Psychologia starzenia się i starości - ebook

WSTĘP

Psychologia starzenia się i starości ma na celu przybliżenie Czytelnikom zagadnień z bogatej problematyki funkcjonowania człowieka w okresie późnej dorosłości, a także ukazanie realnego obrazu człowieka wkraczającego w okres starości. Jest to kolejny okres rozwojowy w życiu człowieka, niejednolity pod względem tempa dokonujących się przemian, stawianych zadań, istniejących potrzeb i możliwości ich realizacji, ale przybliżający do kresu życia.

Problematyka starości coraz częściej staje się przedmiotem refleksji i badań w odniesieniu do różnych dziedzin życia – spraw rodzinnych, społecznych, ekonomicznych, prawnych, światopoglądowych czy moralnych. Przyczyną tego zainteresowania jest wzrost populacji osób starszych na świecie, a w związku z tym wyłaniająca się potrzeba poprawy jakości ich życia, poprawy świadczeń społecznych, emerytalnych, opiekuńczych i zdrowotnych. Problematyka starości zajmuje ważne miejsce w polityce społecznej na poziomie poszczególnych państw, a także w wymiarze międzynarodowym.

Główny problem starości, obok wskazanych wyżej obszarów, dotyczy wzrastającej liczby osób starszych niepełnosprawnych, wymagających wsparcia i opieki, oraz kryzysu więzi międzypokoleniowych. Do istotnych problemów można także zaliczyć kryzys rodziny i więzi rodzinnych, kwestie etyczne związane z eutanazją czy uporczywą terapią, ryzyko marginalizacji społecznej i dyskryminacji osób starszych w różnych dziedzinach życia. Ponadto ze względu na przemiany społeczno-ekonomiczne wzrastają czynniki ryzyka negatywnej oceny człowieka starszego w aspekcie jego obniżonej sprawności, użyteczności i efektywności.

Wzrasta zatem konieczność pogłębionej refleksji o charakterze personalistycznym – dotyczącej systemu wartości, sensu życia i śmierci, sensu cierpienia, godności osoby ludzkiej, prawa do życia – mającej na celu zabezpieczenie człowieka przed naruszaniem przysługujących mu praw, a także przed dehumanizacją, merkantylizacją, uprzedmiotowieniem.

Rozważania na temat starości będące treścią tej książki prowadzone są w perspektywie psychologiczno-personalistycznej, która umożliwia przyjęcie realistycznej, a jednocześnie pozytywnej koncepcji starości, ukazanie znaczenia i możliwości rozwoju osób w podeszłym wieku w wymiarze psychicznym, duchowym i społecznym. Zamierzeniem autorki jest nie tylko próba przybliżenia niektórych zagadnień związanych z okresem starości, ale także pobudzenie Czytelnika do refleksji nad własnym życiem i sposobem dobrego przygotowania się do starości własnej oraz osób bliskich. Mają temu służyć także przedstawione w ramkach fragmenty wypowiedzi różnych autorów, powiązane z treściami ukazującymi wielkość człowieka ze względu na jego godność, znaczenie, mądrość życiową, posiadane potencjalności, a także poczucie bezradności w zmaganiu się z niepełnosprawnością, chorobą, cierpieniem i odchodzeniem.

Starość – kolejny okres rozwojowy – łączy się z nowymi zadaniami, niekiedy bardzo trudnymi. Właśnie w tym okresie życia najpełniej ujawnia się to, że rozwój nie zawsze polega na wzroście, ale często dotyczy zmian w proporcji (Hurlock, za: Braun-Gałkowska, 2006) – jedne sprawności wzrastają i łączą bogactwo doświadczeń gromadzonych przez całe życie, inne maleją, gdyż są wyrazem starzenia się organizmu i obniżania tempa dynamiki życiowej.

W powszechnej opinii starość łączy się z życiową mądrością, doświadczeniem, cierpliwością, powściągliwością w wyrażaniu opinii, ale także z obniżaniem się sprawności fizycznych i psychicznych, wycofywaniem się z ról społecznych, zawodowych, szybszą męczliwością. O starości można mówić i pisać wzniośle, albo w sposób suchy, formalny, nieuwzględniający różnic indywi­dualnych i bogactwa osobowościowego poszczególnych osób. Starość można przedstawiać jako okres naznaczony szczególną mądrością i wspaniałymi możliwościami, bez wskazywania na związane z nią ograniczenia, o których chciałoby się zapomnieć. Można też zająć stanowisko odwrotne – przyjąć, że starość jest trudna, nieudana, skazuje człowieka na zapomnienie i samotność, bezradność i zniedołężnienie. Ale jest złoty środek – myślenie o starości własnej i innych realistycznie, ocenianie jej właściwie, akcentowanie zarówno jej potencjalności, jak ograniczeń.

Poczucie satysfakcji i zadowolenia z życia nie jest zarezerwowane dla okresu młodości, w którym jesteśmy pełni zdrowia i sił witalnych, odnosimy sukcesy. Szczęśliwym można być w każdym wieku, niezależnie od stanu zdrowia, statusu materialnego czy społecznego. Ludzie starsi nie muszą odnosić zwycięstwa w kolejnym życiowym maratonie – wystarczy, że w nim uczestniczą. Ważne, aby na każdym etapie rozwoju (dotyczy to także starości), odkrywać to, co w nim najważniejsze Poczucie spełnienia i zadowolenia z realizacji potrzeb i stawianych sobie celów na poszczególnych etapach życia ma miejsce wówczas, gdy nie są one nadmiarowe, ale pozostają odpowiednie do możliwości osoby. W okresie starzenia się częściej, a jednocześnie pełniej koncentrujemy się na swoim życiu i dokonujemy jego podsumowania. Często z nie­dowierzaniem, a także z niepokojem spostrzegamy zmiany w wyglądzie zewnętrznym, sprawności fizycznej i psychicznej, sposobie funkcjonowania czy w relacjach z innymi ludźmi. Ale możemy także spoglądać na siebie z poczuciem dumy i zadowolenia ze względu na rozmiar doświadczeń, które stały się naszym udziałem i dają poczucie godności i wartości.

