Psychoanaliza – ziemia obiecana? Dzieje psychoanalizy w Polsce międzywojnia (1918-1939). Część 2. Między nadzieją i rozpaczą - ebook

W naszych środowiskach naukowych dominuje pogląd, jakoby wpływ psychoanalizy na polską naukę i literaturę w okresie międzywojnia zaznaczył się bardzo słabo. W książce tej wykazuję, że jest to typowy przesąd,  utrzymujący się po dziś dzień siłą inercji, którego podstawą był brak solidnych badań w tym zakresie. Omawiam w niej szereg interesujących artykułów i książek autorów inspirujących się teoriami Freuda i Adlera, opublikowanych w latach 1918–1939. O wielu z tych prac nikt do tej pory nie pisał  – jak m.in. o rozprawach Bornsztajna, Bychowskiego i Bilikiewicza o kobiecej seksualności, artykule Bychowskiego o antysemityzmie i o jego książce Metaphysik und Schizophrenie czy o artykułach Mateckiego o pacjentach-chasydach i freudowskim pojęciu popędu śmierci. Inne prace, znane już polskiemu czytelnikowi z rozpraw Bartłomieja Dobroczyńskiego czy Leny Magnone, zostały poddane daleko idącej reinterpretacji. Omawiając dorobek czołowych rodzimych przedstawicieli nurtu w psychiatrii i psychoterapii, pedagogice i literaturoznawstwie, gdzie zaznaczył się on najwyraźniej, wskazuję na istotną rolę, jaką odegrały w nim inspiracje psychoanalityczne. Kładę w książce nacisk na podejmowane przez zwolenników nurtu roszczenia emancypacyjne w odniesieniu do tradycyjnych form społecznego samorozumienia. Wskazuję na rysujące się w ich pracach nowe podejście do kwestii związanych z seksualnością, do przejawów popędu agresji w postaci ksenofobii i antysemityzmu, na promowanie nowatorskich, mniej represyjnych niż tradycyjne, modeli wychowania dzieci, na nowe modele interpretacji dzieł literackich itp. Jakkolwiek we wszystkich wspomnianych dyscyplinach naukowych nurt psychoanalityczny nie był dominujący, to jednak wyraźnie zaznaczył w nich swoją obecność. Teoriami Freuda, Adlera i Junga inspirowali się u nas głównie badacze i lekarze pochodzenia żydowskiego, niestety niemal wszyscy z nich zostali wymordowani w czasach Zagłady. Nielicznym tylko udało się wyemigrować (Bychowski, Segal) lub szczęśliwie ocaleć (Markuszewicz, Bornsztajn). W rezultacie od 1945 roku nurt psychoanalityczny przestał istnieć w naszej nauce i w praktyce klinicznej aż po lata 60. Omawiając i interpretując w książce najciekawsze rozprawy czołowych przedstawicieli nurtu, wykazuję, jak dalece są one w wielu aspektach aktualne. Wychodzą w zdumiewający sposób naprzeciw problemom czasu dzisiejszego, stanowiąc dla nas często prawdziwe wyzwanie. Odczytując je dzisiaj na nowo, ma się nieodparte wrażenie, że obcuje się z żywą, przemawiającą wieloma głosami tradycją.

Paweł Dybel, profesor w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN, stypendysta Fundacji Alexandra von Humboldta, DAAD, DFG, The Mellon Foundation i innych. Prowadził wykłady i seminaria na uniwersytetach w Bremie, Berlinie, Londynie i Buffalo. Członek międzynarodowej Rady Naukowej Sigmund Freud Institut we Frankfurcie nad Menem. Trzykrotnie nominowany do Nagrody im. J. Długosza. Główne pola badawcze: hermeneutyka, fenomenologia, antropologia filozoficzna, poststrukturalizm, teoria psychoanalizy, teoria literatury. Publikacje (wybór): Granice rozumienia i interpretacji. O hermeneutyce H.G. Gadamera (Kraków 2004); Okruchy psychoanalizy (Kraków 2007), Dylematy demokracji (Kraków 2015); Psychoanalytische Brocken. Philosophische Essays (Würzburg 1916); Mesjasz, który odszedł. Bruno Schulz i psychoanaliza (Kraków 2017); Ziemscy, słowni cieleśni. O polskich poetach współczesnych (Mikołów 2019); Psychoanalysis – the Promised Land? (London, N.Y, Frankfurt am Main 2018); Nieświadome na scenie. Witkacy i psychoanaliza (Kraków 2020); Rozum i nieświadome. Filozoficzne eseje o psychoanalizie (Kraków 2020).

