Przywiązanie w kontekście wrażliwości rodzicielskiej, socjalizacji oraz wpływów kulturowych - ebook

Wprowadzenie

Przywiązywanie się jest zjawiskiem uniwersalnym kulturowo (występuje we wszystkich znanych nam kulturach) oraz typowym nie tylko dla gatunku homo sapiens. To dzięki niemu potomstwo poszukuje opieki rodziców, zaś rodzice tę opiekę zapewniają (funkcja ochronna przywiązania). To również w dużej mierze dzięki niemu możliwe jest poznawanie świata przez potomstwo, uczenie się i stawanie się samodzielnie funkcjonującą jednostką (funkcja wspierająca eksplorację). Przywiązanie jest też wymiarem leżącym u podłoża nieświadomych mechanizmów sterujących zachowaniem, kompetencji związanych z bardziej świadomymi strategiami regulacji emocji i organizacji doświadczeń społecznych, a w konsekwencji też wieloma innymi wymiarami ludzkiej adaptacji, na przykład z osiągnięciami szkolnymi, liczbą zainteresowań czy umiejętnościami komunikacyjnymi. Przywiązanie jest też związane z zaspokajaniem podstawowych potrzeb psychologicznych człowieka, współzależności, autonomii i kompetencji. Stąd zapewne ogromne zainteresowanie tym zagadnieniem ze strony badaczy, klinicystów i terapeutów.

Na poziomie naukowym teoria przywiązania jest jedną z najbardziej wpływowych teorii psychologicznych XX wieku. Jest ona także podstawą wielu podejść terapeutycznych określanych jako attachment-based therapy oraz programów interwencyjnych promujących ufność przywiązaniową w rozwoju dzieci (np. Video-feedback to Promote Positive Parenting and Sensitive Discipline; Juffer, Bakermans-Kranenburg i van IJzendoorn, 2008). Niemniej relatywnie mało wiemy o kontekstualnych uwarunkowaniach rozwoju przywiązania, szczególnie poza okresem wczesnego dzieciństwa. Jest to problematyczne, jeżeli przyjmiemy, że przywiązanie jest zjawiskiem uniwersalnym kulturowo, jednak sposoby jego wyrażania, ścieżki rozwoju oraz związane z nim efekty zależą od kultury (np. Keller, 2013; Mesman, van IJzendoorn i Sagi-Schwartz, 2016; Rothbaum i Trommsdorff, 2009).

Pomimo kilku bardzo wartościowych publikacji na temat przywiązania na rynku polskim (np. Plopa, 2004; Tryjarska, 2010) nadal brakuje pozycji prezentującej normatywny kontekst rozwoju przywiązania w podejściu kulturowym. Chcąc przyczynić się do zmniejszenia tych ograniczeń, pragnę w niniejszej książce opisać rodzicielskie uwarunkowania rozwoju przywiązania związane z wrażliwością rodzicielską, osadzone w kontekście ekologicznym, w tym w realiach kultury polskiej. Poza zaprezentowaniem ram teoretycznych tego podejścia przedstawię także wyniki badań, które mogą przyczynić się do wypełnienia luki dotyczącej tego, czego nie wiemy o rozwoju przywiązania i jego kontekście w okresie adolescencji.

Analizy teoretyczne

W wymiarze teoretycznym starałam się w niniejszej książce wyjść poza wybiórczy opis tego, co dotychczas wiemy o rozwoju przywiązania w kontekście wrażliwości rodzicielskiej w podejściu kulturowym. Poza opisem wiedzy wynikającej z dotychczasowych badań prowadzonych w tym obszarze, składa się na nią kilka zaproponowanych przeze mnie – jak sądzę nowatorskich zarówno w wymiarze teoretycznym, jak i empirycznym – aspektów.

