Przekład prawny i sądowy - ebook

5
PRZEKŁAD AKTÓW NORMATYWNYCH

Legem brevem esse oportet, quo facilius ab imperitis teneatur. Prawo powinno być zwięzłe, aby tym łatwiej mogli je spamiętać ludzie niedoświadczeni.

Stanisław Kalinkowski, Aurea Dicta – Złote Słowa,

Wydawnictwo VEDA, Warszawa 1997, L-10, s. 121.

Analiza porównawcza różnych kultur prawnych wskazuje na zasadnicze różnice międzykulturowe między stylami formułowania aktów normatywnych, np. w kulturze prawa cywilnego kontynentalnego i prawa anglosaskiego. W rozdziale 5. przedstawiono – uwzględniając zasady techniki prawodawczej obowiązujące w różnych krajach – wzorcową strukturę wewnętrzną aktów ustawodawczych, systematyzację przepisów oraz typowe środki techniki prawodawczej w ujęciu kontrastywnym. Powyższe elementy są szczególnie istotne w tłumaczeniu aktów normatywnych, ponieważ odzwierciedlają logikę rozumowania prawniczego i pozwalają na dokonanie właściwej wykładni aktu.

„Każda dziedzina prawa ma w pewnym stopniu odmienne reguły kodowania norm w postaci przepisów” (Ziembiński 1966: 125). Na przykład przepisy prawa cywilnego materialnego zazwyczaj formułuje się poprzez wskazanie praw strony stosunku zobowiązaniowego (normy sankcjonowane, tj. wskazujące na adresata normy i wzór wymaganego zachowania). Natomiast przepisy szczegółowe prawa karnego materialnego wysławiają głównie normy sankcjonujące, które określają, jakie działania powinny zostać podjęte przez odpowiednie organy władzy publicznej w celu przywrócenia porządku prawnego naruszonego w wyniku niezrealizowania normy sankcjonowanej przez jej adresata (Lewandowski i in. 2004: 146).

Podobnie każdy gatunek tekstu ma charakterystyczną dla siebie strukturę globalną, środki wyrazu, stosowaną terminologię, zasady interpretacji. Akty normatywne z punktu widzenia ich konstruowania i interpretowania podlegają szczególnym rygorom z uwagi na ich zasadniczą funkcję stanowienia prawa. Ponadto dyskurs zinstytucjonalizowany charakteryzuje się „monokulturą wzorów i oczekiwań tekstowych właściwych dla określonych typów dyskursu” (Duszak 1998: 256). Formy jednolitego działania instytucji podporządkowane są systemom norm, wartości i założeń co do określonych wzorów zachowań uczestników takiego dyskursu (Koskinen 2008: 17). Struktury globalne dyskursu zinstytucjonalizowanego – jakim jest tekst aktu normatywnego – charakteryzują się sformalizowaną hierarchizacją. Podobnie jak standardowe są wyznaczniki delimitacji tekstu prawnego – zwykle tytuł i podpis, tak samo standardowa jest wzorcowa struktura wewnętrzna, o czym będzie mowa poniżej (Zieliński 1999: 51).

Z punktu widzenia globalnej strukturalizacji aktu normatywnego jako tekstu istotną jego cechą jest brak spójności tematycznej pojmowanej jako spójność linearna. Tematy poszczególnych przepisów, podkreśla M. Zieliński (1999: 54), nawiązują do tytułu aktu prawnego oraz przepisów ogólnych znajdujących się w części początkowej aktu prawnego. Podobna więź tematyczna występuje w obrębie poszczególnych mniejszych fragmentów tekstu. Najbardziej spójne są wypowiedzi zawarte w poszczególnych przepisach. Spójność tekstu prawnego jest także rozpatrywana w kategoriach koherencji kognitywnej, a więc poprzez odniesienie do ogólnego systemu wiedzy użytkowników danego języka, do rzeczywistości pozajęzykowej (por. szerzej Duszak 1998: 98 i nast., 126).

Należy zwrócić uwagę na kolejny aspekt koherencji kognitywnej tekstu prawnego, wyróżniający ten gatunek tekstu spośród innych, a mianowicie fakt, że spójność wewnątrz danego przepisu, np. między ustępami artykułu, często jest podporządkowana powiązaniom treściowym, jakie zachodzą między niekiedy bardzo odległymi przepisami innego aktu normatywnego (Jopek-Bosiacka 2002: 165). Tak więc, pomimo istnienia wyraźnie określonych wskaźników delimitacji aktu normatywnego, teksty te są w istocie tekstami z założenia otwartymi (Zieliński 1999: 55), ponieważ treść danego tekstu jest modyfikowana przez treść innych tekstów.