W starości inaczej postrzegamy czas – zaczyna go nam brakować, choć faktycznie mamy go więcej, bo skraca się perspektywa przyszłości. Zmieniają się także granice pomiędzy przeszłością, teraźniejszością i przyszłością – stają się one bardziej płynne i łatwiejsze do przekraczania. Dlatego często sięgamy wspomnieniami do dzieciństwa i młodości. Choć mogły one być trudne, to wraz z upływem lat oceniamy je inaczej, często bardziej pozytywnie. Powrót do okresu dzieciństwa i młodości jest także powrotem do swoich korzeni, do innej kultury i innego poziomu rozwoju technicznego. Starość pozwala człowiekowi być autentycznym świadkiem historii w kontekście przemian politycznych, społecznych i cywilizacyjnych, a także jej powiernikiem dla młodszego pokolenia.

Jan Paweł II (1999) w liście Do moich Braci i Sióstr – ludzi w podeszłym wieku pisze:

„Starzenie się, to nie tylko pewien okres w życiu człowieka, ale czas nacechowany mądrością, którą przynoszą ze sobą lata doświadczeń. Starość jawi się jako czas pomyślny, w którym dopełnia się miara ludzkiego życia, ale także czas, w którym podejmuje się nowe zadania”.

Ta książka jest efektem moich długoletnich zainteresowań osobami starszymi. Wiedzę na temat psychologii starzenia się i starości czerpałam nie tylko z książek i artykułów, ale także z bezpośredniego kontaktu z wieloma starszymi osobami zdrowymi i chorymi. Jedni spośród nich odeszli na zawsze, pozostawiając dobre wspomnienia, wartościowe przesłania dotyczące różnych aspektów życia, inni są nadal obecni – zmagają się ze swoją starością tak jak umieją najlepiej, a przy okazji uczą radości, pokory, cierpliwości, łagodności, umiejętności zmagania się z chorobą i cierpieniem. Im wszystkim wyrażam głęboką wdzięczność i tę książkę dedykuję.

Chciałabym także wyrazić wdzięczność Osobom, które przyczyniły się w sposób szczególny do jej napisania. Dziękuję Pani Profesor Marii Straś-Romanowskiej za wykonanie niezwykle rzetelnej recenzji i za wielogodzinne dyskusje na temat egzystencjalnie ważnych kwestii dotyczących człowieka starszego. Dziękuję Pani Mieczysławie Decewicz za bardzo staranne opracowanie redakcyjne. Wyrazy wdzięczności kieruję do Pani ­Iwony Zarzyckiej, za Jej cierpliwość we współpracy ze mną i umacnianie mnie w przekonaniu o konieczności propagowania psychologicznej wiedzy na temat osób starszych. Dziękuję mojemu Mężowi Michałowi, a także Dzieciom i Wnukom za Ich obecność w moim życiu.

Stanisława SteudenROZDZIAŁ 1 WPROWADZENIE W PROBLEMATYKĘ STARZENIA SIĘ I STAROŚCI

1.1. Prekursorzy kształtowania się psychologii starzenia się i starości

Intensywny rozwój psychologii zajmującej się problematyką osób starszych przypada na drugą połowę XX w. Pierwszą znaczącą publikacją na temat historii badań nad starością był dwuczęściowy artykuł Birrena (1961a,b) w pierwszym woluminie czasopisma The Gerontologist. W rozwoju psychologii starości Birren wyodrębnił następujące okresy: wczesny okres badań nad starością (1835–1918), okres systematycznych badań (1918–1940), okres ekspansji badań nad starością (1946–1960). W latach 50. minionego wieku, mimo że badania nad starością były wciąż we wczesnym okresie rozwoju, pojawiło się także pytanie o sposób kształcenia studentów w tym zakresie. Wiązało się to z ogólnoświatowym zainteresowaniem problematyką osób starszych, m.in. przez ONZ, co wiązało się zmianami demograficznymi i przewidywanym wzrostem populacji osób starszych w drugiej połowie XX w. Istotny wkład Birrena w badania wiązał się m.in. z utworzeniem przez niego w 1955 r. laboratorium poświęconego problematyce starości, powstałego w ramach Laboratorium Psychologicznego Narodowego Instytutu Zdrowia Psychicznego (National Institute of Mental Heath – NIMH) w Betesda Maryland. Badania Birrena w sposób znaczący wpłynęły na innych badaczy, m.in. Jacka Botwinicka, który w 1973 r. opublikował monografię Aging and behavior. W latach 80. psychologia starości stała się wyodrębnioną psychologiczną subdyscypliną, a problematyka osób starszych znalazła odzwierciedlenie w czasopiśmie Journal of Gerontology. Pojawiły się także kolejne monografie, m.in. Handbook of Psychology of Aging pod redakcją Salthouse (1985a) oraz drugie wydanie Handbook of the psy­chology of aging pod redakcją Birrena i Schaie (1985). Ważnym ośrodkiem naukowym badań nad starością w obszarze europejskim jest Instytut Rozwoju Człowieka i Edukacji im. Maxa Planka (Max Planck Institute for Human Development and Education) w Berlinie, kierowany przez wiele lat przez Paula Baltesa. Prowadzono tu badania nad rozwojem człowieka w perspektywie całego życia (life-span developmental psychology).

Niewątpliwie ważnym i przełomowym wydarzeniem w sposobie podejścia do rozwoju człowieka w ciągu całego życia była I Konferencja Psychologów Life-Span w Mont Chateau Lodge w Zachodniej Wirginii w 1969 r. Za głównego prekursora psychologii life-span historycy psychologii uważają Charlotte Bühler – autorkę znaczącej pracy Der menschliche Lebenslauf als psycholo­gisches Problem wydanej w 1933 r. (por. Straś-Romanowska, 2001). Psychologia life-span nazywana jest także psychologią rozwoju człowieka w ciągu całego życia (Straś-Romanowska, 2004). Jest ona „(…) ogólną orientacją, perspektywą teoretyczną czy kierunkiem myślenia o człowieku oraz jego rozwoju. W żadnym razie nie jest ona pojedynczą teorią czy spójnym systemem teoretycznym” (Straś-Romanowska, 2001, s. 95). W ramach psychologii life-span przyjmuje się następujące założenia:

1) rozwój psychiczny człowieka jest procesem trwającym przez całe życie,

2) ma on charakter wielowymiarowy i wielokierunkowy, cechuje się intraindywidualną plastycznością,

3) przebiega w zmieniającym się świecie,

4) jest współdeterminowany przez wiek osoby i odpowiadające mu zadania rozwojowe, okres historyczny, warunki cywilizacyjne oraz indywidualną historię życia,

5) studia nad rozwojem człowieka w pełnym cyklu życia powinny mieć charakter interdyscyplinarny (Straś-Romanowska, 2001, s. 95–96).

