Psychologia sportu i aktywności fizycznej - ebook

Od Autorki

Książka ta prezentuje problemy związane z funkcjonowaniem biopsychospołecznym sportowców z perspektywy klinicznej psychologii sportu. Poza interwencjami mającymi na celu poprawę wykonania sportowego i determinantami obniżenia poziomu wykonania, leżącymi na pograniczu psychologii społecznej i klinicznej, zagadnienia kliniczne w psychologii sportu dotyczą funkcjonowania emocjonalnego, w rodzinie i zespole, zaburzeń psychicznych i trudności związanych z rozwojem kariery sportowej (od specyfiki rozpoczynania przez kontuzje i wypalenie aż do jej zakończenia). Tradycyjne podręczniki psychologii sportu szeroko omawiają czynniki motywacyjne, w tym teorie motywacyjne oraz zagadnienia pomiaru motywacji.

Celem tej publikacji nie jest zaprezentowanie wszelkich zagadnień, poruszanych w tradycyjnych podręcznikach z obszaru psychologii sportu. Koncentruje się ona na kwestiach dotyczących możliwych trudności w funkcjonowaniu sportowca, modeli wyjaśniających ich źródła, empirycznie udowodnionych czynników ryzyka ich występowania oraz metod pracy psychologicznej ze sportowcem zgłaszającym problemy z omawianych obszarów lub też z wykonaniem sportowym czy angażowaniem się w trening. Książka omawia również korzyści płynące z uprawiania sportu oraz analizuje zasoby sportowców pozwalające zapobiegać występowaniu trudności w funkcjonowaniu sportowców.

Powstanie tej pracy nie byłoby możliwe bez wsparcia dziekana Wydziału Zamiejscowego Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej we Wrocławiu, Prof. Dariusza Dolińskiego. Pragnę również podziękować za pomoc mojemu mężowi, Prof. Romanowi Cieślakowi.Wstęp Czym jest kliniczna psychologia sportu?

Kliniczna psychologia sportu jest nową subdyscypliną psychologii, wyłaniającą się z takich obszarów tej dziedziny nauki, jak psychologia kliniczna, ogólna psychologia sportu, psychologia rozwojowa, psychologia zdrowia oraz psychopatologia. Można uznać, że jej powstanie jest wynikiem rozwoju modeli konsultacji psychologicznej w sporcie. Zmiany w konsultacji są wynikiem osiągnięć psychologii naukowej w różnych obszarach (np. psychologii społecznej, klinicznej, rozwojowej) i ich zastosowania w dziedzinie funkcjonowania sportowca.

Zakłada się, że największy wpływ na postęp w metodach pracy psychologicznej ze sportowcami miały trzy fazy rozwoju psychologii behawioralnej.

W fazie pierwszej (modele warunkowania klasycznego i instrumentalnego) koncentrowano się na pracach laboratoryjnych, w których rozwijano procedury warunkowania (Dougher, Haynes 2000). Faza ta wpłynęła na rozwój psychologicznych konsultacji sportowych w latach 1960–1970.

Druga faza wiąże się z rozwojem teorii społeczno-poznawczej (Bandura 1977) oraz treningu zaszczepiania stresu (Meichenbaum 1977). Oparte na tej fazie rozwoju doradztwo obejmowało psychoedukację, mobilizowanie zasobów pozwalających na radzenie sobie ze stresem, ćwiczenie umiejętności zmniejszających deficyty w zakresie radzenia sobie. Większość interwencji powstałych z inspiracji tych teorii składa się z trzech etapów: prezentacji podstaw występowania danego problemu i proponowanej interwencji, uczenia zawodnika odpowiednich umiejętności oraz praktycznego ćwiczenia nowo nabytych sprawności. Kolejna grupa strategii, które rozwijały się w tej fazie, wywodzi się z rozwoju poznawczych teorii depresji. Zaadaptowano je do psychologii sportu, proponując zawodnikom oduczenie się negatywnego dialogu wewnętrznego (negative self-talk), który nie sprzyjał osiąganiu wyników, i nauczenie ich nowego, bardziej pozytywnego, dialogu wewnętrznego.

