Przyrodnik Góry Sowie - ebook

Rozdział I

Wstęp

Góry Sowie to miejsce niezwykłe, owiane tajemnicami historii. To jej badacze poświęcają najwięcej uwagi. Jest to jednak obszar równie atrakcyjny pod kątem przyrodniczym. Na przestrzeni lat ingerencja w środowisko dokonała wielu zmian jego struktury, a działalność antropogeniczna stale pogarsza ekonomiczną wartość ekosystemu i bioróżnorodności. Mimo to Góry Sowie są ważną lokalizacją dla turystyki poznawczej i odznaczają się regionalną dzikością. Są miejscem, które zainspirowało wielu autorów i naukowców w ich pracy i twórczości. Pozwalają w pełni odpocząć od zgiełku położonych nieopodal miast i stają się coraz częstszą destynacją wielu turystów. Zapewne wielu z nich powraca tu ponownie, niekiedy planując głębszą eksplorację. Nawet przy podstawowej wiedzy przyrodniczej możliwe jest odkrywanie Gór Sowich wychodzące poza sferę oceny samej ich wartości krajobrazowej. Lektura tej książki znacznie poszerzy punkt odniesienia do obserwacji i poznania środowiska naturalnego, co może przynieść większą satysfakcję z podróży.

Książkę tę poświęcono w całości charakterystyce Gór Sowich jako środowiska przyrodniczego, ze szczególnym uwzględnieniem jej części ożywionej –­ zwierzętom i roślinom. Ma ona umożliwić zaspokojenie, choć częściowo, ciekawości podróżnika pod kątem tutejszej przyrody i zachodzących w niej zjawisk. Stanowi ona wstęp do dalszych poszukiwań oraz zachętę do prowadzenia badań i monitoringu stanu środowiska, tak aby w sposób zrównoważony służyło ono człowiekowi, ale przede wszystkim zapewniało cenną powierzchnię bytowania różnorodnych organizmów.

Książka składa się z trzech rozdziałów.

Rozdział I jest wprowadzeniem dla czytelnika w specyfikę obszaru górskiego i porusza najważniejsze problemy z nim związane. Odwołuje się do ogólnobiologicznej wiedzy, która wraz z rozważaniami o ewolucji pozwala w pełni zrozumieć mechanizmy rządzące naturą i jej historią. Nakreśla, jakie jest w niej miejsce zwierząt i człowieka. Uczy nie tylko zrozumienia, ale i szacunku. Porządkuje informację o miejscu, w jakim będzie odbywać się przyrodnicza ekspedycja, tworząc tło dla zrozumienia zachowań i ich przyczyn wśród wszystkich stworzeń.

Rozdział II jest poświęcony przedstawieniu fauny i flory, ze szczególnym uwzględnieniem bionomii typowych dla tego terenu gatunków roślin i zwierząt. Dotychczas w literaturze regionalnej nie opracowano zwartej publikacji w tej tematyce, która w sposób wyczerpujący opisałaby środowisko przyrodnicze Gór Sowich. Książka ta zawiera najważniejsze gatunki oraz zebrane wiadomości o nich, wykraczając poza tendencyjną formę opisu wszystkich ich cech anatomii albo fizjologii. Organizmy traktuje jako element tętniącego tutaj życia, ekosystemu i zależności. Bierze pod uwagę dotychczasowe wyniki badań oraz opublikowane artykuły, a także uwzględnia regionalne gawędy, podania i lokalne tradycje.

Wśród całej bioróżnorodności wyłania się sylwetka jelenia szlachetnego, sarny europejskiej, egzotycznego muflona, a także popularnego dzika i kilku drapieżników. Nie mogło zabraknąć w tej publikacji zwierząt takich jak sowa, nietoperz albo też bocian czarny. Znajomość każdego z tych organizmów pozwala wybrać najdogodniejszy termin ich obserwacji, umożliwia rozpoznawanie po pozostawionych śladach, dźwiękach, preferencji do pożywienia i miejsca odpoczynku. Pokazuje nie tylko gdzie i jak, ale i dlaczego przyglądanie się każdemu organizmowi jest inne, specyficzne dla danego gatunku, a w związku z tym — jakich cech i zachowań wymaga od samego obserwatora. Dodatkowo książka przenosi nas do podwodnego świata — który często pozostaje poza zasięgiem wielu osób — pokazując życie wielu ryb i płazów.

Masyw Gór Sowich to również wiele gatunków roślin i cennych zbiorowisk ekosystemu. Flora nie tylko zapewnia zwierzętom miejsce do życia i pożywienia, ale także posiada własną strukturę kooperacji, adaptacji do środowiska i walki o przetrwanie. Wśród roślin rzadkich, a co za tym idzie cennych, wskazuje się na lilię złotogłów czy górskie storczyki. Botanika może być dla przyrodnika dziedziną pełną ciekawostek i wybryków natury, potrafi zaskakiwać i fascynować.