Za prekursora psychologii rozwoju człowieka w ciągu całego życia uważa się Carla Gustawa Junga. Sformułował on tezę o jakościowej odrębności procesów rozwoju człowieka do i od połowy życia. Nadrzędnym celem rozwoju człowieka, określanego także jako proces, indywiduacja, jest dochodzenie do pełni osobowości.

Modele rozwoju oparte na psychologii biegu życia – life-span – mają obecnie najbardziej ugruntowaną pozycję. W psychologii life-span wskazuje się na pro­ces rozwoju umysłu i osobowości polegający na kształtowaniu struktur myślenia postformalnego, a także integrowaniu funkcji poznawczych (Straś-Romanowska, 2002, s. 60). Założenia psychologii life-span wpłynęły na podejście do starości jako kolejnego etapu w biegu życiu człowieka. (Straś-Romanowska 2004).

Badania zgodne z ogólnymi założeniami psychologii life-span podjęto również w polskich ośrodkach akademickich i naukowo-badawczych. W latach 70. i 80. ubiegłego wieku przodował w nich ośrodek krakowski. Efektem badań prowadzonych w nurcie life-span była praca zbiorowa pod redakcją Marii Tyszkowej pt. Rozwój psychiczny człowieka w ciągu całego życia. Zagadnienia teoretyczne i metodologiczne, wydana w 1988 r. Zaś autorem pierwszej monografii Rozwój człowieka dorosłego, wydanej w 1990 r., jest Zbigniew Pietrasiński, który nawiązuje do światowego dorobku tego nurtu badań.

Krampen i Wahl (2003, s. 88) dokonali przeglądu niemieckiej (PSYNDEX) i anglojęzycznej (PsycINFO) literatury poświęconej problematyce osób starszych za lata 1978–2000, posługując się indeksami dotyczącymi:

- funkcjonowania poznawczego (rozwój poznawczy, rozwój intelektualny, inteligencja, pamięć, zdolności poznawcze),
- doświadczeń życiowych i zmagania się (doświadczenia życiowe, zachowania zaradcze, satysfakcja z życia, dobrostan),
- badań realizowanych w obszarze psychologii starości (codzienna aktywność, kompetencje, czas wolny, rekreacja).

Autorzy wykazali, że literatura poświęcona psychologii starości systematycznie wzrastała zarówno w opracowaniach anglojęzycznych jak i niemieckojęzycznych – obserwowano większy wzrost opracowań w języku niemieckim. Psychologia starości znalazła stabilną pozycję w psychologii w obydwu grupach językowych i zajmuje od 1% (w obszarze anglojęzycznym) do około 3% (w obszarze niemieckojęzycznym) w ogólnej literaturze psychologicznej. Wyjaśniając różnice między wskaźnikiem literatury anglojęzycznej i niemieckojęzycznej, Krampen i Wahl (2003) wskazują na tradycję psychologii dziecięcej w literaturze amerykańskiej i większą koncentrację na problematyce starości w literaturze niemieckojęzycznej, europejskiej.

1.2. Starzenie się ludności według danych demograficznych

Zjawisko starzenia się ludności, a jednocześnie wydłużania się życia, które dotyczy zwłaszcza krajów wysoko rozwiniętych, ma wielorakie uwarunkowania, a najogólniej wiąże się ze zmniejszaniem się przyrostu naturalnego, wzrostem dobrobytu i poprawą jakości życia. Dobrobyt łączy się z większym dostępem do opieki medycznej, wzrostem poziomu i zakresu zabezpieczenia społecznego, lepszymi warunkami socjalno-bytowymi, popularyzacją wiedzy ogólnej i zdrowotnej sprzyjającej podnoszeniu jakości życia, działaniem organizacji krajowych i międzynarodowych na rzecz wsparcia i aktywności społecznej osób starszych.

Według raportu Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) z 2002 r. na świecie żyje ponad 580 mln ludzi powyżej 60. roku życia, w tym więcej niż połowa w krajach wysoko rozwiniętych. Z danych szacunkowych wynika, że w 2020 r. ogólna liczba ludzi starych osiągnie powyżej 1 mld, co będzie stanowić około 30% całej populacji.

W Europie – najstarszym kontynencie świata – w 2000 r. około 17% mieszkańców miało powyżej 65 lat, a szacuje się, że w 2025 r. około 25% europejskiej populacji osiągnie 65 lat (warto podkreślić, że WHO za początek starości uznaje wiek 60 lat), a średni wiek życia będzie wynosił około 80 lat. Wzrost średniej długości życia, będący odzwierciedleniem poprawy warunków socjalno-bytowych, edukacyjnych, biomedycznych itd., niewątpliwie jest czymś pozytywnym, ale wiąże się także z koniecznością zapewnienia osobom starszym godziwych warunków egzystencji. Przewiduje się, że wskazane tendencje demograficzne będą miały odzwierciedlenie we wzroście średniej długości niepełnosprawności – 5,7 lat do 7,2 lat. Pod koniec XIX w. w Europie Zachodniej przeciętna długość życia wynosiła około 40 lat, średnia liczba urodzeń – 3,7 dziecka na kobietę, a populacja osób powyżej 65. roku życia – około 5% ludności. Sto lat później – w 2001 r. – średni wiek przeżycia wyniósł: dla kobiet – 79,6 lat, dla mężczyzn – 75,8 lat. Jednocześnie zmalała płodność – z 3,7 dziecka do 1,4 dziecka na kobietę.