Część z nich wiąże się z przedstawioną w niniejszej książce propozycją stworzenia holistycznych ram teoretycznych łączących w obrębie metateorii relacyjnych systemów rozwojowych nurt badań nad przywiązaniem, socjalizacją i rodzicielstwem z nurtem badań na poziomie kulturowym. Połączenie badań nad rodzicielstwem (w nurcie badań znanych w literaturze anglojęzycznej jako parenting) z badaniami w obszarze teorii przywiązania stanowi rzadkość, a wydaje się potrzebne w celu wzbogacenia tego, co wiemy o rozwoju przywiązania. Takie ujęcie jest jednak ograniczone, ponieważ w badaniach w obszarze rodzicielstwa wrażliwość rodzicielska jest opisywana przy użyciu innych niż w teorii przywiązania terminów, choć za ich pomocą są analizowane te same jej komponenty. Również odrębnym torem aniżeli teoria przywiązania prowadzone są badania w ramach psychologii międzykulturowej. Oferuje ona nieobecne w teorii przywiązania obszerne analizy procesów kulturowych jako kontekstu funkcjonowania jednostki, w tym rozwoju przywiązania.

Łącząc poziom analiz jednostkowych związany z przywiązaniem i rodzicielstwem z analizami na poziomie kulturowym, sięgnęłam po dwie dodatkowe koncepcje. Jedną z nich jest koncepcja socjalizacji Grusec i Davidov (por. 2010) analizowana w nawiązaniu do teorii przywiązania, niemniej poza nią. Analizy dotyczące socjalizacji opisują procesy rodzicielstwa zarówno z punktu widzenia złożoności oddziaływań rodzicielskich, jak i ich specyfiki kluczowej dla przywiązania. Drugą z nich jest koncepcja niszy rozwojowej Harkness i Super (por. 1986), która umieszcza rozwój dziecka w szerokim spektrum czynników ekologicznych, w tym kulturowych, w których on przebiega. Obie koncepcje pozwalają na dynamiczne ujęcie mechanizmu wpływów kulturowych na rozwój jednostki.

Ponadto, próbując połączyć w dynamiczny sposób poziom jednostkowy analiz (teoria przywiązania, nurt badań nad rodzicielstwem) z poziomem kulturowym poprzez koncepcje socjalizacji i niszy rozwojowej, przyjmuję metaperspektywę relacyjnych systemów rozwojowych (np. Lerner, 2015; Overton, 2015), która łączy wszystkie te podejścia mające zróżnicowane tradycje. Wydaje się, że taka perspektywa dostarcza nowatorskich ram analiz rozwoju przywiązania, szczególnie poza wczesnym dzieciństwem. Ta złożoność i wielowymiarowość perspektyw opisu kontekstu rozwoju przywiązania w okresie adolescencji sprawia, że lektura niniejszej książki nie jest łatwa. Niemniej próba zrozumienia procesów rozwojowych bez podejścia redukcjonistycznego skazana jest zarówno na ograniczenia, jak i niebezpieczeństwo zbytniej złożoności opisów analizowanych zjawisk. Analiza taka jednak została zaproponowana w niniejszej książce, stanowiąc raczej zaproszenie do dyskusji i polemiki oraz oferując inspiracje do dalszych badań, aniżeli dostarczając gotowe rozwiązania.

W tym zakresie oferuję w niniejszej książce kilka nowatorskich analiz. Po pierwsze w części teoretycznej książki przedstawiam propozycję uporządkowania niejasnej w teorii przywiązania struktury wskaźników wrażliwości rodzicielskiej. Pomimo metaanaliz w tym zakresie nadal istnieje spory chaos spowodowany wielością jej wskaźników i odmiennych propozycji ich strukturyzacji. Często zakresy nakładają się na siebie, zaś poziomy, z których wskaźniki są definiowane, są odmienne (np. responsywność rodzicielska związana z płaczem dziecka lub akceptacja będąca mniej sytuacyjnie uwarunkowaną postawą rodzica). W niniejszej książce dzielę wskaźniki wrażliwości rodzicielskiej na uwarunkowane sytuacyjnie (np. responsywność) i te, które stanowią raczej długotrwałą postawę opiekuna wobec dziecka (np. akceptacja). Pierwsze analizuję w kategoriach aktywizowanego sytuacyjnie mechanizmu wykonawczego opieki rodzicielskiej. Pozostałe, mniej uwarunkowane sytuacyjnie wskaźniki wrażliwości rodzicielskiej, analizuję jako szersze wymiary rodzicielstwa (np. postawy). Za literaturą tematu traktuję wrażliwość rodzicielską jako centralny warunek rozwoju ufności przywiązaniowej dzieci. Dodatkowo jednak zakładam, że jest ona inaczej reprezentowana w różnych wymiarach rodzicielstwa związanych z odmiennymi domenami socjalizacji (np. kontroli i akceptacji). W związku z tym w części empirycznej książki testuję hipotezy, zakładając, że wymiary rodzicielstwa bardziej „nasycone” ważną dla przywiązania wrażliwością rodzicielską będą wiązały się z ufnością przywiązaniową nastoletniego dziecka silniej aniżeli wymiary mniej z nią związane.

