Psychologia stresu - ebook

Od autora

Przedstawiam Czytelnikom książkę, której pierwszy projekt powstał prawie 10 lat temu i która według pierwotnych zamierzeń miała być monografią naukową. W ciągu tego długiego czasu, w związku z dynamicznym rozwojem studiów psychologicznych, a także innych kierunków studiów uwzględniających w swoich programach psychologię stresu, pojawiła się potrzeba opracowania zagadnień psychologii stresu w postaci podręcznika. Autor podręcznika akademickiego, przestrzegając standardów właściwych tej formie, nie powinien jednak unikać prezentacji aktualnego stanu badań w wybranej dziedzinie, istniejących kontrowersji i własnego wobec nich stanowiska. W rezultacie tego typu opracowania lokują się na pograniczu dwóch form, nie spełniając, być może, do końca oczekiwań Czytelników. Nie ograniczają się bowiem do przekazania gotowych, ugruntowanych i pewnych wiadomości. Wymagają od Czytelnika krytycznego, samodzielnego myślenia, które nie zawsze prowadzi jednak do znalezienia rozwiązania stawianych przez autora problemów. Niekiedy takiego rozwiązania jeszcze nie ma, bo nie pozwala na to istniejąca wiedza, niekiedy nigdy go nie będzie, jak w przypadku poszukiwań nadającej się do powszechnego zastosowania recepty na to, jak skutecznie radzić sobie ze stresem życiowym. Zachęcam więc Czytelników, przyzwyczajonych w ciągu lat edukacji szkolnej do typowych podręczników, aby podjęli trud studiowania i życzę satysfakcji z własnych odkryć.

Po skończeniu pisania autor zwykle uświadamia sobie przynajmniej część usterek i niedostatków swojego wytworu, zaczyna zatem wprowadzać poprawki i uzupełnienia. Proces ten nie może jednak trwać w nieskończoność, obowiązują ramy czasowe i niedoskonałe dzieło trafia do rąk Czytelnika. Pełne zadowolenie autora ze swojego dokonania byłoby jednak stanem podejrzanym. Mogłoby świadczyć o tym, że pisząc, nie nauczył się niczego nowego, nie wyniósł żadnych nauk do wykorzystania w przyszłej pracy. Wiem też z wczesnych doświadczeń, że takie zadowolenie wiąże się z dużym rozczarowaniem w przyszłości, kiedy dystans wynikający z upływu czasu pozwala na dokonanie oceny dzieła z perspektywy Czytelnika. Przyjmując zatem pełną odpowiedzialność za wszelkie słabości książki, o których wiem, a także za te, z których zdam sobie sprawę w przyszłości, chciałabym podziękować Osobom, które miały większy lub mniejszy udział w jej powstawaniu:

Profesorowi Januszowi Reykowskiemu, mojemu pierwszemu Nauczycielowi i dwukrotnemu promotorowi, za niestrudzone wysiłki zmierzające do zdyscyplinowania procesów poznawczych studentki, która zawsze uważała, że ma rację. Przede wszystkim jednak dziękuję Mu za wyniesienie mnie prawie 50 lat temu na orbitę psychologii stresu, którą od tamtego czasu zdarza mi się opuszczać tylko na krótko.

Profesorowi Janowi Strelauowi, którego opieka i życzliwość towarzyszą mi od czasów studenckich przez niemal cały okres pracy zawodowej, za przybliżenie mi światowych standardów uprawiania nauki i pomoc w ich stosowaniu.

Profesorowi Andrzejowi Eliaszowi, rektorowi Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej, za wspieranie moich inicjatyw przez cały okres pracy w SWPS, a zwłaszcza za udzielenie rocznego urlopu naukowego, dzięki któremu ta książka mogła wreszcie powstać.

Moim najbliższym Współpracownikom z Katedry Psychologii Zdrowia SWPS, którzy wyręczali mnie w obowiązkach w czasie urlopu, z dr Ewą Gruszczyńską na czele, która w tym czasie pełniła obowiązki kierownika Katedry.

Koleżankom i Kolegom z Sekcji Psychologii Zdrowia PTP i z Towarzystwa Badań nad Stresem i Lękiem STAR, dyskusje z którymi w czasie konferencji i przy innych okazjach wzbogacały moją wiedzę i kształtowały poglądy.