Rozdział I

Dzieje psychoanalizy w Polsce. Transfer czy przeniesienie?

1. Wstęp. Stan badań nad dziejami psychoanalizy w Polsce

2. „Indywidualne nieświadome” Freuda (Eli Zaretsky) i emancypacja

3. Kręte drogi recepcji psychoanalizy w Polsce

4. Przeniesienia „pozytywne”

5. Zmiana w podejściu do freudyzmu środowiska lekarskiego w międzywojniu

Rozdział II

Nieudane próby założenia Polskiego Towarzystwa Psychoanalitycznego

1. Próba Eugenii Sokolnickiej

2. Analiza chłopca z Mińska

3. Krytyczny sąd Ranka o Bornsztajnie i (niejasne) starania Bychowskiego

4. Obecność psychoanalizy w polskiej psychiatrii, pedagogice, literaturoznawstwie i w literaturze

międzywojnia

Rozdział III

Psychoanaliza i psychiatria. Ogólna charakterystyka nurtu

1. Psychoanaliza w Szpitalu Starozakonnych na Czystem

2. „Psychicy” i „somatycy” w polskiej psychiatrii międzywojnia. Spory metodologiczne

Rozdział IV

Adam Wizel, nestor polskiej psychiatrii

1. Ewolucja postawy Wizla wobec psychoanalizy

2. Pamiętnik pacjentki

3. Koncepcja „schizofrenii niedorozwiniętej”

Rozdział V

Gustaw Bychowski. Polak z wyboru

1. Tło biograficzne

2. Metaphysik und Schizophrenie – niemiecka książka Bychowskiego

A. Światy schizofreników i filozofów

B. Świat schizofrenicznej ułudy a filozoficzny „zmysł realności”

C. Schizofrenia i dysocjacja

D. Świat schizofrenika i człowieka pierwotnego. Fenomen religijności

E. Schizofrenia i metafizyczne koncepcje bytu

F. Schizofrenia i nauka

G. Schizofrenik i człowiek „normalny”

H. Schizofrenia i neuroza

3. Psychoanaliza – nowa „nauka o duszy”

Rozdział VI

Spory o status naukowy psychoanalizy

1. Opory wobec psychoanalizy. Podważanie jej statusu jako nauki i kwestie światopoglądowe

2. Syntetyczne omówienia różnych aspektów teorii Freuda w pracach polskich autorów

3. Norbert Praeger: związek psychopatologii z kulturą. Seksualny i kulturowo-polityczny wymiar symboliki marzeń sennych

Rozdział VII

Maurycy Bornsztajn – „buldog Freuda”

1. Ewolucja stanowiska wobec psychoanalizy

2. Zwrot ku psychoanalizie

3. Schizofrenizacja społeczeństw współczesnych

ROZDZIAŁ VIII

Władysław Matecki – podejście fenomenologiczno-psychoanalityczne do psychoz

1. Heterogeniczne pierwiastki urojeniowe w psychozach maniakalno-depresyjnych

2. Eros i Tanatos w psychoanalitycznej teorii i praktyce

3. Freud jako naukowy autorytet. Psychoanaliza i dyktatura rozumu

4. Kręte drogi asymilacji

Rozdział IX

Roman Markuszewicz – psychoanalityk rewizjonista

1. Od żarliwego zwolennika teorii Freuda do jej krytyka

2. Rewizja teorii Freuda

3. Priorytet popędu samozachowawczego

Rozdział X

Henryk i Stanis ław Higierowie

1. Henryk Higier – psychiatra Żyd-tułacz

2. Stanisława Higiera ambiwalentny stosunek do psychoanalizy

Rozdział XI

Psychoanaliza i seksualność

1. Antropologia Freuda i zarzuty „panseksualizmu”

2. Postawy wobec seksualności w polskiej tradycji kulturowej

3. Hipokryzja i seksualność. Między katolickimi rygorystami i libertyńskimi swawolnikami

Rozdział XII

Kobieca seksualność

1. Niemoc płciowa i seksualność kobiet. Podejście Wilhelma Szenwica

2. Psychoanaliza i życie płciowe kobiety. Ujęcia Bilikiewicza, Bornsztajna i Bychowskiego

3. Trzy typy kobiecych fantazji

4. Psychologizm psychoanalizy w podejściu do kobiecej seksualności i embriologia. Fenomeny biseksualizmu i homoseksualizmu