Akt normatywny – niezależnie od tego, pod rządami jakiego systemu prawnego powstał – charakteryzuje się pewnymi wzorcowymi strukturami globalnymi. Praktycznie każdy akt prawny zawiera takie same elementy makrostrukturalne, tj. reprezentujące tekstowe znaczenia globalne (Dijk 1980), jak np. przepisy ogólne, przepisy szczegółowe i przepisy końcowe (Šarčević 1997: 127), przy czym kolejność ta nie jest przypadkowa.

Tezę tę można zilustrować, porównując strukturę różnych aktów normatywnych w różnych jurysdykcjach: w systemie common law –na przykładzie ustawodawstwa brytyjskiego, w systemie skodyfikowanego prawa cywilnego – na przykładzie federalnego ustawodawstwa szwajcarskiego, prawa wspólnotowego (acquis communautaire) oraz prawa polskiego (por. analiza u Jopek-Bosiackiej 2002: 165–170). Strukturę globalną najłatwiej zrekonstruować na podstawie zasad techniki prawodawczej, funkcjonujących w większości krajów i narzuconych instytucjonalnie lub prawnie w celu ujednolicenia danego typu tekstu.

Poniższe wzorcowe struktury aktów normatywnych funkcjonujących w Wielkiej Brytanii (Anglia i Walia) i Szwajcarii zostały zaczerpnięte odpowiednio od Helen Xanthaki (2016: 28, 15) oraz Rogera Rose’a (2017: 45) i Susan Šarčević (1997: 127–131). Natomiast makrostruktura polskiej ustawy została opracowana na podstawie Rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 roku w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” (Dz.U. z 7 marca 2016 r. poz. 283, zał.). Dodatkowo strukturę globalną ustawodawstwa wtórnego Unii Europejskiej przedstawiono na podstawie uchwały Parlamentu Europejskiego z 1998 roku The Interinstitutional Agreement of 1998 on common guidelines for the quality of drafting of Community legislation (Dz.U. WE nr C 098, z 9.04.1999, s. 496), Wspólnego przewodnika praktycznego Parlamentu Europejskiego, Rady i Komisji przeznaczonego dla osób redagujących akty prawne Unii Europejskiej (2015) oraz gotowych dokumentów unijnych.

Porównanie makrostrukturalizacji aktów normatywnych wypadałoby zacząć od aktów brytyjskiego i szwajcarskiego jako przykładów dwóch podstawowych systemów prawnych na świecie: systemu common law i systemu skodyfikowanego prawa cywilnego (zob. tablica 5.1. na s. 164–165).

Na przykładzie tablicy 5.1. widać szczególnie wyraźnie, że w przeciwieństwie do ustawodawstwa brytyjskiego w szwajcarskim akcie prawnym tytuły oraz klauzula o nadaniu mocy prawnej nie należą do przepisów ogólnych. Nasuwa się pytanie, jaki jest powód tej różnicy. Otóż w ustawodawstwie anglosaskim długi tytuł wskazuje ogólny cel danego aktu. Długi tytuł należący do przepisów ogólnych po uchwaleniu może podlegać takim samym zmianom jak inne przepisy. Co więcej, długi tytuł może stanowić podstawę wykładni danego aktu oraz określać zakres przedmiotowy i podmiotowy (Šarčević 1997: 128).

Tablica 5.1. Makrostruktura brytyjskich i szwajcarskich aktów normatywnych

----------------------------------------------------------------------------- ----------------------------------------------------------------------------------------------
System common law (Wlk. Brytania) System skodyfikowanego prawa cywilnego (Szwajcaria)

• Title • Title / tytuł

• Short title / krótki tytuł

(Preamble)

Commencement date (wejście w życie)

• Enacting formula / klauzula o nadaniu mocy prawnej • Enacting clause / klauzula o nadaniu mocy prawnej

Preliminary provisions / przepisy ogólne Preliminary provisions / przepisy ogólne

• Short title / krótki tytuł

• Commencement

• Interpretation provisions / przepisy dot. interpretacji • Interpretation provisions / przepisy dot. interpretacji

• Objects or purposes • Purpose clause / klauzula celowościowa

• Application provisions / przepisy dot. stosowania • Application provisions / przepisy dot. stosowania

• Duration/expiry // obowiązywanie aktu / wygaśnięcie

Definitions / objaśnienia określeń ustawowych (definicje)

Principal provisions / przepisy szczegółowe Principal provisions / przepisy szczegółowe

• Substantive provisions / przepisy prawa materialnego • Substantive provisions / przepisy prawa materialnego

• Administrative provisions / przepisy o organach i trybie postępowania • Administrative provisions / przepisy o organach i trybie postępowania