Po drugie nowatorski aspekt niniejszej pracy wiąże się ze wskazaniem wymiarów przywiązania, które są kluczowe dla jego istoty, w odróżnieniu od tych wymiarów, które mogą wskazywać na inny niż przywiązanie system behawioralny. Tego rodzaju analizy rzadko pojawiają się w teorii przywiązania oraz poza nią, a testowane empirycznie są jeszcze rzadziej. W związku z tym prezentowane w części teoretycznej książki podejście oferuje analizę tego, czym jest istota przywiązania i jakie rodzicielskie mechanizmy się z nią wiążą. Wypracowane na tej podstawie hipotezy są również przetestowane w części empirycznej książki. Dotychczas takie analityczne podejście nie było badane w sposób systematyczny.

Innym nowatorskim w wymiarze teoretycznym obszarem niniejszej książki jest doprecyzowanie koncepcji niszy rozwojowej Harkness i Super. Uwzględniłam nowe badania w tym zakresie skoncentrowane wyłącznie na rozwoju przywiązania. Takie zawężone podejście do niszy rozwojowej umożliwia precyzyjniejsze opisanie mechanizmu rozwoju przywiązania w kontekstach ekologicznym i kulturowym. W części empirycznej książki jest ono poddane weryfikacji; przedstawiam miejskie i wiejskie rejony zamieszkania rodzin oraz kulturowe zróżnicowanie pomiędzy regionami Polski jako niszę modyfikującą związane z rodzicielstwem mechanizmy rozwoju przywiązania w okresie adolescencji.

Próba przełamania z jednej strony postawy uniwersalistycznej w badaniach nad przywiązaniem, z drugiej zaś postawy poszukującej kulturowej specyficzności procesów w badaniach międzykulturowych jest następnym nowatorskim aspektem niniejszej publikacji. Są to w dużej mierze sprzeczne postawy związane na przykład z różnymi czasopismami, w których badacze jednego lub drugiego nurtu publikują wyniki swoich badań. Badania nad przywiązaniem prowadzone w nurcie kliniczno-rozwojowym teorii przywiązania wydają się dość stronnicze. Większość dotychczasowych przeglądów w tym zakresie podkreśla przede wszystkim podobieństwa, wspierając hipotezę normatywności przywiązania (por. przegląd van IJzendoorna i Sagi-Schwartza z 2008 roku streszczony w załączniku 3). Badania podważające (por. Otto i Keller, 2015) są jedynie wspomniane, niepoddane zaś dokładniejszym analizom. W niniejszej książce prezentuję obie perspektywy, próbując je połączyć w aspekcie zarówno teoretycznym, jak i empirycznym.

Następny nowatorski aspekt wiąże się z próbą empirycznego zmierzenia się z problemem wskazania kryteriów różnic kulturowych, które mogłyby różnicować socjalizacyjne uwarunkowania rozwoju przywiązania w kontekście polskim. Analizy w psychologii międzykulturowej coraz wyraźniej pokazują problem związany z definiowaniem kultury (por. Poortinga, 2015). Zdefiniowanie różnic międzykulturowych poprzez przynależność narodową lub państwową nie jest wystarczające. Coraz bardziej też dostrzegane są ograniczenia stosowania syndromów kulturowych, takich jak kolektywizm i indywidualizm (Boski, 2009). Zrozumienie kontekstu społeczno-historycznego, który uwspólnia doświadczenia ludzi, może być trafniejszym wyznacznikiem różnic międzykulturowych. Innym motorem tworzenia się różnic międzykulturowych są tempo i zakres dokonywania się zmiany społecznej (social change) w danej grupie kulturowej (por. podrozdział 5.2.3.1.). Zwrócenie uwagi na konieczność dookreślenia, czym jest kultura, co wyznacza różnice pomiędzy różnymi kulturami w nurcie badań psychologii międzykulturowej, stało się jednym z powodów podjęcia przeze mnie bardziej systematycznej niż w dotychczasowych badaniach analizy uwarunkowań wewnątrzkulturowych Polski jako potencjalnie zróżnicowanego kontekstu socjalizacji i rozwoju przywiązania w okresie adolescencji.

