Psychologia. Przewodnik dla lubiących rozkminiać bez bólu - ebook

IWAN PAWŁOW (1849–1936)

Badacz najlepszego przyjaciela człowieka

Iwan Pawłow urodził się w Riazaniu w Rosji, 14 września 1849 r. Jako syn wiejskiego proboszcza do 1870 r. studiował teologię, ale porzucił studia religijne i poszedł na Uniwersytet Petersburski, gdzie zaczął zgłębiać fizjologię i chemię.

W latach 1884–1886 Pawłow studiował pod kierunkiem znanego fizjologa układu krążenia Carla Ludwiga i fizjologa przewodu pokarmowego Rudolfa Heidenhaina. W 1890 r. był już wykwalifikowanym chirurgiem i interesował się regulacją ciśnienia krwi. Bez użycia jakiegokolwiek znieczulenia był w stanie niemal bezboleśnie wprowadzić cewnik do tętnicy udowej psa i zarejestrować wpływ bodźców emocjonalnych i farmakologicznych na ciśnienie jego krwi. Jednak najbardziej wpływowe badania Pawłowa nad psami – warunkowanie klasyczne – były na razie kwestią przyszłości.

Od 1890 do 1924 r. Iwan Pawłow pracował w Carskiej Akademii Medycznej jako profesor fizjologii. W ciągu pierwszych dziesięciu lat pracy na uczelni zainteresował się korelacją między ślinotokiem a trawieniem. W drodze zabiegu chirurgicznego Pawłow umiał zbadać wydzieliny żołądkowo-jelitowe u żywego zwierzęcia w stosunkowo normalnych warunkach. Przeprowadzał też eksperymenty, które miały wykazać związek między funkcjami autonomicznymi a układem nerwowym. Badania te doprowadziły do powstania najważniejszej koncepcji Pawłowa – odruchu warunkowego. Do 1930 r. Pawłow zaczął wykorzystywać swoje badania nad odruchami warunkowymi do wyjaśniania psychoz u ludzi.

Ważne definicje

ODRUCH WARUNKOWY: Reakcja, która zostaje skojarzona z wcześniej niepowiązanym bodźcem w wyniku sparowania go z innym bodźcem, który normalnie wywołuje daną reakcję.

Mimo pochwał i wsparcia ze strony Związku Radzieckiego Pawłow był zdecydowanym krytykiem komunistycznego reżimu, a w 1923 r. po podróży do Stanów Zjednoczonych publicznie potępił radzieckie władze. Kiedy w 1924 r. usunięto synów duchownych z dawnej Carskiej Akademii Medycznej (wówczas już Wojskowej Akademii Medycznej w Leningradzie), Pawłow, sam będący synem duchownego, zrezygnował z funkcji profesora. Doktor Iwan Pawłow zmarł 27 lutego 1936 r. w Leningradzie.

Liczne wyróżnienia dla Iwana Pawłowa

Już za życia doktora Pawłowa jego badania spotkały się z wielkim uznaniem. Oto kilka przykładów osiągnięć uczonego:

• Wybór na członka korespondenta Rosyjskiej Akademii Nauk (1901)

• Nagroda Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny (1904)

• Wybór na członka Rosyjskiej Akademii Nauk (1907)

• Tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Cambridge (1912)

• Order Legii Honorowej od Akademii Medycznej w Paryżu (1915).

WARUNKOWANIE KLASYCZNE
– NAUKA PRZEZ SKOJARZENIA

Koncepcja warunkowania klasycznego była najbardziej znaną i wpływową pracą Iwana Pawłowa; położyła podwaliny pod psychologię behawioralną. W gruncie rzeczy idea warunkowania klasycznego polega po prostu na nauce przez skojarzenia. Pawłow wyróżnił cztery podstawowe zasady:

1. Impuls bezwarunkowy: Impuls to każdy ruch, wpływ lub czynnik, który wywołuje reakcję. Z impulsem bezwarunkowym mamy do czynienia wtedy, gdy automatycznie wywołuje on jakiś rodzaj reakcji. Jeżeli na przykład pyłek powoduje u danej osoby kichnięcie, to jest on impulsem bezwarunkowym.

2. Odruch bezwarunkowy: Jest to reakcja wywoływana automatycznie w wyniku działania impulsu bezwarunkowego. W istocie jest to naturalna, nieświadoma reakcja na jakikolwiek bodziec. Jeżeli na przykład pyłek powoduje u danej osoby kichnięcie, to jest ono reakcją bezwarunkową.