Miscellaneous

• Offences and provisions ancillary to offences / przestępstwa i kary • Offences, penalties, remedies / przepisy karne (i kary pieniężne) (odpowiedzialność karna)

• Miscellaneous

•Supplementary provisions / przepisy uzupełniające

. • Special measures / środki nadzwyczajne

• Measures in criminal proceedings / środki w postępowaniu karnym

• Costs and fees / opłaty i koszty

Final provisions / przepisy końcowe Final provisions / przepisy końcowe

• Savings and transitional provisions / zastrzeżenia i przepisy przejściowe • Execution provisions / przepisy wykonawcze

• Repeals / przepisy uchylające • Repeals, consequential provisions / przepisy uchylające, przepisy dostosowujące

• Consequential amendments / przepisy dostosowujące • Transitional provisions / przepisy przejściowe

• Referendum provisions / przepisy dot. referendum

• Commencement provisions / przepisy o wejściu w życie aktu

• Schedules / załączniki • Schedules (Annexes) / załączniki
----------------------------------------------------------------------------- ----------------------------------------------------------------------------------------------

Istotnym elementem aktu normatywnego o strategicznej funkcji kontekstualizacyjnej i interpretacyjnej jest preambuła. Wcześniej twórcy prawa chętnie po nią sięgali, aby wskazać cel danego aktu prawnego. Obecnie preambuła została praktycznie pozbawiona swojej poprzedniej funkcji. Na przykład w ustawodawstwie brytyjskim i kanadyjskim jej użycie jest fakultatywne, zwykle tylko w aktach rangi konstytucyjnej lub międzynarodowej (Šarčević 1997: 89, przyp. 1). W polskim ustawodawstwie preambuła występuje przede wszystkim w konstytucji, w innych aktach prawnych jest niechętnie widziana jako swoisty metatekst prawny (Zieliński 1999: 55; por. też Lewandowski 1998).7
PRZEKŁAD SĄDOWY

Trzeba starać się zrozumieć, że ten potężny organizm sądowy utrzyma się zawsze w swego rodzaju choćby chwiejnej równowadze i że jeśli człowiek coś samowolnie na swoim miejscu zmienia, usuwa sobie ziemię spod własnych stóp i może sam runąć, podczas gdy wielki organizm łatwo powetuje sobie to drobne zakłócenie na innym miejscu – wszystko jest przecież powiązane – i zostanie nie zmieniony, a nawet, co jest prawdopodobniejsze, stanie się jeszcze bardziej zwarty, jeszcze baczniejszy, jeszcze surowszy i bardziej zawzięty.

Franz Kafka, Proces, przeł. Bruno Schulz,

GRAF-PUNKT, Warszawa 1994, s. 120–121.

Przekład sądowy jest szczególnym rodzajem przekładu prawnego, wykonywanym przede wszystkim przez tłumaczy przysięgłych. W świetle nowej ustawy o zawodzie tłumacza przysięgłego z 25 listopada 2004 r. (Dz.U. Nr 273, poz. 2702 z późn. zm.) zasadniczo zmienił się status prawny tłumaczy. Wprowadzono nowe zasady nabywania uprawnień do wykonywania zawodu, tym samym ustawodawca rozszerzył krąg osób mogących wykonywać zawód tłumacza przysięgłego na osoby niemające wykształcenia filologicznego.

Ponadto uwzględniona została specyfika tłumaczenia na potrzeby wymiaru sprawiedliwości, zwłaszcza przekład pism sądowych i procesowych, a także tłumaczenie elementów rozprawy sądowej, a więc tłumaczenie ustnego dyskursu prawnego, coraz częściej obecne w polskiej literaturze przedmiotu (np. Biernacka 2019, 2014; Tryuk 2006, 2010; Nartowska 2018). Przekład sądowy jest, zdaniem M. Tryuk, „najbardziej znaną odmianą tłumaczenia środowiskowego” (2006: 10; por. też Tryuk 2006: 101–121 oraz przegląd literatury potwierdzającej tę tezę u Biernackiej 2014: 34–37) oraz „jedną z najtrudniejszych odmian przekładu ustnego” (Tryuk 2010: 15) m.in. z uwagi konieczność tłumaczenia różnych gatunków tekstów w różnych odmianach i rejestrach języka. Tłumacz sądowy na rozprawie lub przesłuchaniu, jak wskazuje M. Tryuk (2010: 16), „znajduje się w samym centrum konfliktu interesów” w specyficznej sytuacji komunikacyjnej wzmacnianej określonymi aktami mowy, sposobami i celami zadawania pytań itd. Do najważniejszych cech (ustnego) przekładu sądowego jako przekładu środowiskowego (public service interpreting) należą: poufny kontekst sytuacji komunikacyjnej i nierówny status uczestników aktu komunikacji, dwukierunkowość tłumaczenia, tłumaczenie dialogów i krótkich fragmentów wypowiedzi bez notacji, używanie różnych odmian języka (por. szerzej Biernacka 2014: 37).