Wykonawcom badań w ramach trzech kierowanych przeze mnie programów badawczych na temat psychologii stresu, których wyniki przedstawiłam w tej książce.

Rzeszom anonimowych Pacjentów i Studentów, uczestniczących w tych programach jako osoby badane.

Wspaniałym Ekspertom, których wypowiedzi zostały przedstawione w tej książce, wybitnym znawcom zagadnień związanych ze stresem.

Profesor Aleksandrze Łuszczyńskiej, dr. Pawłowi Sosze i innym Kolegom za udostępnienie niepublikowanych materiałów, które wykorzystałam.

Doktor Kamili Bargiel-Matusiewicz za lekturę całości, a prof. Helenie Sęk za przeczytanie fragmentów pierwszej wersji tej książki i cenne komentarze.

Glorii i Filipowi, a także zaobserwowanym w codziennym życiu Anonimowym Bohaterom wydarzeń stresowych, za inspiracje.

Joannie Marek-Banach, Dyrektorowi Wydawniczemu Publikacji Akademickich i Naukowych Wydawnictwa Naukowego PWN, za ciepłe i wspierające opiekowanie się tą książką.

Redaktor inicjującej Monice Pujdak-Brzezince oraz wydawcy Aleksandrze Małek-Leśniewskiej za życzliwy profesjonalizm, cenne pomysły i inicjatywy.

Redaktor Małgorzacie Żakowskiej za bardzo staranną i sprawną redakcję książki oraz harmonijną współpracę.

Mojej Rodzinie za cierpliwość, wyrozumiałość i wsparcie.

Warszawa, grudzień 2012 r.Wprowadzenie

Problematyka stresu jest atrakcyjna zarówno dla badaczy, jak i dla czytelników. Budzi szerokie zainteresowanie społeczne ze względu na wszechobecność czynników powodujących stres, powszechność jego doświadczania i nieuchronność stawiania czoła wydarzeniom stresowym. W psychologii problematyka stresu jest chyba jedyną dziedziną, w której dość dobrze opracowana, udokumentowana empirycznie i spójna teoria znajduje przełożenie na zastosowania praktyczne, zwłaszcza w praktyce klinicznej. Te okoliczności stymulują badania naukowe nad stresem i radzeniem sobie, które od prawie 30 lat stanowią jeden z najbardziej dynamicznie rozwijających się kierunków badań psychologicznych.

W literaturze polskiej odczuwalny jest niedostatek książek, które w sposób wszechstronny i zgodnie ze współczesną wiedzą przedstawiałyby zagadnienia psychologii stresu. Nie jest dostępna na rynku żadna publikacja uwzględniająca najnowszy, dynamicznie rozwijający się nurt badań, skoncentrowany na pozytywnych stronach stresu. Nurt ten obejmuje takie wątki, jak emocje pozytywne towarzyszące sytuacji stresowej, radzenie sobie, skoncentrowane na znaczeniu, i znajdowanie korzyści w sytuacjach stresowych, radzenie sobie ukierunkowane na przyszłość i rozwijające zasoby oraz wzrost potraumatyczny. Przedstawione dalej zasady, przyjęte przy przygotowywaniu tego podręcznika, charakteryzują go na tle innych dostępnych publikacji o zbliżonej tematyce.

1) Zawartość i układ podręcznika są zgodne z autorską koncepcją porządkującą wiedzę szczegółową i obejmują: koncepcje stresu, radzenie sobie ze stresem, podmiotowe i sytuacyjne wyznaczniki radzenia sobie, jego pomiar i efektywność, bezpośrednie i odległe skutki stresu, zarówno niekorzystne, jak i korzystne dla podmiotu.

2) Głównym przedmiotem rozważań jest tu stres życiowy, spowodowany przez sytuacje realne i powszechne, w odróżnieniu od szczególnych rodzajów stresu, jak stres laboratoryjny, wywoływany procedurą eksperymentalną, czy stres ekstremalny.

3) W podobnych proporcjach uwzględniłam w rozważaniach zarówno korzystne, jak i niekorzystne strony wydarzeń stresowych oraz ich korzystne i niekorzystne następstwa.

4) Przedstawiłam nowe wątki teoretyczne w badaniach nad stresem i radzeniem sobie, dotychczas nieobecne lub traktowane marginesowo w literaturze polskiej. Dotyczy to takich zagadnień, jak emocje pozytywne obecne w sytuacji stresowej, radzenie sobie skoncentrowane na znaczeniu i jego rola, radzenie sobie ukierunkowane na przyszłe zagrożenia i wyzwania oraz wzrost potraumatyczny.