W drugiej fazie rozwoju, opartej na behawioryzmie psychologii sportu, metoda pracy ze sportowcami polegała na rozwiązywaniu problemów i uczeniu umiejętności. Składają się na nią trzy osiowe komponenty (Hardy, Jones, Gould 1996). Pierwszym jest wprowadzenie. Konsultant opisuje swoją rolę i wskazuje, czym różni się ona od konsultacji klinicznej. Komponent drugi to uczenie umiejętności. Po wstępnej ocenie dotyczącej braków w zakresie radzenia sobie, umiejętności psychologicznych, osobistych zasobów i braków zawodnika, doradca identyfikuje jego cele dotyczące osiągnięć sportowych. Generalnie, umiejętności te mają zwiększyć samokontrolę (nad myślami, emocjami, zachowaniami). Następnie doradca prezentuje określone umiejętności, uczy ich, po czym sportowiec przystępuje do trenowania. Po praktycznym wykorzystaniu nowych sprawności w czasie treningu czy zawodów następuje ocena skuteczności i zadowolenia zawodnika z ich zastosowania. Trzeci komponent to założenie o zdrowiu psychicznym. Konsultant zakłada, że sportowcy są osobami dobrze funkcjonującymi, które uczestniczą w interwencji, ponieważ pragną poprawić osiągane wyniki sportowe. Zakłada się również, że jeśli mają jakieś osobiste problemy czy wątpliwości, to sami poinformują o nich konsultanta (jeśli tego nie zrobią, przyjmuje się, że takie sprawy nie istnieją). A zatem do poprawy osiągania wyników wystarczą metody zwiększania umiejętności i kontroli.

Trzecia faza rozwoju behawioryzmu, wykorzystywanego w psychologii sportu dopiero w ostatnim dziesięcioleciu, obejmuje tak zwany neobehawioryzm i behawioryzm konceptualny (Gardner, Moore 2006). W ramach tej fazy powstało wiele metod interwencji, takich jak metoda interwencji poznawczej oparta między innymi na uważności (mindfulness), podkreślająca takie zjawiska, jak akceptacja, poznawcze rozpracowywanie/rozbrajanie (cognitive defusion), wartości, duchowości i relacje (Haynes, Masuda, De May 2003).

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Tradycyjne podejście w psychologii sportu, oparte na drugiej fazie behawioryzmu i teoriach poznawczych, zakłada, że celem konsultacji jest poprawa wykonania przy założeniu pełni zdrowia biopsychospołecznego sportowca. Nowsze podejścia w klinicznej psychologii sportu poszukują psychospołecznych źródeł trudności w wykonaniu, a oddziaływanie psychologiczne ma służyć zmniejszeniu tych trudności.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Kliniczna psychologia sportu jest podejściem wyrastającym z założenia, że włączenie metod rozwiniętych we współczesnej psychologii klinicznej (m.in. w trzeciej fazie rozwoju behawioryzmu) do psychologii sportu może służyć poprawie osiągnięć i rozwojowi psychospołecznemu zawodnika w zakresie kształcenia się, funkcjonowania w rodzinie, spędzania czasu wolnego, rozwoju zawodowego i osobistego. Kliniczna psychologia sportu jest zatem definiowana jako wykorzystanie osiągnięć naukowych dotyczących promocji zdrowia i dobrego samopoczucia, optymalizacji osiągnięć sportowych służących zawodnikowi, jego rodzinie i jego organizacji sportowej. Celem klinicznej psychologii sportu jest również prewencja, ocena i zmniejszanie trudności osobistych oraz dotyczących wykonania sportowego, które zależą od kompetencji osobistych sportowca (patrz Gardner, Moore 2006, s. 9). Innymi słowy, przyjmuje się, że większość sportowców przez znaczącą część swojej kariery lub przez cały czas jej trwania nie ma problemów wynikających z zaburzeń psychicznych. Są jednak obszary albo krytyczne okresy w trakcie trwania kariery, w których funkcjonowanie zawodnika może być zoptymalizowane. Dla porównania, psychiatria sportowa koncentruje się na rozwoju zaburzeń psychicznych (w kontekście czynników rozwojowych, determinantów psychicznych, somatycznych i społecznych), diagnozie zaburzeń zdrowia psychicznego oraz ich leczeniu (Burton 2000).

W tradycyjnej psychologii sportu interwencje służą przede wszystkim poprawie wykonania sportowego. Poza interwencjami nakierowanymi na ten cel zawodnicy mogą zgłaszać się z problemami dotyczącymi dysfunkcji wykonania (performance disfunction), znaczącego pogorszenia wykonania (performance impairment) i kończenia kariery sportowej (performance termination; patrz Gardner, Moore 2006). Cele czterech rodzajów interwencji w klinicznej psychologii sportu oraz funkcjonowanie sportowców zostały omówione w tabeli 1.

Jakie są cele udziału w sporcie? Termin „sport” ma genezę w średniowiecznym języku francuskim, w którym używano pojęcia desporter oznaczającego zróżnicowane aktywności uprawiane poza pracą zarobkową, których celem jest osiągnięcie jak największej przyjemności przez wszystkich uczestników (patrz Chelladurai 2007). Takim sformułowaniem określano wszelkie przyjemne aktywności po pracy, włączając w to wspólne rozmowy i gry (mentalne i fizyczne). Następnie termin ten został przyjęty w języku angielskim (pierwotne postaci: disporten, dispot), w którym oznaczał przyjemne aktywności fizyczne, wymagające siły lub umiejętności (patrz Chelladurai 2007). Charakterystycznymi elementami sportu są: wspólny wysiłek, mający zwiększyć przyjemność wszystkich uczestników, spontaniczność, umiar (brak nadmiernego zaangażowania), szczodrość (obdarzanie innych zawodników, w tym także oponentów) oraz dążenie do doskonałości (patrz Chelladurai 2007). Tradycyjne rozumienie sportu uwzględnia nie tylko dążenie do zwycięstwa, doskonałości i sukcesu. Równie ważnym elementem jest w nim dążenie do własnej przyjemności i szczęścia czy zadowolenia, a także radości innych (patrz Chelladurai 2007).