Innym powodem podjęcia próby analizy wewnątrzkulturowych uwarunkowań rozwoju są osobiste doświadczenia socjalizacyjne. Moja mama pochodzi ze wschodniej Polski, a ojciec – z zachodniej części kraju, gdzie się wychowywałam. Codziennie doświadczałam w domu różnic międzykulturowych związanych z systematycznymi, mało wylewnymi, autorytarnymi wobec dzieci członkami rodziny ze strony mojego ojca oraz wylewnymi, chaotycznymi, spolegliwymi wobec dzieci krewnymi ze strony mojej mamy. Choć zawsze przypisywałam te różnice odmiennym kulturom Polski Wschodniej i Zachodniej, dzisiaj wiem, że równie dobrze mogą być to po prostu różnice pomiędzy rodzinami, włączając różnice indywidualne ich członków. Co więcej, tego typu odmienności mogą być związane z przeważającym wiejskim lub miejskim kontekstem zamieszkania rodzin. Ponadto nawet jeżeli przyjmiemy, że wschód i zachód Polski różnicują kontekst socjalizacji, równie prawdopodobne może być, że takie różnice występują też pomiędzy innymi, na przykład jej południowymi versus północnymi, regionami. W związku z tym, wychodząc od różnic związanych z podziałami politycznymi Polaków, widocznych przy okazji wyborów politycznych oraz opierając się na analizach socjologiczno-historycznych, sformułowałam w części empirycznej książki hipotezy dotyczące różnic wewnątrzkulturowych w procesach związanych z rozwojem przywiązania w okresie adolescencji pomiędzy wschodnimi i zachodnimi regionami Polski. W celu kontroli tego zróżnicowania (założyłam, że uwarunkowanego kulturowo) poddałam również analizie różnice mogące występować pomiędzy południowymi i północnymi regionami Polski oraz pomiędzy rejonami miejskimi i wiejskimi jako kontekstami zamieszkania badanych rodzin. Pomimo problemów z precyzyjnym sformułowaniem hipotez jest to jedno z nielicznych badań, które wychodzi poza analizę postaw politycznych, stawiając pytanie o to, czy różnica pomiędzy wschodnią i zachodnią Polską obejmuje również procesy socjalizacyjne związane z rozwojem emocjonalnym nastolatków.

Wyniki badań własnych

Kolejnym celem tej książki jest przedstawienie wyników badań własnych nad relacją pomiędzy przywiązaniem matki i jej nastoletniego dziecka. W tym celu przeanalizowałam wrażliwość rodzicielską w różnych kontekstach ekologicznych (rejonach i regionach Polski). Badania stanowią część międzynarodowego projektu Value of Children (Trommsdorff i Nauck, 2005), którego celem jest analiza międzypokoleniowych relacji w podejściu poinformowanym kulturowo. Testowany przeze mnie model relacji pomiędzy rodzicem i dzieckiem osadzony jest w ramach ekologicznego modelu międzypokoleniowej transmisji przywiązania (por. van IJzendoorn, 1995), zaproponowanego i weryfikowanego niejednokrotnie w ramach teorii przywiązania. Trzy wymiary badań zaprezentowanych w części empirycznej niniejszej książki dokładają się do tego, co wiemy o modelu międzypokoleniowej transmisji przywiązania.

Po pierwsze w celu przetestowania hipotez dotyczących przywiązania dokonałam kalibracji narzędzia pomiaru przywiązania z perspektywy zarówno teorii przywiązania, jak i domen socjalizacji. W badaniu pierwszym poddałam testowaniu koncepcję domen socjalizacji w kontekście teorii przywiązania. Takie podejście jest zgodne z postulatami pojawiającymi się w teorii przywiązania i socjalizacji, niemniej nie było dotychczas systematycznie stosowane. Przetestowanie go może stanowić zatem novum w obu podejściach.