5) Uwzględniłam nowe podejścia metodologiczne oraz w sposób systematyczny przedstawiłam nowe narzędzia pomiaru, opracowane w Polsce lub posiadające polskie adaptacje.

6) Szeroko wykorzystałam wyniki własnych badań, prowadzonych wraz z zespołem od ponad 20 lat, których część nie była dotychczas publikowana. Badania te dotyczyły powszechnych, znanych form stresu życiowego, mianowicie stresu egzaminacyjnego i stresu związanego z chorobą.

Podręcznik składa się z dziesięciu rozdziałów. W rozdziale 1 przedstawiam najważniejsze ujęcia stresu z perspektywy psychologicznej, koncentrując się na koncepcji Lazarusa i Folkman z początku lat 80. ubiegłego wieku i jej rozwinięciu przez Folkman. Te koncepcje wyznaczają standardy badań w dziedzinie psychologii stresu. Według tych autorów, a także innych współczesnych badaczy, istotą sytuacji stresowej jest brak równowagi między wymaganiami a możliwościami człowieka, wywołujący emocje o przeważnie ujemnym zabarwieniu. Sytuacja o takiej charakterystyce podbudza do aktywności mającej na celu przywrócenie równowagi i poprawę stanu emocjonalnego. Specjaliści z dziedziny psychologii stresu określają tę aktywność jako radzenie sobie i poszukują specyficznych prawidłowości kierujących jej przebiegiem, uważając ten kierunek badań za podstawowy i najważniejszy w tej dziedzinie. W kolejnych rozdziałach zajmuję się przebiegiem radzenia sobie, jego uwarunkowaniami i pomiarem.

W rozdziale 2 przedstawiam najważniejsze koncepcje radzenia sobie, z uwzględnieniem współczesnych tendencji. Rozdziały 3 i 4 są poświęcone podmiotowym i sytuacyjnym wyznacznikom radzenia sobie. W rozdziale 3 prezentuję autorską koncepcję stylu radzenia sobie, rozumianego jako indywidualna dyspozycja, specyficzna dla tej formy aktywności. W zakończeniu rozdziału 4 charakteryzuję współczesne tendencje w badaniach nad uwarunkowaniami radzenia sobie, integrujące czynniki podmiotowe i sytuacyjne. Początkowe cztery rozdziały mają charakter teoretyczny; uwzględniłam w nich wczesne ujęcia niektórych zagadnień. Miało to na celu przedstawienie nie tyle historii badań, ile raczej ich rozwoju. Teorie psychologiczne rzadko są falsyfikowane, częściej zapominane. Ale niektóre ich wątki pozostają aktualne i znajdują odbicie, czy wręcz kontynuację w ujęciach współczesnych. Na tym polega proces kumulacji nauki; w tym wypadku jest to raczej kumulacja myśli niż faktów. Proces ten odbywa się spontanicznie, nie według zasad uświadomionych sobie i przyjętych przez uczonych. To właśnie chciałam pokazać w niektórych fragmentach podręcznika.

Dwa następne rozdziały przedstawiają sposoby badania stresu i radzenia sobie. Rozdział 5 prezentuje wszystkie znane mi kwestionariusze, opracowane w tym celu i mające polską adaptację. Brakuje dotąd dostępnego źródła informacji na ten temat. Jest to powodem bezradności badaczy, zwłaszcza młodych, którzy dokonują przypadkowych wyborów narzędzi, nie zawsze zgodnie z celem badań i nie zawsze dostarczających wiarygodnych danych. Rozdział 5 ma charakter techniczny, podaję w nim sporo szczegółów dotyczących każdego z prezentowanych narzędzi, właśnie w celu ułatwienia decyzji magistrantom, doktorantom i młodym badaczom, którzy podejmują zagadnienia z obszaru psychologii stresu i radzenia sobie. Większa część tego rozdziału adresowana jest do takich osób, pozostałym Czytelnikom zalecam ograniczenie lektury do zagadnień ogólnych. Kwestionariuszowe podejście do badań w psychologii jest od lat krytykowane, a ostatnio w obszarze badań nad stresem proponowane są metody alternatywne. Przedstawiłam je w kolejnym rozdziale – 6. Podejścia te, polegające na bezpośrednim uzyskiwaniu danych od badanych, z pominięciem wątpliwych założeń metody kwestionariuszowej, są mało znane w naszym kraju i rzadko stosowane przez polskich badaczy.