Obserwacja przyrody może być interesująca i nie wymaga dużych inwestycji ani specjalistycznych narzędzi. Mimo to uwzględniono pewne wskazówki i dokonano rekomendacji co do tego, z jakich przyrządów można korzystać i w jaki sposób doskonalić warsztat badacza, w szczególności w zakresie zoologii.

Rozdział III odnosi się do funkcjonowania parku krajobrazowego Gór Sowich. Zawiera cenny fragment związany z prawnymi możliwościami i granicami w korzystaniu ze środowiska i ściśle łączy się z jego ochroną i zrównoważonym rozwojem.

Góry Sowie

Kilkanaście tysięcy lat temu Polska w jednej trzeciej swojej powierzchni znajdowała się pod pokrywą grubej warstwy nietopniejącego lodu. On wymusił poszukiwanie schronienia wśród wielu gatunków zwierząt, doprowadził do zmiany zasiedlenia i przetrwania najlepiej przystosowanych do trudnych warunków osobników oraz powstania nowych. Granicą wędrówki części z nich była linia gór.

Zróżnicowany krajobraz związany jest z budową i historią geologiczną terenu, jego rzeźbą, zmiennym klimatem i wpływem człowieka. Dał on schronienie wielu gatunkom zwierząt i zapewnił warunki do wzrostu i rozwoju roślin.

Góry Sowie położone są w południowo-zachodniej części Polski i są częścią Sudetów. Jest to jedno z piętnastu pasm głównego łańcucha górskiego o nieostrej granicy kartograficznej. Sudety powstały w okresie od środkowego dewonu do końca permu. Jest to okres około 12 milionów i następującym po nim 47 milionów lat ostatniej ery paleozoicznej. Wskazując na granice geochronologiczne i chronostratygraficzne, należy pamiętać, że różnice wynikające ze zmian położenia dawnych lądów, mórz i oceanów miały bezpośrednie przełożenie na tworzenie się ogólnych warunków życia na ziemi.

Dewon środkowy i późny był okresem rozpoczynającym powstawanie Sudetów i momentem odkładania się osadów węglanowych. W tym czasie w środowisku dokonywało się wiele przemian. Obszary morskie wzbogacane były zasobami glonów, brunatnic, ramienic i krasnorostów. Obfitowały w plankton, koralowce i gąbki. Lądy porastały pierwotne rośliny naczyniowe i grzyby wraz z pojawiającymi się pierwszymi paprociami zarodnikowymi. U schyłku dewonu natomiast ewoluowały pierwsze paprocie nasienne i pojawiły się pierwsze rośliny naczyniowe o pokroju drzewiastym.

W tym czasie ryby nabierały przystosowania do życia w środowisku słodkowodnym, a ryby pancerne odeszły w niepamięć. Na przełomie dwóch głównych okresów mieliśmy do czynienia z wychodzeniem organizmów na ląd i ewolucją pierwszych gadów. Na lądzie panował jednak suchy i gorący klimat niesprzyjający ekspansji zwierząt.

U schyłku dewonu nastąpiło zjawisko transgresji morskiej, a więc stopniowego zalewania lądów, czego przyczyną były pionowe ruchy skorupy ziemskiej. Pod wodą nie znalazły się wszakże Sudety i oddzielone od nich linią tektoniczną Przedgórze Sudeckie. Nie uchroniło to jednak żyjących tam organizmów od katastrofy ekologicznej i zmiany siedlisk ze względu na surowy, gorący i suchy klimat.

Kolejny okres geologiczny nie był dla fauny i flory łaskawszy, a wręcz zakończył się największym masowym wymieraniem w dotychczasowych dziejach świata. Półkula północna była spowita osadami pustynnymi, podczas gdy na południu świat pokrył lód. W tym okresie z głębi litosfery zaczęły wyłaniać się wulkany. Podział świata na odmienne klimatycznie strefy znacznie zmienił strukturę przyrodniczą. W permie pojawiły się pierwsze rośliny liściaste. Środowisko — choć niesprzyjające zwierzętom — pozwoliło na wzbogacenie się o większą liczbę ślimaków oraz dało początek gadom ssakokształtnym, z których w dalszym czasie powstały duże drapieżne dinozaury.

