiła: „Widzisz tę kanapę? Jeśli ją wyciśniesz, wypłynie krew, kosztowała przynajmniej pięciu zabitych. A żyrandol? Popatrz na niego. Przynajmniej dziesięciu zabitych".

Ogarniała mnie wściekłość. Odczuwam ją nadal po dwudziestu latach, kiedy myślę o tamtym wieczorze. A tymczasem Słodkooki, stojąc koło stołu, uśmiechał się do mnie z triumfalnym wyrazem twarzy, jakby chciał mi powiedzieć: „Widzisz, gdzie cię przyprowadziłem?".

Pragnęłam uciec jak najdalej, ale nie chciałam, żeby zauważyli moje zdegustowanie i pełen bólu dystans.

Obok Giuseppe stała cały czas dziewczyna – najmłodsza z czterech sióstr, najbardziej z nich lodowata, zupełnie wyjątkowa. Znałyśmy się od małego, jak wszyscy rówieśnicy w mieście, ze wspólnych imprez i spacerów – z życiowych spotkań pozbawionych treści. Ona już wybrała swoje przeznaczenie i podążała za nim z uporem zakochanej kobiety. Pragnęła tylko jego – Peppe, który zgodnie z zasadami ’ndranghety miał poślubić pewną młodą dziewczynę z San Luca. Takie wówczas krążyły głosy. Ale jej udało się naruszyć wzniosłe umowy i zamazać obietnice wyryte w kamieniu, żeby tylko mieć go dla siebie – sytuacja wyjątkowa, niemal wywrotowa dla wielkiego rodu ’ndrine. Prawdziwa miłość, która umiała pokonać nawet aranżowane małżeństwo, dzięki któremu miało się zawiązać nowe przymierze.

’Ndrangheta wiele traciła ze swego feudalnego dziedzictwa, utkanego z kodeksów i nienaruszalnych rodowych rytuałów, kawałek po kawałku. Następowała biologiczna metamorfoza, nadejście nowych pokoleń kładło kres niektórym ceremoniałom, lub raczej wybierało ze zbioru ojcowskich praw te, które dało się przełożyć na nowoczesne strategie kryminalne, pozostałe były jedynie obciążeniem. I jasne było, że Giuseppe De Stefano cieszył się na tyle ważną pozycją, żeby samemu wymyślać nowe reguły, łącznie z tą pozwalającą mu na niezależny wybór kobiety, którą poprowadzi do ołtarza. Jego władza nie wymagała żadnych układów.

I tak oto wielka miłość tej dziewczyny stała się dla niego wielkim krzyżem.

Nie wybiera się mężczyzny, którego się pokocha, tak jak nie możemy wybrać miejsca, w którym się rodzimy, ani nazwiska, jakie nosimy. Dzieje się to po prostu i nie może być niczyją winą. Ale pokochać mężczyznę o niewygodnym nazwisku jest rozdzierające. Będziesz wyczekiwać, wstrzymując oddech, aż ktoś zapuka do drzwi i ci go odbierze, a każda spędzona z nim chwila może być tą ostatnią. Wydasz na świat dzieci, zdrowych nosicieli tego nazwiska i tej historii, dzieci, które naznaczone zostaną na zawsze jako mafijni spadkobiercy. A ty sama skończysz jak niewolnica czasu zawieszonego między jednym więziennym widzeniem a drugim, przez szybę wstawioną na mocy ustawy 41 bis¹⁵, po której twoje pieszczoty mogą się tylko ześlizgiwać, a te pięćdziesiąt dziewięć minut pełne wypranych słów wyda ci się nieskończonością, ponieważ trwać będą w twoim umyśle przez kolejne trzydzieści dni, jak automatyczna sekretarka, która powtarza na okrągło te same słowa, zanim odezwie się prawdziwy głos. Będziesz spać sama w łóżku pozbawionym namiętności i uczuć, pod ciężarem tysiąca myśli, które będą wędrować po twojej poduszce jak armia jadowitych mrówek.

Gardzę zabójcą, ale nie osądzam kobiety, która kocha i która zawsze znajdzie powód, aby iść przed siebie. Bez względu na to, czy to prawdziwa miłość, czy choroba.