3. Impuls warunkowy: Impuls neutralny (niezwiązany z reakcją), który zostaje skojarzony z impulsem bezwarunkowym, wywołując w ten sposób reakcję warunkową.

4. Odruch warunkowy: Jest to reakcja, która została wyuczona na podstawie neutralnego wcześniej impulsu.

Czujesz dezorientację? Spokojnie, to naprawdę bardzo proste! Wyobraź sobie, że wzdrygasz się po usłyszeniu głośnego dźwięku. Dźwięk wywołał naturalną reakcję, co czyni go impulsem bezwarunkowym, a wzdrygnięcie się było odruchem bezwarunkowym, ponieważ wzdrygnąłeś się nieświadomie na skutek działania impulsu bezwarunkowego.

Jeżeli z kolei wielokrotnie byłeś świadkiem pewnego gestu, który wydarzył się w tym samym czasie co głośny hałas lub nieco go poprzedził – na przykład wymach pięścią poprzedzający uderzenie o stół – możesz zacząć kojarzyć ten ruch z głośnym dźwiękiem, wzdrygając się za każdym razem, gdy zobaczysz pięść poruszającą się w podobny sposób, nawet jeśli nie dochodzi do uderzenia (ani dźwięku). Ruch pięści (impuls warunkowy) został skojarzony z impulsem bezwarunkowym (dźwięk) i spowodował wzdrygnięcie się (odruch warunkowy).

PSY PAWŁOWA

Doktor Iwan Pawłow doszedł do powyższych wniosków w drodze obserwacji nieregularnego wydzielania się śliny u nieznieczulonych psów. Badania nad trawieniem u psów rozpoczął od pomiaru ilości śliny, którą zwierzęta wydzielały po prezentacji zarówno jadalnych, jak i niejadalnych obiektów.

W pewnym momencie Pawłow zauważył, że psy zaczynają się ślinić za każdym razem, gdy do pokoju wchodzi asystent. Doszedł do wniosku, że zwierzęta reagują na białe fartuchy noszone przez asystentów, wysunął więc hipotezę, że produkcja śliny jest w rzeczywistości reakcją na określony bodziec i że psy kojarzą białe fartuchy z prezentacją jedzenia. Co więcej, Pawłow zauważył, że wydzielanie śliny, do którego dochodziło podczas prezentacji jedzenia, było odruchem bezwarunkowym, podczas gdy wydzielanie śliny na skutek widoku białych fartuchów było odruchem wyuczonym, czyli uwarunkowanym. Aby lepiej zrozumieć swoje odkrycie, Pawłow postanowił opracować jeden z najsłynniejszych eksperymentów naukowych wszechczasów, dzięki któremu znamy koncepcję odruchu psa Pawłowa.

EKSPERYMENT

KOMU BIJE DZWON: EKSPERYMENT ODRUCHU WARUNKOWEGO

PROCES EKSPERYMENTU „PSY PAWŁOWA”

1. Obiektami testowymi w tym eksperymencie dotyczącym odruchu warunkowego były psy laboratoryjne.

2. Po pierwsze, trzeba było wybrać impuls bezwarunkowy. W tym eksperymencie impulsem bezwarunkowym było jedzenie, które wywołuje naturalną i automatyczną reakcję – ślinotok. Impulsem neutralnym w eksperymencie był dźwięk metronomu.

3. Obserwacja badanych przed warunkowaniem ujawniła, że pies ślini się na widok jedzenia, a nie na dźwięk metronomu.

4. Aby rozpocząć proces, badane psy wielokrotnie wystawiano na impuls neutralny (dźwięk metronomu) i natychmiast poddawano wstępnej ekspozycji na impuls bezwarunkowy (jedzenie).

5. Z biegiem czasu badane zwierzęta zaczęły utożsamiać dźwięk metronomu z nadejściem jedzenia. Im dłużej trwał eksperyment, tym głębiej zakorzeniało się to uwarunkowanie.

6. Po zakończeniu fazy warunkowania impuls neutralny (metronom) powodował, że psy zaczynały się ślinić w oczekiwaniu na jedzenie, niezależnie od tego, czy je ostatecznie dostarczano, czy nie. Ślinotok stał się odruchem uwarunkowanym.