Mówiąc o przekładzie sądowym, poruszamy się przede wszystkim w obszarze języka prawniczego, a ściślej rzecz ujmując, w kręgu języka prawniczego praktyki orzeczniczej, o czym była już mowa w rozdziale 1. Język ten, jak pisze Zieliński (1999: 64), ma dwie odmiany:

• język, w którym toczą się postępowania sądowe i quasi-sądowe oraz

• język, w którym formułowane są rezultaty tych postępowań lub ich uzasadnienia.

Język postępowań jest w znacznym stopniu językiem mówionym, co wyróżnia go spośród innych odmian języka prawniczego. W trakcie rozprawy głównej formułowane są wypowiedzi nawiązujące z jednej strony do języka procedury cywilnej, karnej lub administracyjnej, w zależności od rodzaju postępowania, z drugiej zaś operujące słownictwem języka potocznego, zrozumiałym dla nieprawników uczestniczących w rozprawie. Wśród typów wypowiedzi pojawiają się wypowiedzi opisowe (np. mowa obrończa, uzasadnienie wyroku), interakcje (np. przesłuchanie świadka) oraz pytania ze strony sądu i innych uczestników postępowania, a także wypowiedzi performatywne. Z prawnego punktu widzenia zasada ustności jest jedną z naczelnych zasad postępowania sądowego w sprawach cywilnych i karnych (por. przede wszystkim art. 210 § 1 kpc oraz art. 365 kpk) w przeciwieństwie do postępowania administracyjnego (art. 14 § 1 kpa). Dotyczy ona formy, w jakiej ma być przedstawiany sądowi materiał faktyczny i dowodowy (Siedlecki i Świeboda 1998: 61; Marszał 1997: 76–77).

Odmiana pisana języka dotyczy dokumentów procesowych i pism sądowych oraz sentencji wyroków wraz z ich ewentualnym uzasadnieniem. W terminologii polskiego kodeksu postępowania cywilnego „pisma procesowe”, czyli pisma stron lub uczestników postępowania kierowane do organów procesowych, np. wnioski, oświadczenia (art. 125 kpc) odróżnia się od „pism sądowych” pochodzących od sądu, które przeznaczone są dla stron lub uczestników postępowania, np. wezwania, orzeczenia (Jodłowski i in. 1997: 243). Na zbiorcze określenie obu rodzajów pism używa się terminu kodeksowego „pisma sądowe” (np. art. 131 § 2, 133 § 3, 136 § 2, 1134, 1135 § 2 kpc).

Kluczowa jest świadomość różnic terminologicznych pomiędzy procedurą cywilną i karną.PRZYPISY

Ciekawe uwagi na temat tłumaczenia angielskiego tytułu Procesu Franza Kafki prezentuje R. A. Posner (1998: 130, przypis 2). Jego zdaniem Trial (Prozess) powinien zostać przetłumaczony jako Case albo Proceeding, ponieważ Proces Kafki parodiuje niekontradyktoryjny kontynentalny proces karny (proceeding), nie zaś anglosaski proces karny (trial). Tytułem wyjaśnienia, model kontradyktoryjny występuje, co do zasady, w procesie karnym typu anglosaskiego, gdzie proces toczy się w formie sporu równouprawnionych stron przed bezstronnym sądem (Marszał 1997: 69). W procesie karnym typu europejskiego kontynentalnego zasada kontradyktoryjności jest realizowana w odniesieniu np. do prawa polskiego w niepełnym zakresie. Przeciwieństwem tej zasady jest zasada śledcza występująca w procesie inkwizycyjnym, która zakłada skupienie w ręku sądu wszystkich funkcji procesowych; w polskim prawie karnym ma ona duże znaczenie w postępowaniu przygotowawczym (Marszał 1997: 69, 71).

Według najnowszego podziału M. Zielińskiego (2004: 14) „język sądowy” i (lub) „język okołosądowy” (zgodnie z nową nomenklaturą) mieści się w kategorii zróżnicowanych socjolektalnie „języków okołoprawnych”. Por. także typologia tekstów z dziedziny prawa Gajdy (2004: 28) oparta na genologii, czyli nauce o gatunkach – w kontekście przekładu sądowego można powołać teksty sądowe (np. akt oskarżenia, zeznanie, ekspertyza sądowa, wezwanie, mowa końcowa prokuratora i obrońcy, wyrok, postanowienie, nakaz aresztowania, nakaz rewizji, ugoda itd.) oraz teksty wyrażające roszczenia prawne (np. pozew, odwołanie, skarga, apelacja).