Po drugie dwa następne badania zmierzają do poddania systematycznej analizie czynników kulturowych jako moderatorów modelu międzypokoleniowej transmisji przywiązania. Wyniki tych badań pozwalają na częściowe wypełnienie „luki transmisji” postulowanej w metaanalizach, wskazującej na to, że nie znamy około połowy mechanizmów odpowiedzialnych za międzypokoleniową transmisję przywiązania. Wyniki prezentowanych w książce badań wskazują, w jakich warunkach kontekstualnych i kulturowych owa transmisja występuje. Zgodnie z moją wiedzą owe konteksty niszy rozwoju przywiązania nie były dotychczas analizowane empirycznie.

Po trzecie wychodzę poza dominujące w nurcie kliniczno-rozwojowym badanie przywiązania we wczesnym dzieciństwie. To ograniczenie dotychczasowych badań w teorii przywiązania sprawia, że opisywane przeze mnie w części teoretycznej wyniki badań nad przywiązaniem i wrażliwością rodzicielską są głównie oparte na badaniach nad małymi dziećmi, natomiast badania empiryczne zaprezentowane w ostatniej części książki koncentrują się na nastolatkach. Przyjęłam jednak, że nie mogę pominąć dużego zakresu wiedzy dostarczonego przez badania nad małymi dziećmi, by skoncentrować się tylko na tym, co wiemy o okresie adolescencji. Wiedza w tym zakresie jest po prostu zbyt mała. Niemniej wnioski z wyników badań nad małymi dziećmi są niezwykle cenne w zrozumieniu mechanizmów relacji pomiędzy wrażliwością rodzicielską a przywiązaniem dziecka w każdym wieku, w tym w okresie adolescencji. Mechanizm oddziaływania wrażliwości rodzicielskiej na przywiązanie dziecka jest po prostu ten sam, jednak sposób jej przejawiania jest w okresie adolescencji inny aniżeli we wczesnym dzieciństwie. Łącząc badania nad małymi dziećmi i nastolatkami, opisuję zmiany rozwojowe dokonujące się pomiędzy wczesnym dzieciństwem i adolescencją oraz charakteryzuję specyfikę przywiązania w relacji z rodzicami w okresie adolescencji.

Dwa ze wskazanych aspektów badań zaprezentowanych w części empirycznej książki są warte podkreślenia z perspektywy badań w obszarze psychologii międzykulturowej. Po pierwsze przedstawione przeze mnie wyniki badań pozwalają na wyodrębnienie roli czynników ekologicznych (rejonów miejskich i wiejskich) i kulturowych (regionów Polski) w moderowaniu ścieżek modelu międzypokoleniowej transmisji przywiązania, w tym związku pomiędzy rodzicielstwem matek a przywiązaniem ich nastoletnich dzieci. W tym zakresie nie tylko wyniki zaprezentowanych badań wskazują na odmienny wzorzec związków pomiędzy elementami modelu w obu tych kontekstach. Wydają się one również wspierać tezę o kierunkach zmian społecznych w Polsce zbliżonych do globalnych trendów na świecie w zakresie procesów socjalizacyjnych w rodzinie. Niniejsze badanie jest jedyną znaną mi eksploracją, która testuje w systematyczny sposób rolę czynników kulturowych w tym zakresie. Pomimo wielu trudności związanych z brakiem wcześniejszych badań na ten temat i formułowaniem hipotez w efekcie dostarcza ono przesłanki empiryczne do formułowania dalszych hipotez dotyczących różnic wewnątrzkulturowych w procesach socjalizacyjnych w polskich rodzinach. Pomaga w zrozumieniu różnic w tym zakresie w kulturze polskiej.

Po drugie wyniki badań zaprezentowane w niniejszej książce przedstawiają po raz pierwszy analizy ukazujące wewnątrzkulturowe zróżnicowanie procesów socjalizacyjnych i ich efektów w odmiennych socjologicznie i historycznie regionach Polski oraz rejonach wiejskich i miejskich różniących się – jak założyłam – tradycjami kulturowymi lub poziomem tradycjonalizmu kontekstu socjalizacji. Wyniki moich badań zdają się uzupełniać analizy ujawniające różnice pomiędzy Polską Wschodnią i Zachodnią w zakresie postaw politycznych, wskazując na to, że odmienności wychodzą poza ich zakres. Ponadto wyniki badań zdają się wskazywać na trendy zmian społecznych w procesach socjalizacyjnych mające miejsce dekadę temu, kiedy dane były zbierane. W związku z tym stanowią one solidną bazę do ponownej weryfikacji testowanych w niniejszej książce hipotez w przyszłych badaniach.