Z Memoriału Komitetu Prognoz „Polska 2000 Plus” (Kleiber, 2008) w sprawie programu działań na rzecz poprawy sytuacji osób w starszym wieku wynika, że w Polsce liczba osób w wieku emerytalnym zwiększy się z 5,9 mln w 2005 r. do 9,6 mln w 2030 r., co oznacza wzrost tej grupy osób o 62%. Do około 2025 r. przewiduje się istotne zmiany w strukturze wieku ludności związane z wydłużaniem przeciętnego czasu życia, co stanowi osiągnięcie cywilizacyjne, ale wiąże się z koniecznością określenia polityki na poziomie państwa i samorządów wszystkich szczebli. Wskazuje się na trzy kierunki działań: zapewnienie podstaw egzystencji przez dokończenie prac związanych z reformą emerytalną, poszerzenie możliwości dodatkowych ubezpieczeń emerytalnych, działania na rzecz podtrzymania aktywności zawodowej osób starszych. Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus”, wskazuje ponadto na inne konieczne działania podnoszące jakość życia osób starszych: ochronę zdrowia, działalność opiekuńczą, edukację na przestrzeni całego życia; przedłużanie aktywności zawodowej odpowiednio do możliwości osób starszych; poprawę warunków mieszkaniowych; likwidację barier architektonicznych, technicznych; wsparcie badań naukowych dotyczących osób starszych (Kleiber, 2008).

Z prognoz podawanych przez Główny Urząd Statystyczny wynika, że w 2020 r. około 24% Polaków osiągnie wiek ponad 60 lat, przeciętna długość życia kobiet przekroczy 80 lat, mężczyzn – 73 lata. W krajach Europy Zachodniej przeciętna długość życia wynosi 77 lat, a statystyczny Europejczyk przekroczył 50. r. życia (Szczucka-Kubisz, 2000).

Przy niemal stałej liczbie ludności Polski, która w 1990 r. wynosiła ponad 38 mln, liczba osób w wieku 60 lat i powyżej systematycznie wzrastała z 15% do 15,9% w 1995 r., do 16,7% w 2000 i 16,9% w 2005 r. W analizowanym okresie wskaźnik ten znacząco wzrósł w odniesieniu do kobiet: z 17,6% w 1990 r. do 19,7% w 2005 r. Jednocześnie wzrosła liczba osób w wieku 80 lat i powyżej – z 2% do 2,6% (w grupie kobiet: z 2,8% do 3,6%). Liczba rencis­tów w 2005 r. stanowiła około 25% ogółu ludności w Polsce (Trafiałek, 2003, s. 74–81).

Rysunek 1. Prognoza wydłużania się średniej długości życia dla kobiet i mężczyzn w Polsce

(Źródło: GUS, Prognoza ludności na lata 2000–2035. Warszawa, 2009)

Przewiduje się, że przeciętne trwanie życia nadal będzie się wydłużało. Wydłużanie się przeciętnego trwania życia przy jednoczesnym niskim poziomie dzietności wpłynie na strukturę wieku ludności i przyspieszenie procesu starzenia się społeczeństwa. Największy przyrost osób w późnej starości, tj. w wieku 80 lat i więcej, przewiduje prognoza Eurostatu: w 2007 r. udział tej grupy wiekowej stanowił 3%, w 2035 będzie wynosił 7,7%. Bardziej optymistyczne pod tym względem są prognozy podawane przez GUS i ONZ: przyrost ten będzie nieco mniejszy: 7,2% (GUS) i 7,1% (ONZ). Jednak udział osób w wieku 80 lat i więcej w ogólnej populacji będzie 2,4-krotnie wyższy niż w wyjściowym roku prognozy (2007).

Rysunek 2. Prognoza ludności Polski w wieku 80 lat i więcej (w procentach)

(Źródło: GUS, 2009)

Należy podkreślić, że w świetle prognoz opracowanych przez Eurostat dla 27 krajów europejskich łącznie (25 krajów członkowskich oraz Bułgaria i Rumunia) Polska wypada niekorzystnie. Szacuje się bowiem, że do 2035 r. liczba ludności krajów unijnych zwiększy się o 5,1% (z 499 mln w 2010 r. do 521 mln), natomiast ludność Polski zmniejszy się o 5,2%. Jednocześnie populacja osób w wieku 80 lat i więcej zwiększy się o 88% w krajach unijnych, a o 143% w Polsce.

1.3. Rozumienie starości i jej periodyzacja

Odpowiedź na pytanie, czym jest starość, nie jest prosta, choć intuicyjnie taka może się wydawać. Istnieje zespół czynników, które określają starość: czynniki fizjologiczne, psychologiczne i społeczne. W świadomości spo­łecznej okres starości jawi się jako ten, w którym następuje stopniowe obniżenie sił fizycznych i psychicznych, pojawiają się liczne choroby, a wraz z nimi zniedołężnienie fizyczne, a często i psychiczne Starość sama w sobie nie jest czymś nadzwyczajnym w życiu człowieka. Jest ona częścią długotrwałego procesu rozwojowego. W rozważaniach na temat starości powinno się uwzględniać dwie podstawowe kwestie: starzenie się będące procesem przemian doko­nujących się na poziomie biologicznym, psychicznym czy społecznym oraz starość jako okres w życiu człowieka mający określoną charakterystykę psychologiczną, kulturową i społeczną Starość, podobnie jak wcześniejsze okresy życia, młodość czy dorosłość, nie przychodzi nagle, ale jest rezultatem długotrwałego i nieodwracalnego procesu fizjologicznego, zachodzącego u wszystkich organizmów żywych. Wprawdzie trudno okreś­lić jej początek, ale w miarę upływu lat objawy starzenia są coraz bardziej widoczne. Starzenie się ma wielorakie i złożone uwarunkowania genetyczne, biologiczne, środowiskowe i na poszczególnych etapach życia w zakresie różnych obszarów może ulegać przyspieszeniu lub zwolnieniu. Więcej, osoby wkraczające w okres starzenia się nie stanowią grupy jednorodnej zarówno pod względem stanu zdrowia, jak i doświadczeń życiowych. Wiele osób cierpi na dolegliwości przewlekłe, zmaga się z problemami zdrowia niekiedy od dzieciństwa, a wiele chorób somatycznych rozwija się w okresie życia dorosłego.