Mimo że w kulturze popularnej Pawłow jest najlepiej znany dzięki słynnemu eksperymentowi z użyciem psów, znaczenie jego badań daleko wykracza poza wydzielanie śliny. Jego odkrycia dotyczące warunkowania i wyuczonych odruchów odegrały ważną rolę w zrozumieniu modyfikacji zachowań u ludzi, a także w postępach leczenia takich problemów zdrowia psychicznego, jak: napady lęku panicznego, zaburzenia lękowe i fobie.B.F. SKINNER (1904–1990)

Kwestia konsekwencji

Burrhus Frederic Skinner urodził się 20 marca 1904 r. w Susquehanna w Pensylwanii. Jako syn prawnika i niepracującej matki miał udane i stabilne dzieciństwo. Pozostawiono mu mnóstwo czasu na kreatywność i inwencję – dwie cechy, które dobrze mu służyły przez całą karierę naukową. Ukończywszy Hamilton College w 1926 r., Skinner początkowo zamierzał zostać pisarzem. Podczas pracy w nowojorskiej księgarni odkrył jednak prace Johna B. Watsona i Iwana Pawłowa, które tak go zafascynowały, że odłożył na bok plany pisarskie i zdecydował się na karierę psychologa.

W wieku dwudziestu czterech lat Skinner dostał się na Wydział Psychologii Uniwersytetu Harvarda i rozpoczął studia pod kierunkiem Williama Croziera, który kierował nowo utworzonym wydziałem fizjologii. Choć sam Crozier nie był psychologiem, interesował się badaniem zachowania zwierząt „w sensie ogólnym” – jego nastawienie mocno różniło się od podejścia, jakie w tamtym czasie przyjmowali psycholodzy i fizjolodzy. Zamiast próbować rozgryźć wszystkie procesy zachodzące wewnątrz zwierząt, Crozier – a następnie także Skinner – zajmował się bardziej ogólnym ich zachowaniem. Podejście Croziera doskonale pasowało do pracy, którą chciał kontynuować Skinner – interesowało go, w jaki sposób zachowanie jest związane z warunkami eksperymentalnymi. Najważniejsze i najbardziej wpływowe prace Skinnera – pojęcie warunkowania instrumentalnego i wynalezienie klatki do warunkowania instrumentalnego – powstały w czasie jego studiów na Harvardzie. Badania, które Skinner prowadził na Uniwersytecie Harvarda, są nadal jednymi z najważniejszych związanych z behawioryzmem; uczył o nich całe pokolenia studentów swojej Alma Mater aż do swojej śmierci w 1990 r. w wieku osiemdziesięciu sześciu lat.

Uczczenie pamięci Skinnera

B.F. Skinner wywarł głęboki wpływ na świat psychologii, a jego praca nie przeszła bez echa. Oto niektóre z jego wybitnych osiągnięć:

• Narodowy Medal Nauki, otrzymany z rąk prezydenta Lyndona B. Johnsona (1968).

• Złoty Medal Amerykańskiej Fundacji Psychologicznej (1971).

• Nagroda Człowieka Roku (1972).

• Nagroda za wybitny wkład w rozwój psychologii (1990).

WARUNKOWANIE INSTRUMENTALNE
I KLATKA SKINNERA

Do najważniejszych osiągnięć B.F. Skinnera należy koncepcja warunkowania instrumentalnego. Do warunkowania instrumentalnego dochodzi zasadniczo wtedy, gdy obiekt uczy się określonych zachowań w wyniku nagród i kar z nim związanych. Warunkowanie instrumentalne można podzielić na cztery rodzaje:

1. Wzmocnienie pozytywne: Zachowanie ulega wzmocnieniu i rośnie prawdopodobieństwo jego ponownego wystąpienia, ponieważ przynosi pozytywne konsekwencje.

2. Wzmocnienie negatywne: Zachowanie ulega wzmocnieniu w wyniku uniknięcia lub zatrzymania negatywnej konsekwencji.

3. Kara: Zachowanie ulega osłabieniu, a prawdopodobieństwo jego ponownego wystąpienia maleje, ponieważ przynosi negatywne konsekwencje.