Struktura książki

Niniejsza książka składa się z siedmiu rozdziałów rozmieszczonych w dwóch częściach. W pierwszej części – teoretycznej – opisuję przywiązanie i rodzicielstwo w socjalizacji oraz ich kontekstualne, w tym kulturowe, uwarunkowania. Składa się ona z sześciu rozdziałów. Dwa pierwsze stanowią wprowadzenie do teoretycznych ram. W pierwszym z nich przedstawiam najszerszą perspektywę podejścia do rodzicielskich uwarunkowań rozwoju przywiązania związaną ze wskazaną już metaperspektywą relacyjnych systemów rozwojowych. W rozdziale drugim wskazuję na cztery kluczowe hipotezy w teorii przywiązania, które stanowią efekt dotychczasowych badań oraz kontekst formułowanych przeze mnie w części empirycznej hipotez. Spośród nich hipoteza wrażliwości jest tą, w ramach której można ulokować analizy prezentowane w niniejszej książce. Rozdział trzeci książki poświęcam opisowi tego, czym jest (i nie jest) przywiązanie, jaki jest mechanizm jego aktywizacji i związek z podstawowymi potrzebami psychicznymi. W rozdziale czwartym opisuję rodzicielskie uwarunkowania rozwoju przywiązania. Przedstawiam ekologiczny model międzypokoleniowej transmisji przywiązania, który wyznacza ramy teoretyczne dla testowania hipotez w drugiej, empirycznej części książki. Ponadto opisuję również centralny tutaj konstrukt wrażliwości rodzicielskiej, dokonując próby uporządkowania jego wskaźników. Łączę analizy dotyczące wrażliwości rodzicielskiej z procesem socjalizacji w rodzinie. Rozdział piąty poświęcam kontekstualnym i kulturowym uwarunkowaniom związku pomiędzy rodzicielstwem a przywiązaniem. W tym zakresie precyzuję, jak z perspektywy nowych wyników badań można ująć niszę rozwojową przywiązania. W tym rozdziale opisuję również zakres i kierunki wpływu kultury na rozwój i procesy socjalizacyjne oraz przekładam te analizy na tezy dotyczące kontekstu kultury polskiej. Podsumowując wszystkie analizy teoretyczne zaprezentowane w niniejszej książce, w rozdziale szóstym opisuję całościowy model uwarunkowań socjalizacyjnych i kulturowych jako niszę rozwoju przywiązania, a dokładniej związek rodzicielstwa z przywiązaniem.

Część druga książki – empiryczna – służy przedstawieniu wyników trzech przeprowadzonych przeze mnie badań w ramach międzynarodowego projektu Value of Children and Intergenerational Relations (VOC; Trommsdorff i Nauck, 2005). Przed ich opisaniem przybliżam projekt. Przedstawienie każdego z trzech badań rozpoczynam od sformułowania hipotez, a kończę na opisie wyników oraz dyskusji nad nimi.

W badaniu 1 (podrozdział 7.3.) przedstawiam wyniki testowania hipotezy lokującej przywiązanie i związane z nim rodzicielstwo w ramach domen socjalizacji. Aby to uczynić, dokonuję restrukturyzacji skali przywiązania, tak aby mierzyła precyzyjnie to, co jest istotą przywiązania związaną z ufnością przywiązaniową (lub jej brakiem) odrębnie od dwóch wtórnych przywiązaniowych strategii emocjonalno-behawioralnych (unikania i niepokoju). Stosując tak przygotowane narzędzie pomiaru przywiązania, testuję w badaniu 2 (podrozdział 7.4.) model międzypokoleniowej transmisji przywiązania pomiędzy matkami a ich nastoletnimi dziećmi zapośredniczony przez percepcję nastolatków w zakresie rodzicielstwa matki. W końcu w badaniu 3 (podrozdział 7.5.)weryfikuję ten model w trzech kontekstach ekologicznych i kulturowych zamieszkania rodzin: w regionach wschodniej versus zachodniej Polski, południowej versus północnej Polski oraz w rejonach miejskich versus wiejskich. Kontrola tych trzech kontekstów jako moderatorów analizowanego modelu pozwala do pewnego stopnia kontrolować zakres wpływów ekologicznych (związanych z rejonem zamieszkania) oraz kulturowych (związanych z różnicami pomiędzy wschodnią a zachodnią Polską).