Starzenie nie musi łączyć się jedynie z obniżeniem sprawności psychicznej i fizycznej czy wycofywaniem się z ról społecznych. Potwierdziły to badania psychologiczne nad rozwojem człowieka w okresie całego życia (life-span developmental psychology) prowadzone w Ameryce Północnej i Europie (Baltes, Baltes, 1990; Fernández-Ballesteros, 2006). Wynika z nich, że faktyczny obraz osób starszych nie odpowiada funkcjonującym stereotypom społecznym. Na przykład w badaniach niemieckich prowadzonych przez Fry’a oraz Dittman-Kohli (1990, za: Coleman, O’Hanlon, 2004), w których porównywano osoby starsze (średnia wieku 74 lata; N=300) z młodszymi (średnia wieku 24 lata; N=300) wykazano, że osoby starsze w porównaniu z osobami młodszymi miały bardziej pozytywną postawę wobec siebie i były bardziej zadowolone ze swojego wyglądu fizycznego. Podobne rezultaty uzyskano w badaniach populacji amerykańskiej (Robins i in., za: Coleman, O’Hanlon, 2004).

Baltes i Reese (1984, za: Stuart-Hamilton, 2006) wskazywali na udział trzech kluczowych czynników w rozwoju człowieka: środowiskowego, biologicznego oraz ich interakcji. Wpływ powyższych czynników ujawnia się w trzech porządkach rozwojowych w okresie całego życia: w rozwoju normatywnym związanym z wiekiem (odzwierciedla podstawowy wzorzec zmian dokonujących się wraz z wiekiem i pozostających w relacji do oczekiwań społecznych), w rozwoju normatywnym związanym z historią danego pokolenia (odzwierciedla wpływ ważnych wydarzeń na sposób funkcjonowania całych pokoleń, także na dalszych etapach ich życia), w rozwoju nienormatywnym (odzwierciedla wpływ osobistych ważnych wydarzeń życiowych na proces rozwoju). Splot tych czynników w istotny sposób kształtuje proces starzenia się poszczególnych osób, a także całych pokoleń.

Objawy starzenia się mogą być określane wiekiem metrykalnym, społecznym, biologicznym i psychologicznym. Wiek metrykalny (chronologiczny) mierzy się liczbą lat danej osoby, jest on pomocny w ustalaniu przedziałów wiekowych oraz odpowiadających im norm rozwojowych. Wiek społeczny związany jest z czynnikiem kulturowym i odnosi się do oczekiwań społecznych dotyczących sposobu zachowania się osoby w okresie późnej dorosłości, możliwości pełnienia ról społecznych czy poziomu aktywności. Skutkiem prawnym uzyskania wieku społecznego jest przyznanie osobom starszym świadczeń emerytalnych oraz odpowiednich uprawnień i przywilejów socjalnych. Wiek biologiczny mierzy się sprawnością fizyczną organizmu, a także stopniem zaawansowania zmian w poszczególnych układach i narządach. Wiek psychologiczny wyraża się stopniem sprawności umysłowej i jakością funkcjonowania psychospołecznego.

W literaturze psychologicznej nie ma jednolitego stanowiska odnośnie do kryteriów początku starości i jej periodyzacji. Istniejące w tym względzie rozbieżności uwarunkowane są wieloma czynnikami, m.in.: wydłużaniem się średniej długości życia człowieka, a przez to okresu starości, zróżnicowanym tempem starzenia się poszczególnych osób, a także niejednolitym biologicznym, psychologicznym czy społecznym obrazem starości. Umowny początek starości często jest utożsamiany z uzyskaniem wieku emerytalnego. W polskich warunkach (zgodnie z ustaleniami GUS) przyjmuje się 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn. Jednak nie jest to do końca precyzyjne, gdyż w niektórych grupach zawodowych dopuszcza się przejście na wcześniejszą emeryturę w związku z uciążliwością wykonywanej pracy, z warunkami środowiskowymi (np. praca w kopalni) czy wysokimi wymaganiami (policjanci, nauczyciele, psychiatria). Stąd różnice stanowisk na temat progu starości sięgają niekiedy wielu lat. Według niektórych badaczy zajmujących się problematyką starości (m.in. Bromley, 1969; Susułowska, 1989; Wiśniewska-Roszkowska, 1989) wiek graniczny przypada na 70. r.ż., ale wskazuje się także na 55. r.ż. (Przetacznik-Gierowska, 1996). Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) starość rozpoczyna się w 60. r.ż. (Krzymiński, 1993).

Podobnie jak zróżnicowane są stanowiska dotyczące progu starości, różne są propozycje jej periodyzacji. Bochenek (za: Sękowski, 1993) wyodrębnia trzy fazy starości: 60–70 r.ż., 70–80 r.ż., 80–90 r.ż. Levinson i in. (1978) oraz Birch i Malim (1999) także wskazują trzy przedziały wiekowe: 60–65 lat, 65–85 lat oraz 85 lat, ale o innej rozpiętości. Dzienio wyodrębnił cztery okresy starości: okres początkowej starości (60–69 lat), wiek przejściowy między starością początkową a wiekiem o ograniczonej sprawności fizycznej i umysłowej (70–74 lata), wiek zaawansowanej starości wyrażający się ograniczoną sprawnością fizyczną i umysłową (75–84 lat), oraz wiek niedołężnej starości (85 lat i więcej) (za: Sękowski, 1993).

W literaturze psychologicznej można spotkać się z wyodrębnieniem dwóch grup osób starszych: młodszych starszych (osoby w wieku 60–75 lat) oraz ­starych starszych (osoby powyżej 75 r. ż.). WHO wyodrębnia trzy okresy: ­wczesną starość (60–74 lata), późną starość (75 do 89 lat) oraz długowieczność (powyżej 90 r.ż.) (por. Krzymiński, 1993). Niewątpliwie w takim ujęciu uwzględnia się sprawność psychofizyczną osoby, nie oznacza to jednak, że u poszczególnych osób należących do wyodrębnionych przedziałów wiekowych tempo dokonujących się zmian jest podobne.