Poznałam wiele kobiet będących w związku z mężczyznami ze świata przestępczości zorganizowanej. Myśląc o ich miłości, zastanawiam się, jakie bogactwo i jaka władza mogłyby kiedykolwiek zrównoważyć czas poszarpanego życia, spędzonego na czekaniu i na wychowywaniu dzieci, które teraz są już sierotami. Gubiąc powoli ślady mężczyzny, którego się kocha, wśród tylu podsłuchanych, odczytanych, poronionych słów.

Często dziewczęta nie są świadome tych straszliwych komplikacji lub po prostu wolą ich nie zauważać, uwiedzione i pochwycone przez środowisko wszechmocy oraz łatwych i obfitych pieniędzy. Więzienie i samotność majaczą tylko czasami jak dalekie widma. Są to jednak rzeczywiste etapy wytyczonego szlaku – nieuniknionego przeznaczenia.

Zastanawiam się też, czy miłość kobiety ma tyle siły, żeby odkupić złowrogi i krwawy wybór mężczyzny, czy też zbrodnia to wrodzone powołanie, którego nie sposób odrzucić. Nawet jeśli się patrzy prosto w oczy własnej żonie i dzieciom.

Giuseppe De Stefano został pozbawiony władzy rodzicielskiej jeszcze przed aresztowaniem. Było to zarządzenie bez precedensu we włoskim systemie sprawiedliwości, wydane przez sąd dla nieletnich w Reggio Calabria, który w październiku 2008 roku pisał o nim: „Zbyt długi okres życia w ukryciu pozbawił jego dzieci niezbędnej figury ojca i roli, jaką jest on powołany odgrywać w zrównoważonym kształtowaniu ich charakteru". Poza tym istniało ryzyko, zdaniem sędziów, że tego typu rodzic „sprawi, że dzieci staną się niewolnikami logiki zachowania i władzy mafijnej". Był to policzek wymierzony przez sprawiedliwość ’ndrinom¹⁶, które na prokreacji, także podczas życia w ukryciu, opierają ciągłość swojego dominium.

Decyzji tej nie podzielała jednak żona, ona wytrwała u jego boku aż do samego końca. Była razem z nim i dwojgiem dzieci w dniu jego aresztowania, 10 grudnia 2008 roku, w mieszkaniu w dzielnicy Pietrastorta w Reggio. De Stefano miał trzydzieści dziewięć lat i ukrywał się od 2003 roku, skazany za handel narkotykami, przynależność do grupy przestępczej o charakterze mafijnym i zabójstwo.

Wiele razy wyobrażałam sobie, że z nim rozmawiam, ja i on na wzgórzu Fortino di Pentimele, które wznosi się nad Reggio – twarzą w twarz, jesteśmy sami, nieuzbrojeni, bez podsłuchów i świadków, na środku ogromnej polany, przed nami Sycylia na wyciągnięcie ręki, a za plecami nasze miasto – paradoksalnie wspólne tło dla naszych historii z dwóch przeciwległych biegunów. Wyobrażam sobie, jak spoglądam mu w oczy, już bez masek i osłon, i pytam: „Dlaczego? Po co cały ten ból, od którego ty sam nie zdołałeś się uchronić?".

Przemoc pozostawiła bruzdy od swoich szponów na naszym ciele. Nasze dusze są przykurczone od kopnięć i pięści tych, którzy chcieli nam rozkazywać. Ale czyżby ten, kto uderzył pięścią, zapomniał już o moich ustach pełnych krwi tamtej wiosennej nocy? Czy moje jęki rozpłynęły się w nurtach Cieśniny, czy też rozbrzmiewają jeszcze w jego uszach jak ponura pieśń pogrzebowa?

Nie mogę, nie chcę w to uwierzyć – czy naprawdę staliśmy się tak nieludzcy?