4. Wygaszenie: Zachowanie ulega osłabieniu, ponieważ nie przynosi ani pozytywnych, ani negatywnych konsekwencji.

Pozytywne i negatywne wzmocnienie intensyfikują dane zachowania, czyniąc je bardziej prawdopodobnymi, a kara i wygaszenie je osłabiają.

Aby zaobserwować warunkowanie instrumentalne w praktyce, B.F. Skinner przeprowadził bardzo prosty eksperyment, na którego potrzeby opracował pudełko do warunkowania, obecnie często nazywane klatką Skinnera.

EKSPERYMENT

KLATKA SKINNERA I WARUNKOWANIE INSTRUMENTALNE

1. Aby przeprowadzić eksperyment, trzeba włożyć do klatki głodnego szczura. Za każdym razem, gdy szczur naciśnie umieszczoną w pudełku dźwignię, dostanie granulkę karmy. Szczur szybko uczy się, że naciskając dźwignię, dostaje jedzenie (bodziec pozytywny), a więc powtarza to zachowanie częściej na skutek wzmocnienia pozytywnego.

2. Następnie wkłada się szczura do klatki, gdzie jest lekko porażany prądem (bodziec negatywny). Jeśli szczur naciśnie dźwignię, to prąd przestanie płynąć. Następnie szczur zostaje ponownie porażony prądem – kiedy naciśnie dźwignię, prąd znowu przestanie płynąć. Za każdym razem, gdy szczur zostaje porażony prądem elektrycznym, uczy się, że musi nacisnąć dźwignię, by to zatrzymać. Jest to przykład wzmocnienia negatywnego, ponieważ szczur uczy się pewnego zachowania, by uniknąć negatywnego bodźca.

KLATKA SKINNERA

3. Włożony do klatki szczur poddawany jest lekkim wstrząsom elektrycznym (bodziec negatywny) za każdym razem, gdy naciśnie dźwignię. Zachowanie polegające na naciśnięciu dźwigni osłabi się z powodu negatywnych konsekwencji – jest to przykład kary.

4. Szczur nadal siedzi w klatce, ale tym razem, kiedy będzie przyciskać dźwignię, ani nie dostanie jedzenia, ani nie zostanie porażony prądem. Szczur nie będzie kojarzył ze swoim zachowaniem (naciskaniem dźwigni) ani pozytywnego, ani negatywnego bodźca, więc jego zachowanie będzie się osłabiać. To jest przykład wygaszania.

Zła fama klatki Skinnera

W 1943 r. ciężarna żona Skinnera poprosiła go o zbudowanie bezpieczniejszego łóżeczka dla ich dziecka. Jako urodzony wynalazca Skinner stworzył ogrzewane łóżeczko ze ściankami z pleksiglasu i nazwał je Baby Tender. Opisał je w artykule, który wysłał do „Ladies‘ Home Journal”, a gazeta wydrukowała go pod tytułem Baby in a Box . W miarę rozprzestrzeniania się wiedzy o pracy Skinnera w zakresie warunkowania instrumentalnego rozprzestrzeniła się plotka, że naukowiec użył swojej eksperymentalnej klatki do eksperymentów na własnej córce, co doprowadziło ją do szaleństwa, a ostatecznie do samobójstwa. Plotki te były jednak całkowicie fałszywe.

ROZKŁAD WZMOCNIENIA

Innym ważnym elementem warunkowania instrumentalnego jest pojęcie rozkładu wzmocnienia. To, kiedy i jak często zachowanie jest wymuszane, może w znacznym stopniu wpłynąć na jego siłę i szybkość reakcji. Możliwe jest tu stosowanie wzmocnienia pozytywnego i negatywnego, a cel zawsze stanowi intensyfikacja zachowania i zwiększenie prawdopodobieństwa jego powtórzenia. Rozkład wzmocnień można podzielić na dwa rodzaje:

1. Wzmocnienie ciągłe: Żądane zachowanie jest wzmacniane przy każdym wystąpieniu.

2. Wzmocnienie sporadyczne: Żądane zachowanie jest wzmacniane co pewien czas.

Co ciekawe, reakcja, która jest wynikiem wzmocnienia sporadycznego, jest w rzeczywistości odporniejsza na wygaszenie, ponieważ obiekt uczy się żądanego zachowania w ciągu dłuższego czasu, a nie od razu. Wzmocnienie sporadyczne można dalej podzielić na cztery rodzaje:

1. Rozkład stosunkowy o stałej proporcji: Nagroda (i wzmocnienie) pojawia się po określonej liczbie reakcji – np. szczur dostaje jedzenie tylko co trzy naciśnięcia dźwigni.