Generalnie można powiedzieć, że w okresie wczesnej starości większość osób zachowuje sprawność fizyczną, psychiczną i jest samodzielna, natomiast w okresie późnej starości u większości osób obserwuje się znaczne ograniczenie sprawności psychofizycznej, wzrasta potrzeba korzystania z pomocy medycznej oraz wsparcia innych osób w wykonywaniu codziennych czynności. Ciekawe jest to, że znaczna część osób długowiecznych (wiek powyżej 90 lat), charakteryzuje się większą sprawnością psychofizyczną w porównaniu z grupą poprzednią. Warto jednak podkreślić, iż w większości odnosi się to do osób, które były sprawne także we wcześniejszym okresie życia.

Analiza literatury przedmiotu wskazuje na używanie określeń trzeci wiek i czwarty wiek – kryterium podziału jest tutaj poziom aktywności psychospołecznej oraz styl życia. Trzeci wiek – inaczej trzecia tercja – przypada na okres 60–90 lat. W jego pierwszej części osoby zazwyczaj są aktywne, samodzielne i niezależne, w drugiej zaś tempo aktywności stopniowo się obniża. Czwarty wiek – czwarta tercja – przypada na okres powyżej 90. roku życia. Osoby stają się mniej sprawne psychofizycznie i najczęściej potrzebują wsparcia ze strony innych. Określenia trzeci wiek i czwarty wiek, choć mało precyzyjne, są pozytywnie oceniane przez osoby starsze, ponieważ nie zawierają w ocenie ich funkcjonowania stereotypów społecznych i elementów pejoratywnych.

Niektóre przykłady periodyzacji okresu starości łączą się ze znaczącym zróżnicowaniem sprawności i samodzielności, natomiast nie uwzględniają płci. Tymczasem można przyjąć, że różnica pomiędzy średnią wieku starości dla kobiet i mężczyzn ma także odzwierciedlenie w sprawności funkcjonowania psychospołecznego, choć oczywiście stanowisko takie nie może być uogólnione. Gdy mówi się o osobach starszych, często używa się terminów: emeryt, senior, człowiek starszy, a w odniesieniu do starości stosuje się określenia: starość, jesień życia, późna dorosłość, wiek senioralny, wiek emerytalny, trzeci wiek, czwarty wiek. Poszukiwanie odpowiednich terminów odnoszących się do osób starszych i okresu starości, w celu uniknięcia skojarzeń negatywnych, uświadamia, że starość dla wielu osób jest trudna do przyjęcia, mimo że starzenie się jest procesem nieuniknionym, dotyczy każdej istoty żywej, a jego wymiary fizyczne i psychiczne czy społeczne wraz z upływem lat stają się coraz bardziej widoczne.

1.4. Pozytywne i negatywne aspekty starości

We współczesnych koncepcjach psychologicznych wskazuje się na ciągłość rozwoju człowieka przez całe życie. Takie ujęcie rozwoju dobrze odzwiercie­dla to, co dokonuje się w okresie starości – długim ze względu na liczbę lat i zróżnicowanym ze względu na kierunek oraz zakres dokonujących się przemian. Lazarus, Lazarus (2006, s. 13–15) zwracają uwagę na najczęściej doświadczane pozytywne i negatywne aspekty okresu starości. Do pierwszych zaliczają m.in: satysfakcję z przejścia na emeryturę, zadowolenie związane z możliwością opieki nad dziećmi i wnukami, możliwość dokonania zmian we własnym życiu, większą zdolność wartościowania różnych sytuacji, rezygnacji z tych form aktywności i celów, które nie łączą się z satysfakcją. Ważną pozytywną cechą jest mądrość życiowa – obiektywny, choć nie uniwersalny atrybut starości. Wiek nie gwarantuje mądrości, choć jej sprzyja, ale tylko do pewnego stopnia. Ponadto pojawia się specyficzny, inny od dotychczasowego wzorzec komunikacji między małżonkami. Stają się oni sobie bardziej bliscy we wspólnocie, którą tworzą. Wśród negatywnych aspektów autorzy wymieniają: świadomość nadchodzącego kresu życia i związanego z tym lęku, konieczność dostosowania się do przemian społecznych, cywilizacyjnych i kulturowych, co dla wielu osób starszych jest trudne, trudność w podtrzymaniu dialogu międzypokoleniowego, utratę osób bliskich (członków rodziny, przyjaciół, znajomych), narastanie dolegliwości chorobowych, utrata poczucia bycia osobą użyteczną i potrzebną w związku z przejściem na emeryturę.

Mimo że powyższe doświadczenia są charakterystyczne dla większości osób starszych, osoby starsze bardzo różnią się między sobą w sposobie przeżywania starości – związanych z nią aspektów pozytywnych i negatywnych. Dlatego sposób wartościowania cech związanych ze starością ma charakter indywidualny – zależny od kontekstu społecznego, rodzinnego, ekonomicznego, a także zasobów wewnętrznych, takich jak system wartości, dojrzałość psychiczna, integracja osobowości, dotychczasowy sposób funkcjonowania psychospołecznego.

Pozytywne aspekty starości

Przejście na emeryturę dla wielu osób wiąże się z zadowoleniem i satysfakcją z życia, a niekoniecznie z obniżeniem aktywności życiowej i społecznej. Wiele osób starszych nadal może być aktywna, ale aktywność ta nie ma charakteru konieczności. Jest ona bardziej odzwierciedleniem różnych ważnych potrzeb osoby starszej. Przejście na emeryturę nie dokonuje się nagle, przygotowy­wanie się do tego faktu trwa kilka lat, więc zmiana nie jest nieoczekiwana. Ponadto w okresie przechodzenia na emeryturę wiele osób ma poczucie zmęczenia presją pracy, łączenia obowiązków domowych, rodzinnych i zawodowych (dotyczy to zwłaszcza kobiet), potrzebuje odpoczynku. Przejście na emeryturę otwiera nowe możliwości rozwojowe i dla wielu osób wiąże się z kolejnymi wyzwaniami życiowymi. Osoby starsze mogą dysponować swoim czasem zgodnie z własną wolą, potrzebami, kondycją psychofizyczną i możliwościami finansowymi (Steuden, 2009a). Mogą podążać za tym, co dzieje się w mediach, na szklanym ekranie, w kinie, teatrze czy literaturze, przeznaczyć więcej czasu na kontakty z rodziną, przyjaciółmi czy rówieśnikami. Kierowane potrzebą poznawczą, mogą poszerzać swoje zainteresowania poprzez uczestniczenie w różnych formach kształcenia, m.in. w Uniwersytecie Trzeciego Wieku. Mogą także, na zasadach wolontariatu, aktywnie uczestniczyć w wielu obszarach wsparcia społecznego (hospicja, domy pomocy społecznej, domy spokojnej starości, organizacje charytatywne), a przy tym wykorzystywać swoje kompetencje zawodowe.