Te rozważania stawiają nas, ludzi, w roli obserwatorów wielkości przyrody i zmian, na które człowiek nie ma wpływu; uczą szacunku i zadumy wobec świata. Ukształtowany tak teren dał zwierzętom i roślinom możliwość życia, a badaczom — miejsce do stawiania wielu hipotez i wyciągania nieraz zaskakujących wniosków.

Wyodrębnienie Sudetów było długim procesem, i mimo że znamy umowne granice, to daty ich samodzielności w topografii stworzonej przez człowieka ustalić nie można. Słowo,,Sudety” pochodzi prawdopodobnie z języka celtyckiego i określa,,las dzików”. Nie wiadomo jednak, czy odniesienie to jest prawidłowe. Wskazuje się również wątek zasobności obszaru w jelenie, a także związek gór z napływową ludnością celtycką poszukującą drogocennego złota.

Zasobność zwierzyny i gęste lasy były dobrym miejscem do tworzenia się osad ludzkich i pozwoliły człowiekowi zagościć w nich na stałe. Rdzenne wierzenia i relacje przekazywane pokoleniowo, bogata historia, obcowanie człowieka z naturą i stopniowe jej zasiedlanie, a także wszystkie uwarunkowania biogeograficzne sprawiają, że obszar ten choć mały w stosunku do kraju, a wręcz będący tylko pasmem większego areału Sudetów, określa się mianem,,intrygującego”, a czasami nawet,,magicznego”. Uzasadnione jest pojawianie się takich odczuć u podróżnika, który wie, że stąpając po Górach Sowich przemieszcza się po prekambryjskich gnejsach — najstarszych skałach w Polsce. Zawiła historia geologiczna i zmieniający się klimat spowodowały występowanie nieprzeciętnie zróżnicowanego krajobrazu i form terenu, specyficznych mikroklimatów i niewielu, choć obecnych gatunków endemicznych.

Góry Sowie zajmują obszar około 200 km², rozciągając się w trzydziestopięciokilometrowej linii grzbietu. W części zachodniej graniczą z Górami Wałbrzyskimi, a od wschodu z Bardzkimi. W części północnej sąsiadują z Kotliną Dzierżoniowską, w południowej zaś z Wzgórzami Włodzickimi i Górami Suchymi.

Pasmo charakteryzuje się dużymi różnicami wysokości i asymetrią stoków, stromymi zboczami, przełęczami oraz dolinami wyżłobionymi przez liczne potoki górskie. Najwyższy szczyt górski, Wielka Sowa, sięga 1015 m n.p.m. i sąsiaduje z Małą Sową, Borsuczymi Wzgórzami i Sokolicą. Z wieży widokowej rozpościera się krajobraz na przełęcz Walimską, Jugowską i szczerbę Sokolą.

Prócz samej Wielkiej Sowy czy Borsuczych Wzgórz znajdziemy inne nazwy geograficzne, nawiązujące do zwierząt lub roślin i rozbudzające przyrodniczą wyobraźnię: Niedźwiedzice, Jarząbek, Jagodziniec, Niedźwiedzi Zakątek, Wroniec, Koziołki, Sokół i Sokolica, Stara Jodła i Spalony Las, Kokotna Łąka, Kokot, Dębówka, Grzybina i Dębniak, a w części wschodniej — Wrona, Kawka, Czyżyk, Niedźwiadki, Wilczyna, Końska Kopa, Koci Grzbiet, Żmij, Dzik i Dziczek, Karw, Lisia Góra, Lisianka, Świnka, Pokrzywnik, Zaroślak, Malinowa, Sępia, Gąsiorek, Gołębia.

„Karw” w dawnym znaczeniu to „stary, ociężały wół:. „Kokot” zaś jest staropolskim określeniem koguta. Nazewnictwo ma swoje korzenie i jest ściśle związane z historycznymi zawirowaniami Polski. Niektóre z nich przechodziły z języka polskiego do niemieckiego i z powrotem, przez co zmieniało się ich znaczenie; mogło też dochodzić do przeinaczeń i tworzenia zupełnie nowych określeń.

Przyroda i nauka rządzą się swoimi prawami

zaś człowiek własne skodeksował.

To mu nie do końca pomogło zrozumieć przyrodę.J. Knafelska, M. Siemionowicz, Przyroda Polska, Warszawa 2001.

W. Mizerski, S. Orłowski, Geologia historyczna dla geografów, Warszawa 2005.

B.U. Haq, S.R. Schutter, A Chronology of Paleozoic Sea-Level Changes, „Science” 2008, nr 322 (5898).

Wieża znajdująca się na Górze Sowiej datowana jest na 1906 r.