2. Rozkład stosunkowy o zmiennej proporcji: Nagroda (i wzmocnienie) następuje po nieprzewidywalnej liczbie reakcji – np. szczur naciska dźwignię kilka razy, ale pokarm podawany jest losowo, niezależnie od liczby przyciśnięć.

3. Rozkład interwałowy o stałych odstępach czasowych: Nagroda za reakcję następuje po upływie wyznaczonego czasu. Jeżeli na przykład szczur naciśnie dźwignię w ciągu trzydziestu sekund, to otrzyma jedną granulkę karmy. Nie ma znaczenia, ile razy szczur naciśnie dźwignię, ponieważ w tym czasie dostanie tylko jedną granulkę.

4. Rozkład interwałowy o zmiennych odstępach czasowych: Wzmocnienie następuje po upływie losowego okresu – np. szczur może dostawać nagrodę co piętnaście sekund, potem co pięć sekund, a następnie co czterdzieści pięć sekund itd.

Przykłady tych czterech różnych rozkładów wzmacniania można znaleźć w życiu codziennym. Rozkład stosunkowy o stałej proporcji występuje powszechnie na przykład w grach wideo (gdzie gracz musi zebrać pewną liczbę punktów lub monet, aby zdobyć nagrodę), a w automatach do gry występuje rozkład o zmiennej proporcji. Wynagrodzenie wypłacane co tydzień czy co miesiąc to przykład rozkładu interwałowego o stałych odstępach czasowych, ale kiedy szef wpada do firmy w losowych terminach, aby sprawdzić indywidualne wyniki pracowników, mamy do czynienia z rozkładem interwałowym o zmiennych odstępach czasowych. W przypadku nauki nowego zachowania zawsze najlepszy jest rozkład o stałych proporcjach, ale z drugiej strony rozkład o zmiennych odstępach czasowych jest wyjątkowo odporny na wygaszanie.

Choć behawioryzm z czasem stracił na popularności, nie da się zignorować wpływu B.F. Skinnera. Jego techniki instrumentalne są w dalszym ciągu istotne dla ekspertów zdrowia psychicznego w leczeniu pacjentów, a jego koncepcja nagrody i kary jest powszechnie stosowana w nauce i w szkoleniu psów.ZYGMUNT FREUD (1856–1939)

Twórca psychoanalizy

Zygmunt Freud urodził się 6 maja 1856 r. w Příborze na Morawach, na terenie obecnych Czech. Jego matka była drugą żoną jego ojca i była od niego młodsza o dwadzieścia lat. Freud miał dwóch starszych (o około dwadzieścia lat) przyrodnich braci, a przy tym był pierwszym z siedmiorga własnego rodzeństwa. Kiedy Zygmunt miał cztery lata, rodzice wraz z nim przenieśli się z Moraw do Wiednia. Freud spędził tam większość życia, choć twierdził, że nie lubi tego miasta.

Młody Freud dobrze radził sobie w szkole, a ponieważ był Żydem – choć później identyfikował się z ateizmem – w 1873 r. poszedł na studia medyczne na Uniwersytecie Wiedeńskim (medycyna i prawo były wówczas w Wiedniu jedynymi możliwymi kierunkami dostępnymi dla mężczyzn pochodzenia żydowskiego). Choć pragnął prowadzić badania neuropsychologiczne, to o możliwości badawcze było niezwykle trudno. W rezultacie rozpoczął prywatną praktykę, w której skupił się na neurologii.

Podczas nauki Freud zaprzyjaźnił się z lekarzem i psychologiem Josefem Breuerem. Znajomość ta okazała się niezwykle ważna dla rozwoju prac Freuda, gdy Breuer zaczął leczyć pacjentów ciepiących na histerię hipnozą, a także zachęcał ich do mówienia o przeszłości. Proces hipnozy, który pacjentka Breuera Anna O. nazywała „leczącą rozmową”, pozwalał pacjentom omówić wspomnienia, których nie mogli przywołać w stanie świadomości, a w rezultacie złagodzić objawy histerii. Wraz z Breuerem Freud napisał pracę Studia nad histerią, a następnie udał się do Paryża, aby dowiedzieć się więcej o hipnozie pod kierunkiem znanego francuskiego neurologa Jeana-Martina Charcota.