Wiele osób starszych po przejściu na emeryturę ma możliwość większego zaangażowania się w życie rodzinne, a także zajęcia się rzeczami, które nie były przedmiotem zainteresowania w okresie dzieciństwa czy młodości, albo zostały zaniedbane w pełnym obowiązków życiu dorosłym. Zaangażowanie osób starszych w sprawy rodzinne przybiera różne formy – to spotkania rodzinne wielopokoleniowe, odtwarzanie i uzupełnianie historii rodzinnych, poszukiwanie swoich przodków, porządkowanie zdjęć i różnych pamiątek rodzinnych. Pomoc w wychowywaniu wnuków oraz w prowadzeniu gospodarstwa domowego daje poczucie własnej wartości, przydatności, miejsca w rodzinie, satysfakcji z własnego życia. Szatur-Jaworska (2000) wskazuje na popularną w Polsce postawę rodzinną: rodzina dla osób starszych jest największym źródłem zadowolenia i zaspokojenia potrzeb.

Wkraczanie w okres starości łączy się z koniecznością reorganizacji ustalonych wcześniej celów życiowych. Pojawia się większa zdolność porzucania celów, które w istocie okazują się mało istotne. Przykładem może być mniejsza koncentracja na zdobywaniu rzeczy materialnych, awansów społecznych czy zawodowych, a większa na przykład na sprawach związanych ze zdrowiem. Wyraźnie zaznaczają się potrzeba przydatności i potrzeba przynależności, ważna staje się umiejętność integrowania doświadczeń i kształtowania takich cech, jak umiar, rozwaga, świadomość własnych ograniczeń, niezdolności kontroli wielu wydarzeń życiowych. Osoby starsze w porównaniu z osobami młodszymi mają większą zdolność akceptacji bolesnych doświadczeń i poszukiwania w nich znaczenia dla własnego rozwoju.

U osób pozostających w związkach małżeńskich zmienia się kształt wzajemnych relacji. Małżonkowie stają się sobie bardziej bliscy, przeżywają swoje małżeństwo jakby od nowa, ale są bogatsi o wspólne doświadczenia; łączy ich także to, że są rodzicami wspólnych dzieci i dziadkami dla swoich wnuków. Mają więcej czasu dla siebie, mogą się bardziej cieszyć swoją obecnością, pełniej wyrażać wzajemny szacunek i radość wspólnej drogi (Steuden, 2009b; Braun-Gałkowska, 2006). Jednak owa bliskość wiąże się z ryzykiem głębokiego doświadczania śmierci jednego z małżonków, wzrasta ryzyko pogorszenia się stanu zdrowia somatycznego i psychicznego, a nawet śmierci drugiego.

Okres starości stwarza także możliwość redefinicji utraty i odkrycia ­mądrości życiowej, która rozwija się często w odpowiedzi na utratę. Badania empiryczne wskazują, że utrata osoby bliskiej i związana z nią żałoba mogą pogłębiać wiedzę o sobie samym, a także rozwijać strategie radzenia sobie z sytuacjami trudnymi (Steuden, Kurtyka-Chałas, 2009). Więcej – utrata zmniejsza nastawienie egocentryczne i zwiększa empatię, co jest kluczowe dla rozwoju życiowej mądrości, niezależności i tożsamości niezależnie od rozwoju fizycznego i poznawczego

Znamienne dla ludzi starszych są charakterystyki psychospołeczne odzwierciedlające poziom dojrzałości osobowościowej i mądrość życiową: wraz z upływem lat wzrasta myślenie całościowe, szerokość spojrzenia na problemy innych ludzi – wzrasta zdolność rozumienia ich potrzeb, przekonań i wartości, zdolność kontroli własnych zachowań i wczuwania się w przeżycia drugich.

Osoby starsze nie mają potrzeby wyrażania swojej opinii na każdy temat, ale jednocześnie są zdolne do wyrażania swojego stanowiska bez względu na to, czy będzie ono zaakceptowane. Łatwiej przyjmują przeciwności losu pomimo doświadczanych trudności i są zdolne do radości, pogody ducha. Rzadziej niż osoby młodsze zaprzeczają trudnościom i są mniej skłonne do oszukiwania samych siebie.

Negatywne aspekty starości

Osoba starsza staje wobec konieczności poradzenia sobie z nowymi zadaniami i problemami. Stres związany ze starzeniem się prowadzi do zmiany priorytetów życiowych i do tego, co można nazwać rekapitulacją cyklu rozwojowego. Najważniejsze stają się te czynniki, które były istotne w okresie dzieciństwa: dobrostan fizjologiczny, poczucie bezpieczeństwa, potrzeba podtrzymania aktywności i stymulacji. Zdaniem Rembowskiego charakterystycznym sposobem reagowania osoby starszej na stres jest zachowanie polegające na przemienności reagowania emocjonalno-behawioralnego: człowiek uczy się nowej formy zachowania, ale natychmiast wraca do starego schematu działania­ (Rembowski, 1984, s. 31). Zgodnie z teorią stresu starości skuteczna adaptacja do starości odzwierciedla sztukę radzenia sobie z problemami tego okresu, przy czym aktywność osoby starszej może być inna od dotychczasowej lub stanowić jej kontynuację, a ponadto może mieć to samo, silniejsze lub słabsze natężenie (Rembowski 1984, s. 39).