S.B. Linde, Słownik języka polskiego, t. II, Warszawa 1811.Alina Kopoczek, Słowniczek trudniejszych wyrazów gwarowych, Śpiewnik Macierzy Ziemi Cieszyńskiej, Idem, Cieszyn 1988.Rozdział II

Rośliny i zwierzęta wskazane w tej książce to współcześnie występujące gatunki Gór Sowich, choć zdarzyć się może odwołanie do flory i fauny kopalnej. Dodatkowo pojawia się obraz mikroświata, co stanowi jednak tylko uzupełnienie, nie zaś wyczerpujące opracowanie — głównie ze względu na przewagę tego świata nad tym, który jest lepiej dostępny poznawczo dla podróżnika, obserwatora przyrody i samego badacza albo turysty.

Zwierzęta fascynowały człowieka od zawsze, a pogląd na ich współistnienie z nim w naturze dynamicznie się zmieniał. Wiele zachowań w życiu zwierząt nie zostało dotąd wyjaśnionych, a środowiska akademickie przedstawiają różne stanowiska za moralnością wobec zwierząt, przedstawiają ich świat wewnętrzny, dokonują prób opisu ich osobowości, a nawet upatrują zdolności wyrażania przez nie głębszych uczuć. Prawdą jest, że każdy gatunek różni się znacząco od innego, a znajomość podstaw anatomii, fizjologii i behawioru poszczególnych z nich pozwala zrozumieć podejmowane przez zwierzęta decyzje i ogólne mechanizmy, jakimi rządzi się przyroda.

Aby prawidłowo interpretować opisane zjawiska biologiczne, należy obrać całościowy pogląd na wewnątrzgrupowe i międzygatunkowe korelacje zwierząt oraz uwzględnić wpływ czynników zewnętrznych, w tym m.in. sezonowe zmiany klimatyczne, a nawet fazy księżyca. Prócz obserwacji łąk, lasów czy wód zachęcamy zatem, aby od czasu do czasu spojrzeć w niebo, obserwować zmiany pogody i towarzyszące temu charakterystyczne zmiany w środowisku.

Podobnie rzecz ma się do roślin, choć te w sposób wyraźny nie manifestują własnych postulatów wobec natury. Warto pamiętać, że wszystkie elementy ekosystemu składają się na jego sprawne funkcjonowanie. Problematyczne staje się umiejscowienie grzybów w klasyfikacji ze względu na specyficzne cechy tej grupy. Zdecydowanie w publikacji o przyrodzie Gór Sowich nie można pominąć tego taksonu, więc umieszczono go w osobnej części książki, tuż za opisem flory.

Zob. International Code of Zoological Nomenclature.

A. Rigutti, Atlas Nieba. Gwiazdy, Planety, wszechświat, Warszawa 2008.

Zwierzęta naczelne posiadają zdolności numeryczne i językowe, określane mianem skomplikowanych, jednak nie odzwierciedlają one stosunku zwierząt i ludzi opisywanych w Przyrodniku.

T. Kaleta, Osobowość zwierząt: krótki przegląd współczesnych badań, „Życie weterynaryjne”, 2014, numer 89 (9).

G. Wilczek, Komórkowe strategie reakcji pająków na stres środowiskowy, Katowice 2008.

J. Apanowicz, Metodologia ogólna,, Gdynia 2002.

M.P. Krzemień, 1000 słów o łowiectwie, Warszawa 1984.

J. van der Made, K. Stefaniak, A. Marciszak, The Polish fossil record of the wolf Canis and the deer Alces, Capreolus, Megaloceros, Dama and Cervus in an evolutionary perspective, „Quaternary International” 2014, nr 326.

Jeleń szlachetny obecnie zamieszkujący Góry Sowie zwany jest także „jeleniem sudeckim”.

J. Ciululko, Rozród jeleniowatych, cz. 1: wybrane aspekty biologii rozrodu, „Przegląd hodowlany”, 2011, nr 5.

J. Lewandowski, Psychozoologia, Warszawa 1873.

Łanię tworzącą szyk chmary nazywa się licówką.

M.P. Krzemień, Op. cit.

Poza sezonem narciarskim.

Wycieranie poroża wiąże się ze ściąganiem z niego osłony skórnej — scypułu. Można więc zaobserwować krwawienie i ocieranie się o rośliny, w tym gałęzie drzew, jest to tzw. czemchanie.

Ibidem.

Pasza soczysta to marchew, buraki lub ziemniaki.

Myśliwego określa się jako pasowanego rycerza św. Huberta.

M. Flis, Z. Wrona, Z. Nozdryn-Płotnicki, Zróżnicowanie masy ciała i masy jąder oraz jakości nasienia samców saren pochodzących z Wyżyny Lubelskiej w sezonie reprodukcyjnym, „Medycyna weterynaryjna” 2017, nr 73 (7).