W 1886 r. Freud powrócił do Wiednia i rozpoczął prywatną praktykę. Początkowo stosował hipnozę na pacjentach cierpiących na nerwice i histerie, ale wkrótce zdał sobie sprawę, że może wydobyć z nich więcej, polecając im przyjąć zrelaksowaną pozycję (np. na kozetce) i zachęcając do mówienia wszystkiego, co im przyjdzie na myśl (tzw. swobodne skojarzenia). Freud wierzył, że pozwoli mu to przeanalizować ich słowa i ustalić, jakie traumatyczne wydarzenie z przeszłości było odpowiedzialne za obecne cierpienie pacjenta.

Najsłynniejsze prace Freuda powstawały w szybkim tempie – w ciągu pięciu lat wydał trzy książki, które przez kolejne dziesięciolecia miały fundamentalny wpływ na dziedzinę psychologii: w 1900 r. – Objaśnianie marzeń sennych, w której przedstawił światu ideę nieświadomości; w 1901 r. – Psychopatologia życia codziennego, w której wysnuł tezę, że przejęzyczenia – później znane jako freudowskie pomyłki – są w rzeczywistości znaczącymi komentarzami ujawnianymi przez „dynamiczną nieświadomość”; a w 1905 r. – Trzy rozprawy z teorii seksualnej, w której między innymi mówił o słynnym kompleksie Edypa.

Freud należał do czołowych umysłów swoich czasów, ale stał się obiektem niepożądanej uwagi, gdy w 1933 r. zaczęto palić jego dzieła po dojściu do władzy nazistów w Niemczech. Kiedy w 1938 r. naziści zajęli Austrię, Freudowi skonfiskowano paszport. Tylko dzięki międzynarodowej sławie i zagranicznym naciskom uzyskał zgodę na wyjazd do Anglii, gdzie pozostał aż do śmierci w 1939 roku.

ETAPY ROZWOJU PSYCHOSEKSUALNEGO

Teoria rozwoju psychoseksualnego Freuda należy do najbardziej znanych i kontrowersyjnych w psychologii. Freud uważał, że osobowość w przeważającej części ustala się do szóstego roku życia i że pomyślne zakończenie z góry określonej sekwencji etapów rozwoju skutkuje powstaniem zdrowej osobowości, podczas gdy niepomyślne przejście tego procesu prowadzi do wykształcenia się osobowości zaburzonej.

Zdaniem Freuda etapy sekwencji rozwoju bazowały na strefach erogennych (wrażliwe części ciała, które wzbudzają przyjemność seksualną, pożądanie i stymulację) oraz że nieukończenie danego etapu powoduje fiksację w danej strefie. Prowadziłoby to do nadmiernego dogadzania sobie (lub, wręcz przeciwnie, zaniedbywania pewnych sfer) po osiągnięciu dorosłości.

Faza oralna (0–18 miesięcy)

Na tym etapie dziecko skupia się na przyjemnościach oralnych, takich jak ssanie, ponieważ dają one poczucie bezpieczeństwa i zaufania. Jeśli na tym etapie doświadcza zbyt mało lub zbyt dużo gratyfikacji, to rozwinie osobowość oralną lub fiksację oralną i będzie nadmiernie zaabsorbowane zachowaniami oralnymi. Według Freuda, ludzie z tym typem osobowości częściej obgryzają paznokcie, palą, piją lub przejadają się, są łatwowierni, zależni od innych ludzi i na zawsze pozostają naśladowcami.

Faza analna (18 miesięcy – 3 lata)

Na tym etapie dziecko skupia uwagę głównie na kontroli pęcherza i jelit, a przyjemność czerpie z opanowania czynności fizjologicznych. Freud uważał, że sukces na tym etapie uzależniony jest od stosowania pochwał i nagród przez rodziców podczas treningu czystości, które zapewniają dziecku poczucie kompetencji i produktywności, a w efekcie prowadzą do wykształcenia się dobrze funkcjonującej i twórczej osobowości na dalszym etapie życia. Jeżeli rodzice podczas treningu czystości okazują zbytnią pobłażliwość, może to prowadzić do osobowości analno-ekspulsywnej, której przejawami są destrukcyjność, bałaganiarstwo i niedbałość. Z kolei w przypadku zbyt surowego podejścia rodziców lub zbyt szybkiego wymuszenia szkolenia toaletowego może wykształcić się osobowość analno-retencyjna, przez co u dziecka wykształca się obsesja na tle doskonałości, czystości i kontroli.