Kto wie, czy De Stefano pamięta ostatnie słowa, jakie wypowiedział Giuseppe Spinella, zanim na jego oczach osunął się na ziemię. Trzydziestoletni przyjaciel umarł 2 września 1994 roku w kanale pod via Lia, za dzielnicą Archi. Kolejny chłopak, którego znałam, wyeliminowany podczas próby siły. Spinella wszedł do dyskoteki uzbrojony w pistolet, wystrzelił w powietrze, ludzie rzucili się w panice na podłogę. Władcy terytorium nie mogli pozwolić, żeby ktoś się zachowywał jak pan i władca w ich własnym domu.

Kto wie, czy De Stefano pamięta jęki przyjaciela, który na klęczkach odliczał ostatnie chwile, zanim nie dobił go strzał w głowę. Jakie to wykroczenie mogło stanowić równowartość życia młodego przyjaciela i ojca?

Gdyby tylko zechciał, Giuseppe De Stefano mógłby zapisać nową stronę historii Reggio Calabria. Postanowił jednak nadal plamić krwią dziennik naszego życia.

I ja też musiałam ją przelać.

Aż do chwili aresztowania uznawany był za absolutnego władcę ’ndranghety nad Cieśniną. W 2010 roku w protokołach śledztwa Meta¹⁷, prowadzonego przez Antymafijną Dyrekcję Śledczą w Reggio, jeden ze skruszonych, Roberto Moio, opisuje go jako najbardziej wpływową postać w mieście, stojącą na „bardzo wysokim stopniu w hierarchii ’ndranghety, niezależną od wuja Orazio", który był z kolei zbyt uzależniony od innych rodzin. Ale nie Giuseppe, on woli działać sam, bo wie, że żaden inny klan nie dorównuje jego władzy. Jest jedynym autentycznym spadkobiercą ojca Paola i jego dynastii.

Dwudziestego kwietnia 2011 roku w więzieniu w Tolmezzo, gdzie jest przetrzymywany zgodnie z ustawą 41 bis, były boss z Archi prosi, aby wysłuchali go prokurator Giuseppe Lombardo i ówczesny szef prokuratury w Reggio, Giuseppe Pignatone. Jest to końcowa faza dochodzenia Meta, którego za daniem była rekonstrukcja hierarchii ’ndranghety i prześwietlenie nowych struktur przestępczych w Reggio w ostatnim dwudziestoleciu.

Przed sędziami De Stefano wypiera się swojej przynależności: „Ja z ’ndranghetą nie miałem nigdy nic wspólnego i nikt" – mówi – „nikt nigdy nie podszedł do mnie, żeby zapytać, czy chcę należeć do ’ndranghety, czy nie".

Podobna przemowa, aż nazbyt klarowna w obronnym zaprzeczeniu, nigdy nie padłaby z ust ojca chrzestnego dawnego pokolenia. Taki był jego brat Carmine, aresztowany w 2001 roku w dzielnicy sypialnej w Arghilla, północnej części Reggio, gdzie stoją domy komunalne i mieszkają Cyganie. Nadjeżdża policja, otwiera drzwi, mężczyzna staje w wejściu nieuzbrojony, jak przystoi prawdziwemu capo¹⁸. Pytają go: „Czy pan jest Carmine De Stefano?". On odpowiada: „Tak, jestem synem świętej pamięci Paola", i wyciąga ręce, żeby mogli mu założyć kajdanki. Nie ucieka, nie dodaje zbędnych słów, nie pyta. Człowiek honoru do samego końca. Opowiadał mi to ktoś, kto był tam w chwili aresztowania i uczestniczył w tej filmowej scenie w stylu Ojca chrzestnego. Godnej mężczyzn stojących ponad czasem i ponad rzeczywistością, którzy chcą zmienić bieg historii.

Giuseppe De Stefano nagle naprawdę zmienia historię Reggio Calabria, gwałtownie zaprzecza swojej wszechwładzy, mówi, że skruszeni bredzą, gdy twierdzą, że podczas pobytu w więzieniu został rzekomo awansowany na stanowisko crimine w organizacji. Crimine razem z contabile przyjmują rozkazy wyłącznie od capo bastone, najważniejszego władcy terytorium. Contabile inwestuje pieniądze i wypłaca pensje członkom, crimine zarządza tak zwaną grupą ogniową i brudzi sobie ręce, planując zbrodnie korzystne dla dobrobytu lub bezpieczeństwa ’ndriny, czyli rodziny przestępczej.