R. Dawkins, Samolubny gen, Warszawa 2012.

Łania- samica jelenia

M. Flis, Hermafrodytyzm u sarny (Capreolus capreolus L.) — opis przypadków, Życie weterynaryjne 2014, 89 (5).

J. Lewandowski, Op. cit.

H. Szarski, Historia zwierząt kręgowych, Warszawa 2013.

B. Grabińska, Zmienność przestrzenna i czasowa rozmieszczenia ssaków łownych Polski, „Dokumentacja geograficzna” 2007, nr 34.

P. Nasiadka, M. Wajdzik, J. Skubis, Aktualny stan badań nad muflonem (Ovis musimon) jako podstawa do zarządzania, ochrony lub eliminacji tego gatunku z Polski, „Sylwan” 2015, nr 159 (5).

Z. Adamski, Z. Wąsik, Przyroda Karkonoszy i Pogórza, Poznań 2014.

Inbreed to kojarzenie krewniacze, chów wsobny.

P. Nowakowski, K. Chudoba, M. Piasecki, Muflon europejski (Ovis orientalis musimon Schreber, 1782) w ekosystemie Dolnego Śląska, Lublin 2009.

Z. Adamski, Z. Wąsik, Op. cit.

M. Babicz, Hodowla i chów świń,, Lublin 2014.

J. Lewandowski, Op. cit.

Lochy z kolei mają krótkie kły, określane hakami.

W żargonie łowieckim ryj dzika nazywany jest gwizdem, natomiast sama wzmocniona tarcza ryjowa to tabakiera. Czynność, którą dziki wykonują ryjem, a więc rycie jest tzw. buchtowaniem.

M. Czerwiński, J. Szczepocki, Vademecum myśliwskie, Warszawa 2009.

W świecie roślin określa się analogiczną krzyżówkę jako hybrydę.

Odsadzenie to moment, w którym młody ssak przestaje pobierać pokarm od matki.

W literaturze sposoby poruszanie się dzików opisywane są jako kroczenie i sadzenie.

Według Linneusza (1758).

J. Lewandowski, Op. cit.

To zachowanie jest często nazywane stawaniem słupka.

R. Głogowski, Zachowania refekcyjne nutrii oraz ich wpływ na niektóre cechy jakościowe mięsa, „Przegląd hodowlany” 2011, nr 1.

M. Czerwiński, J. Szczepocki, Op. cit.

Ibidem.

Zob. Alicja w Krainie Czarów L. Carroll, Przygody Alinki w Krainie Cudów, Warszawa 1910.

S. Harris, D. William Yalden, Mammals of the British Isles, Southampton 2008.

R. Andrzejewski, Mała Encyklopedia, Warszawa 1991.

P. Sumiński, J. Goszczyński, J. Romanowski, Ssaki drapieżne Europy, Warszawa 1993.

P. Kurek, Wpływ kopania i użytkowania nor przez borsuki (Meles meles) i lisy (Vulpes vulpes) na właściwości gleby i roślinność, „Sylwan” 2014, nr 158 (3).

M.P. Krzemień, Op. cit.

Ibidem.

Fragment ten i wiele innych I. Krasicki, Dzieła Krasickiego — dziesięć tomów w jednym z portretem autora, Paryż 1830.,,Kruk i Lis (z Ezopa)” Bywa często zwiedzionym, Kto lubi być chwalonym. Kruk miał w pysku ser ogromny: Lis niby skromny Przyszedł do niego i rzekł: „Miły bracie, Nie mogę się nacieszyć, gdy patrzę na Cię. Cóż to za oczy? Ich blask, aż mroczy! Czyż można dostać Takową postać? A pióra jakie? Śklnące, jednakie. A jeżeli nie jestem w błędzie, Pewnie i głos śliczny będzie”. Więc kruk w kantaty — skoro pysk rozdziawił, Ser wypadł, lis go porwał i kruka zostawił.

R. Mikusek, J. Furmankiewicz, T. Zając, K. Kozyra, J. Jakubiec, Ssaki (Mammalia) Parku Narodowego Gór Stołowych. Góry Stołowe — przyroda i ludzie, red. C. Kabała, Kudowa-Zdrój 2018.

H. Szarski, Op. cit.

Ibidem.

Ibidem.

Ibidem.