Oto kilka grup problemów, które dotykają wiele osób starszych:

- Trudności związane z sytuacją finansową, lokomocją, wykonywaniem codziennych obowiązków domowych.
- Trudności związane z postępem cywilizacyjnym i technicznym, które wymagają nabycia nowych umiejętności (obsługa telefonu komórkowego, obsługa komputera, obsługa sprzętu gospodarstwa domowego, korzystanie z bankomatu).
- Relacje z rodziną czy innymi ludźmi wyrażające się brakiem wzajemnego zrozumienia i właściwego miejsca w systemie rodzinnym.
- Konieczność zamiany mieszkania ze względu na warunki finansowe (wysoki czynsz) oraz bariery architektoniczne (brak windy, duża odległość od punktów usługowych, sklepu itd.).
- Negatywny bilans własnego życia i związana z tym negatywna samoocena, brak akceptacji własnego losu, poczucie osamotnienia.
- Nakładanie się negatywnych zdarzeń życiowych związanych ze stratą: po­gorszenie stanu zdrowia, obniżenie sprawności fizycznej i psychicznej.

Obniżanie się sprawności psychofizycznej (szybsza męczliwość, obniżenie sprawności pamięci, wolniejsze tempo wykonywania prac, mniejsza zdolność nabywania nowych umiejętności) współwystępuje z trudnymi doświadczeniami, które wpisują się w proces starzenia się. Oczywiście, nie sposób wymienić wszystkich typów doświadczeń, gdyż ich zakres, sposób ich postrzegania i interpretowania przez osoby starsze jest zróżnicowany i zależny od czynników osobowościowych oraz środowiskowych. Można jednak wskazać na takie, które mają charakter uniwersalny. Jednym z negatywnych aspektów starości jest zmiana perspektywy czasowej – przyszłość i związana z nią świadomość przybliżania się kresu ludzkiego życia stają czymś bliskim i realnym. Osoba starsza nie może nie uwzględniać rzeczywistości śmierci, a tym bardziej zaprzeczać jej istnieniu, niezależnie od tego, w jakim stopniu jest z nią pogodzona. Bardzo trudnym doświadczeniem są różnego typu straty – mogą one dotyczyć spraw osobistych (utrata zdrowia, niepełnosprawność, utrata więzi z innymi ludźmi, śmierć osób bliskich), egzystencjalnych (brak poczucia sensu życia, negatywna samoocena, negatywny bilans życiowy, poczucie izolacji i osamotnienia), materialnych (utrata domu, mieszkania, środków do życia), społecznych (utrata wsparcia społecznego, złe warunki socjalno-bytowe).

Lokalizując utraty w czasie, możemy powiedzieć, że dotyczą one przeszłości, teraźniejszości lub odnoszą się do przyszłości. Zdarza się, iż utrata miała miejsce w odległym okresie (np. utrata majątku w efekcie przesiedlenia, utrata zdrowia w następstwie przymusowej pracy czy wypadku, poczucie krzywdy w następstwie doświadczenia przemocy), ale problem pogodzenia się z nią jest nadal aktualny. Utratą mogą być także zawiedzione nadzieje, niespełniona miłość, niezrealizowane marzenia, które stały się przyczyną frustracji, rozgoryczenia i negatywnie wpłynęły na dalsze życie. Specyficzne są utraty kierowane ku przyszłości – wyrażają się w przekonaniu, że już nigdy nie odzyska się dawnej sprawności czy nie uda się zrealizować planów, gdyż nie będzie na to czasu i sił.

Ogromną trudnością dla wielu osób starszych jest obniżająca się samodzielność i narastająca zależność od innych ludzi (rodziny, przyjaciół, znajomych), dotyczy to zwłaszcza osób w późnej starości. Ale istnieje także ryzyko utraty zdolności do samodzielnego funkcjonowania i ryzyko zniedołężnienia znacznie wcześniej, w efekcie niektórych chorób centralnego układu nerwowego, udarów mózgu, uszkodzenia narządu ruchu, chorób nowotworowych i innych. W związku z tym coraz częściej pojawia się zaopotrzebowanie na pomoc i wsparcie. W zakresie relacji interpersonalnych pojawiają się nowe problemy i nowe wyzwania dla obu stron – ludzi starych i młodych. Starszy człowiek przechodzi z pozycji osoby niezależnej, zaradnej, pomocnej na pozycję osoby zależnej, potrzebującej wsparcia. Na nową sytuację może reagować lękiem, niepewnością, poczuciem zagrożenia. Pojawia się konieczność wypracowania innych niż dotychczasowe mechanizmów adaptacyjnych.

Praca i zaangażowanie społeczne przyczyniają się do poczucia wartości i bycia potrzebnym innym ludziom, a także przynależności do grupy społecznej. Przejście na emeryturę niewątpliwie łączy się z utratą społecznego znaczenia, ale u wielu osób starszych satysfakcja z życia nie ulega obniżeniu tak długo, jak długo czują się oni zdrowi, samowystarczalni i potrzebni. Utrata pracy wymaga zatem rekompensaty różnymi formami aktywności, nawet jeśli nie są one korzystne finansowo.

Większość osób starszych musi korzystać z różnych form opieki społecznej i medycznej (instytucjonalnej, stacjonarnej, ambulatoryjnej). Badania pokazują, że około 30% spośród nich uważa, iż decydowałaby się na pobyt w domu pomocy społecznej, gdyby ich sytuacja zdrowotna, rodzinna, ekonomiczna czy społeczna tego wymagała. Instytucjonalne formy pomocy mogą zapewnić osobie starszej wyżywienie, utrzymanie czystości, świadczenia medyczne, lecz nie zastąpią bliskich więzi z rodziną. Wyniki badań prowadzonych w grupach osób starszych mieszkających w domach spokojnej starości czy domach pomocy społecznej są zróżnicowane (Kowalik, Janečka, 1996; Okła, 2006), wskazują na różny stopień poczucia osamotnienia mimo zaspokojonej potrzeby bezpieczeństwa, zapewnienia odpowiednich warunków socjalno-bytowych czy możliwości przebywania w grupie społecznej.