Ostatnią część książki stanowią materiały zamieszczone w załącznikach. Przedstawiają one dylematy terminologiczne dotyczące teorii przywiązania (załącznik 2) oraz przegląd badań międzykulturowych prowadzonych w ramach teorii przywiązania (załącznik 3). Starając się w sposób świadomy teoretycznie opisywać przywiązanie, proponuję kilka własnych rozwiązań terminologicznych dotyczących tłumaczenia na język polski kluczowych dla teorii przywiązania pojęć. Są one niejednolicie tłumaczone. Składając swoją propozycję, podaję powody leżące u podłoża tychże decyzji. Opis badań międzykulturowych prowadzonych w obszarze teorii przywiązania został zamieszczony w załączniku 3, nie zaś w tekście głównym książki, ponieważ te analizy, w przeciwieństwie do badań międzykulturowych, wydają się nie tylko odmienne, ale i mniej przydatne do formułowania hipotez wewnątrzkulturowych, w tym tych dotyczących zmiany społecznej.

Ograniczenia niniejszej publikacji

Kończąc wprowadzenie do książki, chciałabym zaznaczyć, że pomimo dużej próby zebranej w rodzinach trzypokoleniowych w różnych regionach Polski w ramach międzykulturowego projektu VOC (Nauck i Trommsdorff, 2004) zaprezentowane przeze mnie badania mają ograniczenia. Nie są to badania rozwojowe (schemat badań nie jest podłużny), a jedynie badania analizujące kontekstualne i rodzicielskie uwarunkowania przywiązania w okresie adolescencji. Ponadto narzędzia zastosowane w projekcie miały kilka ograniczeń i były dość wybiórcze w kwestii zbadania zakresu analizowanych przeze mnie relacji. Metodologia zastosowana do analizy zjawisk jest raczej tradycyjna i nie spełnia wymogów wskazywanych (choć niekonkretyzowanych) w podejściu relacyjnych systemów rozwojowych. Niemniej mam nadzieję, że wyniki badań stanowią spójny, choć przyczynkowy wkład w to, co wiemy o szerokim ekologicznym kontekście rozwoju przywiązania w okresie adolescencji.

Pragnę też zaznaczyć, że opisuję tu normatywny rozwój człowieka, zatem czytelnik szukający opisów zaburzeń klinicznych, u podłoża których może leżeć przywiązanie, w tej książce ich nie znajdzie. Ponadto pragnę przeprosić czytelników za dokonanie skrótu, który nie jest uzasadniony teoretycznie, a wiąże się z tym, że pisząc o obiektach przywiązania, często posługuję się przykładem matki, co może sugerować, że matka jest jedynym ważnym opiekunem dziecka wnoszącym wkład w jego rozwój. Oczywiście tak nie jest. Badania wyraźnie pokazują znaczenie ojca, babci czy jakiegokolwiek innego opiekuna sprawującego nad dzieckiem długotrwałą pieczę. Uproszczenie, którego dokonuję, wynika wyłącznie z prób uproszczenia odbioru treści. Sprowadzenie opiekuna do jednej konkretnej osoby sprawia, że czytanie staje się łatwiejsze. W końcu chciałabym też zaznaczyć, że niniejsza książka opisuje głównie rozwój dziecka i jego relacji z opiekunem, którego wrażliwość (wrażliwa responsywność) jest kluczowa w rozwoju emocjonalno-społecznym dziecka. Jednak należy podkreślić, że ta sama wrażliwość wraz z jej wszystkimi komponentami trafnie opisuje znaczenie wrażliwości w relacjach ludzi dorosłych, na przykład w związkach romantycznych. Zatem zrozumienie tego, jak funkcjonuje przywiązanie i wrażliwość we wczesnym dzieciństwie, daje wiedzę o tym, jak one przebiegają w innych bliskich relacjach w okresie dorosłości. Tego rodzaju przykłady przywołuję w niniejszej książce.