B. Gustarowicz, Podania, przesądy, gadki i nazwy ludowe w dziedzinie przyrody — część pierwsza. Zwierzęta, Kraków 1881.

J. Lewandowski, Op. cit.

K. Darwin, Wyraz uczuć u człowieka i zwierząt, Londyn 1872.

W. Bresiński, Encyklopedia Audiowizualna Britannica- Zoologia II, Poznań 2006.

R. Mikusek, Op. cit.

B. Gustarowicz, Op. cit.

W. Schweitzer, Nasi Przyjaciele- pomiędzy zwierzętami czyli krótka historya naturalna tych zwierząt, które jako użyteczne gospodarstwu ogrodowemu, polnemu i leśnemu, na pielęgnowanie i ochronę ze strony naszej zasługują, Poznań 1882.

D. Anderwald, Wszystkie sowy naszych lasów, Warszawa 2010.

Ibidem.

M.A. Mitchell, T. N. Tully, Jr., Zwierzęta egzotyczne, Wrocław 2010.

P. Vasak, Ptaki leśne, Warszawa 1993.

H. Szarski, Op. cit.

Ibidem.

Zob. J. Drege, O potrzebie ochraniania zwierząt pożytecznych, Kraków 1866.

Zoologia dla uczelni rolniczych, red. J. Hempel-Zawitkowska, Warszawa 2010.

Obszar Natura 2000 jest formą ochrony, która nie wyklucza, a jest kolejnym założeniem wykraczającym poza podstawowe formy ochrony, jak np. park krajobrazowy.

J.M. Furmankiewicz, Zagospodarowanie podziemnych obiektów pogórniczych a problemy ochrony nietoperzy na przykładzie Sudetów — Obiekty pogórnicze, ochrona nietoperzy, zalecenia ochronne, Sudety, „Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej” 2006, nr 117.

Ibidem.

K. Piksa, W.J. Gubała, Fauna nietoperzy (Chiroptera) rojących się przy otworze jaskini Dymiąca Piwnica (Babiogórski Park Narodowy), „Chrońmy Przyrodę Ojczystą” 2011, nr 67 (2).

E. Fuszara, M. Fuszara, Zachowania godowe i opieka rodzicielska u nietoperzy (Chiroptera), „Kosmos” 1996, nr 45 (2—3).

Dzięcioł zielonosiwy, zielony i czarny.

A.G. Kruszewicz, Ptaki Polski. T. 1, 2010.

W. Bresiński i in., Op. cit.

K. Stastny, Ptaki wodne, Warszawa 1993.

J.C. Cooper, Zwierzęta symboliczne i mityczne, Poznań 1998.

Sowy nie mają wola.

J. Hanzak, Wielki atlas ptaków, Warszawa 1989.

Ibidem.

T. Krzymowski i in., Fizjologia zwierząt, Warszawa 2015.

Ibidem.

J. Jankowski, Hodowla i użytkowanie drobiu, Warszawa 2012.

Ibidem.

W tym celu tworzona jest rogowa narośl, która pomaga wydostać się z jaja (nazywana jest,,zębem jajowym”).

B. Peitz, L. Peitz, Hodowla kur. Rasy, zdrowie, opieka, Warszawa 2009.

C. Jura, Bezkręgowce: podstawy morfologii funkcjonalnej, systematyki i filogenezy, Warszawa 2007.

Za dr. S. Szenic, N. 18 Korr. Roln. I przemysłowy z 1866 r.

J. Lewandowski, Op. cit.

A. Zasieczny, Historia naturalna. Bezkręgowce, Warszawa 1994.

Ibidem.

U niektórych gatunków owadów pokładełko może być przekształcone w żądło.

J. Hempel-Zawitkowska, Op. cit.

A. Zasieczny, Op. cit.

J. Hempel-Zawitkowska, Op. cit.

M. Jedziniak, Motyle w Przeglądzie Znaczków Polskich, przegląd filatelistyczny kzp.pl

J. Buszko, J. Masłowski, Motyle dzienne Polski, Nowy Sącz 2008.

P. Krajewski, U. Krajewska, Park krajobrazowy Gór Sowich, Wrocław 2013.

V.J. Stanek, Wielki atlas owadów, Warszawa 1984.

I. Wynhoff, M. Grutters, F. van Langevelde, Looking for the ants: selection of oviposition sites by two myrmecophilous butterfly species, „Animal Biology” 2008, nr 58.

A. Stankiewicz-Fiedurek, Piękne i bestie, „Academia” 2009, nr 3 (19).

Ibidem.

Ibidem.

Według doniesień regionalnych mediów niepylaka apollo w tych terenach nie było od 200 lat.

W. Bresiński, Op. cit.

Ibidem.

A. Zasieczny, Op. cit.

C.H. Howell, Insects, Waszyngton 1997.

J.R. Winkler, Mały atlas chrząszczy, Warszawa 1977.

Ibidem.