Faza falliczna (3–6 lat)

Zdaniem Freuda na tym etapie strefami przyjemności stają się genitalia, co dało początek teorii kompleksu Edypa – jednej z jego najsłynniejszych koncepcji. Freud uważał, że na tym etapie chłopiec nieświadomie rozwija seksualne pożądanie wobec matki, postrzega ojca jako konkurenta w rywalizacji o jej uczucia i pragnie go zastąpić. Dodatkowo rozwija się u niego lęk kastracyjny, ponieważ zaczyna postrzegać ojca jako osobę, która próbuje go ukarać za jego edypalne uczucia. Zamiast jednak walczyć z ojcem, chłopiec będzie się z nim utożsamiał, próbując w ten sposób zawładnąć matką. Freud uważał, że fiksacja na tym etapie może prowadzić do zaburzeń seksualnych i dezorientacji lub osłabionego poczucia tożsamości seksualnej.

W 1913 r. Carl Gustav Jung ukuł termin „kompleks Elektry”, który opisuje podobny stosunek u młodych dziewczyn wobec ojców. Freud nie zgodził się jednak z tą koncepcją, uważając, że dziewczynki w rzeczywistości czują zazdrość o penisa (doświadczają niechęci i niezadowolenia, ponieważ same chciałyby mieć penis).

Faza latencji (6 lat – okres dojrzewania)

Na tym etapie popęd seksualny ulega stłumieniu, a energia seksualna dziecka jest kierowana na inne wymiary, np. interakcje społeczne czy aktywność intelektualną. W tym wieku dzieci bawią się głównie z dziećmi tej samej płci i nie dochodzi do rozwoju psychoseksualnego czy fiksacji.

Faza genitalna (dojrzewanie – dorosłość)

Ostatni etap w modelu Freuda obejmuje odrodzenie się popędu seksualnego i zainteresowania seksualnego płcią przeciwną. Jeśli wszystkie poprzednie etapy zostały zakończone pomyślnie, to człowiek jest opiekuńczy i zrównoważony, a strefy erogenne skupiają się na genitaliach. Jeśli na tym etapie wystąpi fiksacja, mogą się wykształcić perwersje seksualne.

Teoria Freuda ma naturalnie krytyków. Freud skupił się prawie wyłącznie na rozwoju mężczyzn. Jego badania bazowały nie tyle na zachowaniu dzieci, co na opowieściach jego dorosłych pacjentów. Ze względu na spory odstęp czasowy między hipotetyczną „przyczyną” z dzieciństwa a ostatecznym „skutkiem” w dorosłości w jego teoriach niewiarygodnie trudno jest zmierzyć czy zweryfikować, czy jego koncepcje rozwoju psychoseksualnego są dokładne.

STRUKTURALNE MODELE OSOBOWOŚCI

Freud uważał, że oprócz koncepcji rozwoju psychoseksualnego istnieje wiele innych czynników, które są ważne dla zrozumienia rozwoju osobowości. Jego strukturalny model osobowości jest próbą opisania działania umysłu. Freud rozróżnia przy tym trzy części osobowości i ludzkiego umysłu – id, ego i superego.

Id

Każdy człowiek rodzi się z id – to ono jest odpowiedzialne za zaspokojenie podstawowych potrzeb noworodka. Freud twierdził, że id opiera się na tak zwanej zasadzie przyjemności, co oznacza, że id dąży do natychmiastowej gratyfikacji i nie zważa na konsekwencje. Nie bierze pod uwagę ani tego, jak może rozwinąć się sytuacja, ani innych zaangażowanych osób. Jeżeli na przykład dziecko coś boli, jest głodne, ma mokro albo po prostu pragnie uwagi otoczenia, to id motywuje je do płaczu, dopóki jego potrzeby nie zostaną zaspokojone.