Rozdział 7 jest poświęcony trudnym zagadnieniom oceny efektywności i kosztów radzenia sobie. Nie istnieje jednoznaczna odpowiedź na pytania, czy w każdej sytuacji warto podejmować radzenie sobie i w jaki sposób należy radzić sobie ze stresem. Zależy to od kontekstu radzenia sobie, od właściwości osoby borykającej się ze stresem i od perspektywy, którą przyjmuje się, oceniając efektywność radzenia sobie. Niewiele można sformułować zaleceń, jak skutecznie radzić sobie ze stresem, nadających się do powszechnego zastosowania. Właśnie takimi zaleceniami kończę ten rozdział.

Łatwo zauważyć, że wydarzenia stresowe rozgrywają się w określonych dziedzinach życia czy działalności człowieka i mają określoną, związaną z tymi dziedzinami specyfikę. Jedną z najważniejszych takich dziedzin jest obszar zdrowia i choroby, znany każdemu z osobistych doświadczeń. Ta dziedzina została wybrana do prezentacji w kolejnym rozdziale – 8. Rozdział ten ilustruje, w jaki sposób ogólne prawidłowości realizują się w konkretnej dziedzinie, przybierając specyficzne formy pod wpływem jej właściwości.

Dwa końcowe rozdziały są poświęcone korzystnym i niekorzystnym stronom stresu, stanowiąc po części usystematyzowanie i podsumowanie wcześniejszych wątków. W rozdziale 9 przedstawiam negatywne dla zdrowia skutki stresu. Ta dziedzina szkodliwych następstw stresu jest najlepiej zbadana i można sformułować odnoszące się do niej prawidłowości. W ostatnim rozdziale – 10, prezentuję korzystne następstwa stresu, bezpośrednie i odległe. Uwzględniłam tam uwarunkowania tych następstw, innymi słowy, starałam się odpowiedzieć na pytanie, dlaczego niektórzy ludzie odnoszą korzyści z doświadczania i pokonywania stresu. Dość obszernie przedstawiam w ostatnim rozdziale fascynujące dla badaczy zagadnienie wzrostu potraumatycznego.

W psychologii stresu teoria stanowiąca inspirację do badań empirycznych oraz wyniki tych badań są uwzględniane w podobnych proporcjach. Znajduje to odzwierciedlenie w zawartości tej książki. Modele teoretyczne wykraczają poza opis samych faktów i przedstawiają związki między nimi w postaci zależności przyczynowo-skutkowych. Dane empiryczne, nawet jeśli potwierdzają obecność wspomnianych związków, nie zawsze stanowią wystarczającą podstawę do weryfikacji ich przyczynowego charakteru. Przedstawiając wyniki badań empirycznych zakorzenionych w teorii, używam określenia „zależności” w ogólniejszym znaczeniu, stosując je także w wypadkach, gdy stwierdzone związki statystyczne nie są wystarczające do ostatecznych rozstrzygnięć kwestii przyczynowości. Pomijam przy tym szczegółowe wyjaśnienia, które utrudniałyby śledzenie wywodu.

Psychologia stresu i radzenia sobie z nim jest przedmiotem nauczania na kierunku psychologii, zarówno w ramach psychologii ogólnej, jak i w różnych działach jej zastosowań, a także na studiach podyplomowych. Problematyka ta jest uwzględniana w programach innych kierunków studiów wyższych, jak pedagogika, socjologia, zarządzanie, prawo, medycyna, wychowanie fizyczne. Podręcznik jest więc adresowany do szerokiego kręgu studentów. Może też być przydatny dla doktorantów i młodych badaczy, ponieważ dość obszernie zostały w nim potraktowane zagadnienia metodologii badań w tym obszarze psychologii i dostępnych narzędzi. Podręcznik można też polecić licznym profesjonalistom, którzy zajmują się pomaganiem ludziom borykającym się ze stresem życiowym, psychologom, pedagogom, lekarzom, socjologom, menadżerom wspierającym swoich pracowników w sytuacjach trudnych i osobom, które mają trudności z przezwyciężaniem zwykłego, codziennego stresu.