Tabela 1. Rodzaje interwencji w klinicznej psychologii sportu

-------------------------------------------------------------- ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Typ interwencji wynikający z okresu w karierze sportowej Zgłaszane powody konsultacji Szczegółowe cele interwencji Czynniki psychologiczne ograniczające funkcjonowanie sportowca
Poprawa wykonania (podnoszenie poziomu wykonania sportowego) Jedyny zgłaszany cel konsultacji to poprawa wykonania sportowego Podstawowym celem jest rozwój i udoskonalanie kompetencji psychologicznych (mentalnych) mogących poprawić wykonanie. Celem wtórnym mogą być zmiany w funkcjonowaniu psychospołecznym Brak znaczących rozwojowych, interpersonalnych czy indywidualnych problemów, wymagających interwencji psychologa klinicznego, psychoterapeuty lub psychiatry
Problemy z wykonaniem na satysfakcjonującym poziomie Zgłaszany cel konsultacji (główny lub wtórny) to poprawa wykonania sportowego. W przeszłości poziom wykonania sportowego był wyższy lub obecnie widoczny jest wolniejszy postęp w podwyższaniu poziomu wykonania Celem jest doskonalenie kompetencji regulacji wewnętrznej (automatycznej oraz świadomej). Możliwa jest także interwencja kliniczna (np. elementy terapii poznawczej). Poprawa wykonania może być celem wtórnym Brak zaburzeń psychicznych, ale można zidentyfikować psychologiczne bariery (rozwojowe, interpersonalne, nieadaptacyjne schematy poznawcze), które mają negatywny wpływ na funkcjonowanie sportowca. W związku z tym zadowolenie z ogólnego funkcjonowania jest mniejsze
Znaczące pogorszenie wykonania Znaczący dystres emocjonalny, problemy z regulacją własnego zachowania, które wpływają na niemożliwość trenowania i brania udziału w zawodach (łącznie z zawieszeniem lub czasową dyskwalifikacją) Celem jest redukcja objawów dystresu (przez psychoterapię i/lub leczenie farmakologiczne). Koncentracja na technikach służących poprawie wykonania nie wpływa na poprawę funkcjonowania ze względu na dominujące znaczenie silnego dystresu Problemy z zakresu psychologii klinicznej czy psychopatologii wpływają na co najmniej jeden obszar życia, taki jak rodzina, relacje społeczne, edukacja, życie zawodowe (w tym uprawianie sportu wśród profesjonalnych sportowców)
Kończenie kariery sportowej Stres i trudności związane z kończeniem kariery. Zakańczanie kariery jest wynikiem poważnej kontuzji, decyzji o dobrowolnej lub niedobrowolnej rezygnacji z kontynuowania kariery Celem jest redukcja dystresu i poprawa kompetencji interpersonalnych. Potrzebna może być konsultacja dotycząca możliwości przekwalifikowania oraz finansów Brak znaczących problemów lub silne reakcje psychologiczne (żal, gniew, problemy rodzinne lub interpersonalne)
-------------------------------------------------------------- ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------O Autorce

Prof. dr hab. Aleksandra Łuszczyńska pracuje w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej (­Wydział Zamiejscowy we Wrocławiu) oraz w Trauma, Health, and Hazards Center, University of Colorado w Colorado Springs, USA. Prezydent sekcji psychologii zdrowia w International ­Association of Applied Psychology, redaktor naczelny czasopisma Anxiety, Stress and Coping, honorowy członek Europejskiego Towarzystwa Psychologii Zdrowia. Członek rad redakcyjnych 6 międzynarodowych czasopism (w tym Psychology and Health, British Journal of Health Psychology), pełni też funkcję redaktora pomocniczego w czasopiśmie Applied Psychology: Health and ­Well-Being. W obszarze jej zainteresowań naukowych leżą problemy z pogranicza psychologii zdrowia, sportu, klinicznej i społecznej. Jej prace z zakresu psychologii stosowanej koncentrują się wokół problematyki zmiany zachowań związanych ze zdrowiem, a także interwencji promujących zachowania prozdrowotne (w tym aktywność fizyczną) oraz rozwoju zasobów sprzyjających ograniczaniu kosztów trudnych sytuacji życiowych. Autorka ponad 100 publikacji (w tym 60 w znaczących czaso­pismach anglojęzycznych, takich jak Psychology of Sport and Exercise, Journal of Aging and Physical Activity, Health Psychology, Annals of Behavioral Medicine). Biega regularnie około 20 kilometrów tygodniowo.