S. Parker, Evolution. The Whole Story, red. S. Parker, Nowy Jork 2015.

J. Hempel-Zawitkowska, Op. cit.

Inna nazwa: Jezioro Bystrzyckie.

Kąpiele są możliwe w wyznaczonych miejscach.

G. Nikolski, Ichtiologia szczegółowa, Warszawa 1970.

Ibidem.

J. Hempel-Zawitkowska, Op. cit.

G. Nikolski, Op. cit.

J. Hempel-Zawitkowska, Op. cit.

T. Umiński, H. Wiśniewski, Biologia, Warszawa 1996.

D.R. Griffin, Umysły zwierząt, Gdańsk 2004.W. Zawadzki, Fizjologiczne podstawy żywienia zwierząt, Wrocław 2008.

Ibidem.

T. Kaleta, Samoleczenie u dziko żyjących kręgowców — krótki przegląd zachowań, „Życie Weterynaryjne” 2005, nr 80 (5).

https://news.uns.purdue.edu/x/2009a/090429GarnerPain.html

P. Wohlleben, Sekretne życie drzew, Kraków 2016.

P. Krajewski, U. Krajewska, Op. cit.

E. Radziul, Rośliny cenne, rzadkie, poszukiwane, Warszawa 2016.

B. Lewandowska- Kaftan, B. Lewandowska-Kaftan, Zioła i owoce leśne — leksykon przyrodniczy, Warszawa 1996.

Ibidem.

A. Szweykowska, J. Szweykowski, Botanika, Warszawa 1979.

S. Tołpa, J. Radomski, Botanika, Warszawa 1965.

K. Świerkosz i in., Zanokcica serpentynowa (Asplenium adulterinum) — krajowy plan zarządzania gatunkiem, Opracowanie planów renaturalizacji siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków na obszarach Natura 2000 oraz planów zarządzania dla wybranych gatunków objętych Dyrektywą Ptasią i Dyrektywą Siedliskową, Wrocław 2007.

K. Świerkosz, K. Reczyńska, Paprotnik kolczysty Polystichum aculeatum (L.) Roth w Sudetach, „Przyroda Sudetów” 2017.

H. Hede-Jorgensen, Parasitic flowering plants, Leiden-Boston 2008.

Ibidem.

S. Tołpa, J. Radomski, Op. cit.

E.P. Solomon, R. Berg, W. Martin, C.A. Ville, Biologia — wydanie pierwsze (według III wydania amerykańskiego), Warszawa, 1996.

E. Referowska-Chodak, Ludowe zwyczaje związane z grzybami w Polsce, „Studia i Materiały CEPL w Rogowie” 2015, nr 17 zeszyt 44/3/2015.

Ibidem.

M. Flück, Jaki to grzyb?, Warszawa 1995.

E. Nieckuła, W koalicji z grzybem, „Wiedza i życie” 2006, nr 9.

M. Snowarski, Grzyby, Warszawa 2010.

http://www.indexfungorum.org/names/NamesRecord.asp?RecordID=287857.

J.B. Reece, L.A. Urry i in., Biologia Campbella, Poznań 2017.

R. Hofrichter, Tajemnicze życie grzybów, Warszawa 2017.

https://www.kzp.pl/index.php?artykul=kat-zn-1980-zn2545

P. Škubla, Wielki atlas grzybów, Poznań 2007.

Ewald Gerhardt, Grzyby — wielki ilustrowany przewodnik, Warszawa 2006.

A. Remane, Życie społeczne zwierząt, Warszawa 1965.

A. Kamiński, Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej; Metodologia pedagogiki społecznej, red. R. Wroczyński, T. Pilch, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974.

Badania dzieli się na jakościowe i ilościowe. Z czego zmienne dla cech ilościowych wyrażone są liczbą — są zatem mierzalne. Z kolei cechy jakościowe często są trudne w pomiarze i mogą dotyczyć barwy, kształtu, cech osobowości itp. Z cechami jakościowymi wiąże się centralne twierdzenie graniczne (twierdzenie Lindeberga-Lévy’ego) opisujące rozkład czynników zbliżonych do rozkładu normalnego. Opisuje się je zgodnie z zasadami prawdopodobieństwa krzywą Gaussa.

R. Gawroński i in., Nowe stanowiska rzadkich Oedemeridae i Scraptiidae (Coleoptera: Tenebrionoidea) w Polsce, „Wiadomości entomologiczne” 2008, nr 27 (2).

J. Kośmider, Pomiary stężenia zapachowego metodą olfaktometrii dynamicznej zgodnie z PN-EN 13725:2007, „Wodociągi — Kanalizacja” 2007, nr 10.