5. Psychoanalityczne przesądy i „ziarno prawdy” w spojrzeniu na kobiecą seksualność

Rozdział XIII

Psychoanaliza i pedagogika

1. Zwrot ku pedagogice w ruchu psychoanalitycznym. Kontrowersje między Freudem i Reichem

2. Psychoanaliza i idea kibuców

3. Myśl pedagogiczna Zygfryda Bernfelda, Zofii Morgenstern oraz sióstr Steffi i Berty Bornstein. Rola Instytutu Abrahama w Berlinie

Rozdział XIV

Polska pedagogika międzywojnia i psychoanaliza. Między Freudem i Adlerem

1. Tłumaczenia prac z pedagogiki o teorii Freuda. Jednostronny dobór

2. Myśl pedagogiczna w pracach polskich psychiatrów. Nurt „freudowski” (G. Bychowski, M. Bornsztajn, R. Markuszewicz, M. Albiński)

3. Polskie Amazonki Freuda (i Adlera)

4. Założenia nurtu freudowskiego w pedagogice

5. Między psychologią i pedagogiką. Krytyka teorii seksualności dziecięcej Freuda przez Dryjskiego

6. Projekt „pedagogiki kulturalnej” Józefa Kretza-Mirskiego. Między Foersterem i Freudem

7. Korczak i psychoanaliza. Zaniedbane dzieci w Polsce i ich główne problemy

Rozdział XV

Orientacja Adlerowska i Jungowska w polskiej pedagogice

1. Książka Estery Markinówny o Adlerze

2. Ludwik Chmaj: Adler i filozofia współczesna

3. Jan Kuchta: obraz dziecka-włóczęgi

4. Polski Kościół protestancki i Adler. Rudolf Kesselring, czyli psychoanaliza i spowiedź

Rozdział XVI

Psychoanaliza i Kościół katolicki

1. Różne stanowiska wobec freudyzmu

2. Henryk Kazimierowicz – niepokorny kapłan wygnany na prowincję

Rozdział XVII

Psychoanaliza i literaturoznawstwo

1. Nurt psychoanalityczny w literaturoznawstwie międzywojnia

2. Pierwsze prace literaturoznawcze pisane z pozycji psychoanalitycznych

3. Książka Bychowskiego o Słowackim

4. Psychoanaliza i myśl romantyczna

5. Prus i agorafobia. Para-psychoanalityczne lektury autora Lalki

6. Psychoanalityczne interpretacje dzieł zagranicznych

7. Bolesława Micińskiego podróże do piekieł

Rozdział XVIII

Psychoanaliza i literatura międzywojnia

1. Powieść psychologiczna i psychoanaliza

2. Parodie psychoanalizy w literaturze międzywojnia

3. Gombrowicz – „Freud jest z epoki”

4. Psychoanaliza i poezja międzywojnia

5. Brzękowski i nadrealizm

6. Adam Ważyk, czyli dziwna historia psychoanalizy w awangardzie

7. Psychoanalityczne sny Jana Lechonia

8. Salomea Kempner – tłumaczka wykładów Freuda

Rozdział XIX

Między nadzieją i rozpaczą

1. Roszczenie emancypacyjne psychoanalizy Freuda i myśl lewicowa

2. Psychoanalityczny nowy człowiek

Rozdział XX

Lata trzydzieste. Psychoanaliza, antysemityzm i faszyzm

1. Zaciemniający się horyzont. Mieczysław Minkowski i Henryk Higier o zagrożeniu nazistowskim

2. Bychowskiego psychoanaliza antysemityzmu

3. Wywiad z Freudem

Rozdział XXI

Jan Władys ław Nelken – psychoanalityk-generał

1. Stosunek do eugeniki

2. Omamy psychorodne

3. Zbliżenie do Freuda

4. Wypaczenia idei socjalistycznych w postaci totalizmu państwowego

5. Psychoanaliza w przebraniu „higieny psychicznej”

Epilog: Pamiętnik Nelkena i Portret Kanta Micińskiego

Słowo końcowe

Suplement: Dzieje psychoanalizy w Polsce – tylko historia czy wyzwanie?

Summary

Wykaz skrótów tytułów czasopism

Wybrana bibliografia

Indeks osobowy