Ale on temu zaprzecza. Oczyszcza całą trzydziestoletnią sagę swojej rodziny, począwszy od legendarnej triady braci honoru, noszących przezwisko brzmiące jak homerycki epitet – Arcoti, pochodzące od nazwy zarządzanej przez nich dzielnicy Archi: Giovanni De Stefano, zabity w 1974 roku przez oddział komandosów rywala Mica Tripodo w Roof Garden, barze na deptaku nadmorskim w Reggio, Giorgio De Stefano, zabity w 1977 roku w zasadzce w Aspromonte, Paolo De Stefano, ojciec Giuseppe, zabity w 1985 roku przed własnym domem.

„Płacę wysoką cenę", mówi jeszcze do prokuratora Lombardo. „Dziś pragnąłbym tylko dużo, bardzo dużo pogody ducha i prawowitości dla moich dzieci, bo ja jej już mieć nie mogę". Schować się w cieniu, oto czego by chciał. Albo zniknąć, teraz, kiedy wszystko zdaje się być skończone: „Nie ma w tym żadnej manii wielkości", podkreśla. „Bo jeśli chodzi o manię wielkości, to my... Moja rodzina wie lepiej niż inni, co to znaczy cierpienie spowodowane nazwiskiem, wielkością, historią".

Ale jakie to nazwisko, jaka wielkość, jaka historia?

„A kto dowodzi w Reggio?", pyta go prokurator.

„Dottore, kto dowodzi w Reggio?", otrząsa się nagle De Stefano. „Co za pytania mi pan zadaje, dottore Lombardo? Ja mam to panu powiedzieć? To pan mi może powiedzieć..."

„Pytam pana i ma pan prawo nie odpowiadać".

„Poraził mnie pan tym pytaniem, dottore... Kto dowodzi w Reggio... Piękne pytanie mi pan zadał..."

1 Corrado Alvaro (1895-1956), włoski pisarz i dziennikarz, w latach trzydziestych XX wieku występował przeciw faszyzmowi, przez co musiał opuścić Włochy, do których powrócił dopiero po zakończeniu II wojny światowej. Jako jeden z pierwszych pisarzy zaczął pisać o kalabryjskiej mafii (przypisy, jeśli nie zaznaczono inaczej, pochodzą od tłumaczki).

2 Okrutny karzeł (wł.).

3 Corso (wł.) – główna ulica w mieście, aleja.

4 Zjem cię (dial. kalabr.).

5 Tu nawet liść nie zadrży (dial. kalabr.).

6 Ciemność w Reggio (wł.).

7 Rajska twarz.

8 Gabriele D’Annunzio (1863-1938) – jeden z największych pisarzy i poetów włoskich, uważany często za prekursora włoskiego faszyzmu, był dowódcą oddziałów ochotniczych, które zajęły miasto Rijekę. Po sojuszu Włoch z III Rzeszą odszedł od Mussoliniego. Jego najsłynniejsza powieść to Triumf śmierci.

9 Koleje Państwowe.

10 Capobastone – głowa lokalnej rodziny mafijnej w Kalabrii.

11 „La Normale” – jedna z najbardziej prestiżowych włoskich uczelni, założona w Pizie przez Napoleona w 1810 roku.

12 Mia Martini – (1947-1995) włoska piosenkarka, tragicznie zmarła w Rzymie, popularna przez prawie cztery dziesięciolecia, znana z niezwykłej wrażliwości, wywarła ogromny wpływ na współczesną muzykę włoską.

13 Provinciale – droga regionalna.

14 Capo dei capi (wł.) – dosł. szef szefów: szef mafii, najwyżej stojący przywódca mafijny.

15 Ustawa wprowadzająca ostry reżim więzienny dla członków mafii.

16 ’Ndrina (dial. kalabr.) – rodzina; podstawowa jednostka mafii kalabryjskiej będącej siecią powiązanych ze sobą rodzin.

17 Z wł. „meta”, nazwa jednego z procesów śledczych dotyczących przestępczości mafijnej.

18 Capo (wł.) – szef, przywódca.