B. Pisarski, Mrówki (Formicidae, Hymenoptera), Warszawa 1981.

J.L. Gundłach, A.B. Sadzikowski, Parazytologia i parazytozy zwierząt, Warszawa 2004.

Istnieją inne możliwości zabezpieczenia materiału, jednak wiążą się często z używaniem specjalistycznych odczynników konserwujących.

D. Bowman, Parazytologia weterynaryjna, Wrocław 2012.

Ibidem.

R. Ogórek, A. Lejman, Badania Speleomikologiczne w wybranych obiektach podziemnego kompleksu Riese (Góry Sowie, Dolny Śląsk, Polska), red. J. Bielecki, Postępy mikrobiologii, Warszawa 2015.

Określenie zarezerwowane dla poznania mikroflory jaskiń i innych obiektów podziemnych.

Ibidem.

M. Binek, Z. Szynkiewicz i in., Zarys klinicznej bakteriologii weterynaryjnej. Tom I, Warszawa 2004.

B. Sadowski, Biologiczne mechanizmy zachowania się ludzi i zwierząt, Warszawa 2012.

Ibidem.

Polisomnografia jest badaniem diagnostycznym organizmu w czasie snu

T. Pracki, D. Pracka, Polisomnografia. Rozwój metod Polisomnografia. Rozwój metod badawczych nad czynnością badawczych nad czynnością bioelektryczną mózgu we śnie bioelektryczną mózgu we śnie, Toruń 2006.

B. Sadowski, Op. cit.

C. Foster, Jak zwierzę. Intymne zbliżenia z naturą, Poznań 2017.P. Krajewski, U. Krajewska, Op. cit.

Zarz. MLiPD z dnia 21.04.1962 r. (MP Nr 44 poz. 208).

Na podstawie Uchwały Nr 35/81 WRN w Wałbrzychu z dnia 28 października 1981 r. w sprawie utworzenia na terenie województwa Wałbrzyskiego PK i OChK (Dz. Urz. WRN Nr 5 z dnia 09.10.1981 r.), Rozporządzenia Nr 18/98 Województwa Wałbrzyskiego z dnia 17 grudnia 1998 r. w sprawie OChK województwa Wałbrzyskiego (Dz. Urz. Woj. Wałbrz. Nr 34 z dnia 31.12.1998 r. poz. 259) i Rozporządzenia Nr 25 Wojewody Dolnośląskiego z dnia 28 listopada 2008 r. w sprawie Obszaru Chronionego Krajobrazu „Góry Bardzkie i Sowie” (Dz. Urz. Woj. Dol. Nr 317 z dnia 10.12.2008 r. poz. 3924).

Plan ten funkcjonuje od 2011 roku.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. 1997 nr 78 poz. 483).

Na podstawie art. 2 pkt 2 Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004r. o ochronie przyrody (Dz. U.04.92.880 z dnia 30 kwietnia 2004 r.).

Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 9 lutego 2016 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. 2016 poz. 353 ze zm.).

Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej (Dz. U. z 2015 r. poz. 2058 oraz z 2016 r. poz. 34).

Dotyczy to uzyskania danych w siedzibie organu administracyjnego, w zakresie udostępnienia informacji. We wskazanej wnioskiem formie i wobec górnych stawek organ może pozyskać opłatę, która trafia następnie do budżetu państwa. Logicznym następstwem tej zasady jest to, że nie pobiera się opłaty za przekazanie informacji w formie ustnej.

Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 9 lutego 2016 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. 2016 poz. 353 ze zm.).

Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej (Dz. U. z 2015 r. poz. 2058 oraz z 2016 r. poz. 34).

Dotyczy to uzyskania danych w siedzibie organu administracyjnego, w zakresie udostępnienia informacji. We wskazanej wnioskiem formie i wobec górnych stawek organ może pozyskać opłatę, która trafia następnie do budżetu państwa. Logicznym następstwem tej zasady jest to, że nie pobiera się opłaty za przekazanie informacji w formie ustnej.

Ibidem.

Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody.

Radecki W., Ustawy o ochronie zwierząt, Warszawa 2015.

J. Banaszak, Badania entomologiczne i ochrona owadów w Polsce a obecna sytuacja prawna i organizacyjna, „Wiadomości entolomologiczne 25” 2006, suplement 2.

Zakaz poruszania się po drodze leśnej w przypadku braku oznakowania możliwości wjazdu do tego lasu nie dotyczy inwalidów poruszających się przystosowanymi do ich potrzeb pojazdami. Zakaz ten nie odnosi się również do właścicieli pasiek zlokalizowanych na terenie lasu. W przypadku jazdy konnej jest ona możliwa na drogach wyznaczonych przez nadleśniczego.

Oraz w ich bezpośrednim sąsiedztwie.