Ego

Kolejny aspekt osobowości – ego – zaczyna się rozwijać w sposób naturalny w ciągu pierwszych trzech lat życia w wyniku interakcji dziecka z otaczającym je światem. Z tego powodu Freud twierdził, że ego bazuje na tak zwanej zasadzie rzeczywistości. Człowiek zaczyna sobie uświadamiać, że wokół są inni ludzie, którzy także mają pragnienia i potrzeby, i że impulsywne i samolubne zachowanie może powodować krzywdę. Ego musi brać pod uwagę kontekst poszczególnych okoliczności, a jednocześnie zaspokajać potrzeby id. Jeżeli dziecko waha się przed zrobieniem czegoś niewłaściwego, ponieważ rozumie negatywne konsekwencje swojego zachowania, jest to oznaką rozwoju ego.

Superego

Superego rozwija się, gdy dziecko ma pięć lat i zbliża się do końca fazy fallicznej. Jest to część osobowości, która obejmuje zasady moralne i ideały nałożone na nas przez społeczeństwo i rodziców. Wielu ludzi uważa, że superego jest odpowiednikiem sumienia, ponieważ oba terminy odnoszą się do tej części naszej osobowości, która osądza, co jest dobre, a co złe.

Freud uważał, że u prawdziwie zdrowej osoby ego będzie silniejsze od id i superego, a więc będzie rozważać kontekst sytuacji, jednocześnie zaspokajając potrzeby id i zapewniając, że normy superego nie zostaną naruszone. Jeżeli superego jest najsilniejszym aspektem osobowości, człowiek kieruje się bardzo surowymi zasadami moralnymi. Jeżeli z kolei najsilniejsze jest id, będzie dążyć raczej do zaspokajania zachcianek niż moralności, co może przynieść poważne konsekwencje (na przykład gwałt jest przejawem wyboru przyjemności zamiast moralności i jest oznaką silnego id).

FREUDOWSKA KONCEPCJA LUDZKIEJ OSOBOWOŚCI

Freud uważał, że nasze uczucia, przekonania, impulsy i podstawowe emocje są ukryte w nieświadomości, czyli są niedostępne dla świadomego umysłu. Był jednak też przekonany, że poza świadomością i nieświadomością istnieją także inne poziomy świadomości. Aby lepiej zrozumieć teorię Freuda, wyobraźmy sobie górę lodową.

Woda otaczająca górę lodową to nieświadomość. Obejmuje wszystko to, co nie jest częścią naszej świadomości. Są to rzeczy, których nie doświadczyliśmy i których nie jesteśmy świadomi, dlatego też nie stają się one częścią naszej osobowości ani nie kształtują jej w żaden sposób.

Czubek góry lodowej – nasza świadomość – jest bardzo małą częścią osobowości, a ponieważ jest to jedyna część nas samych, którą znamy, tak naprawdę wiemy bardzo niewiele o tym, co składa się na naszą osobowość. Świadomość zawiera myśli, spostrzeżenia i codzienne poznanie.

Bezpośrednio pod świadomością, u podstawy góry lodowej, znajduje się podświadomość. W razie konieczności można uzyskać do niej dostęp, ale nie jest aktywną częścią świadomości, więc może to wymagać pewnego wysiłku. W tym obszarze znajdują się na przykład: wspomnienia z dzieciństwa, dawny numer telefonu, imię przyjaciela z czasów młodości oraz wszelkie inne głęboko zapisane wspomnienia. To właśnie w podświadomości znajduje się superego.

Ponieważ każdorazowo jesteśmy świadomi tylko wierzchołka góry lodowej, nieświadomość jest niewiarygodnie duża i składa się z tych głęboko ukrytych, niedostępnych warstw osobowości. To właśnie tutaj znajdują się lęki, amoralne popędy, wstydliwe doświadczenia, samolubne potrzeby, irracjonalne dążenia i nieakceptowalne pragnienia seksualne. To również miejsce, gdzie znajduje się id.

Ego nie jest przypisane do żadnej konkretnej części góry lodowej – może się mieścić w świadomości, podświadomości i nieświadomości.Nie da się zaprzeczyć, że Zygmunt Freud wywarł wielki wpływ na dziedzinę psychologii i psychiatrii. Jego koncepcje całkowicie zmieniły sposób postrzegania osobowości, seksualności, pamięci i terapii, a on sam jest prawdopodobnie najbardziej znanym psychologiem w powszechnej świadomości, mimo że minęło już sto lat, od kiedy wyrobił sobie nazwisko w dziedzinie badań umysłu.

------------------------------------------------------------------------

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

------------------------------------------------------------------------