Pułkownik "Ponury". Biografia cichociemnego Jana Piwnika - ebook

Wujek Janek

------------------------------------------------------------------------

Książka autorstwa Wojciecha Königsberga to kolejna praca poświęcona Janowi Piwnikowi – płk. „Ponuremu”, człowiekowi nierozłącznie związanemu z ziemią kielecką. Tu się urodził we wsi Janowice w 1912 r. i tu w 1988 r. w krypcie klasztoru Ojców Cystersów w Wąchocku spoczęły jego prochy, sprowadzone z cmentarza w Wawiórce na Nowogródczyźnie. Wszystko, co wydarzyło się w ciągu 32 lat życia „Ponurego”, pokazuje dojrzewanie i stałą przemianę, jakie dokonywały się w jego osobowości za sprawą żołnierskiej edukacji i doświadczenia wymuszanego przez zewnętrzne okoliczności. Druga wojna światowa była dla niego, tak jak i dla milionów Polaków, twardą i brutalną szkołą, w której ostateczny egzamin z człowieczeństwa i obywatelskiej postawy kończył się często drewnianym krzyżem na cmentarnej mogile.

Wiejski chłopiec, pozbawiony protektorów, przebija się przez życie motywowany wartościami wyniesionymi z domu rodzinnego i ze swojego środowiska. Dzięki nim buduje sobie pozycję wśród kolegów kursantów w szkołach wojskowych, następnie jako przełożony i dowódca formacji policyjnych, jako uczestnik cyklu przygotowań cichociemnych przed skokiem do okupowanego kraju i wreszcie w akcjach bojowych w „Wachlarzu” i jako komendant Zgrupowań Partyzanckich Armii Krajowej na Kielecczyźnie i w Ziemi Nowogródzkiej.

Wśród cech osobowych Wujka Janka, znanych mi z relacji i przekazów rodzinnych, wyraziście zaznaczały się cnoty i zasady mocno utrwalone w polskiej historii i tradycyjnie uosabiane przez przyzwoitego człowieka. Na ten wizerunek składały się: trwała hierarchia wartości, prawy charakter, poczucie honoru, miłość do Ojczyzny i gotowość do poniesienia najwyższej ofiary dla jej obrony i zapewnienia bezpieczeństwa, sprawiedliwość, optymalne przygotowanie do wykonywania powierzonych obowiązków oraz odpowiedzialność za podejmowane decyzje.

Można mieć zastrzeżenie, że to obraz zbyt jednostronny, na którym namalowane zostały w jasnych barwach jedynie nieskazitelne pozytywy. W rzeczywistości było ich wiele i one przeważały. Idealne postacie jednak nie istnieją, ponieważ na pełną osobowość składają się też błędy, nietrafione decyzje, upadki, wahania i bolesne skutki wydarzeń, których to następstw nie udało się do końca przewidzieć.

Wielką zasługą Autora jest tak wnikliwe i kompetentne, dociekliwe i staranne przedstawienie faktów z życia Jana Piwnika podanych w niezwykle interesującej formie i w wartkiej narracji. „Ponury” jest więc pokazany w pełnym ludzkim wymiarze. Jestem przekonany, że książka ta stanie się pasjonującą lekturą nie tylko dla miłośników historii, ale i dla czytelników szukających odpowiedzi na pytanie, jak autentyczny patriotyzm decyduje o ludzkich czynach i wyborach.

Mija 80 lat od żołnierskiej śmierci „Ponurego” pod Jewłaszami. Zyskał sławę bohatera. Współcześnie tytułem tym szafuje się z lekkością i niefrasobliwie, obdarzając nim niekiedy nawet ludzi niegodnych wyróżnienia. Warto zatem znać punkt odniesienia i pamiętać, że istnieją wzorce sprawdzone w najtrudniejszych warunkach. I do nich powracać, dokonując ocen i porównań.

_Mieczysław Sokołowski_¹

_Gdańsk, 27 stycznia 2024 r._

1 Siostrzeniec Jana Piwnika, syn Agnieszki i Jakuba Sokołowskich.1.

Uczeń

------------------------------------------------------------------------

Droga życiowa Jana Piwnika rozpoczęła się w sobotę 31 sierpnia 1912 r., o godzinie 3.00 nad ranem w drewnianej chacie w Janowicach na Kielecczyźnie⁴⁴. Była to niewielka wioska odległa około 15 kilometrów na północny zachód od Opatowa, w guberni radomskiej ówczesnego zaboru rosyjskiego⁴⁵. Zapewne nikt z obecnych przy porodzie nie śnił nawet, że chłopiec, który przyszedł na świat, złotymi zgłoskami zapisze się w historii Polski.

Następnego dnia ojciec nowo narodzonego w towarzystwie dwóch mieszkańców Janowic, pięćdziesięcioletniego Jana Ślusarza oraz trzydziestotrzyletniego Marcina Kłonicy, wybrał się do kościoła pw. św. Wojciecha Biskupa i Męczennika w pobliskiej Mominie⁴⁶. W świątyni ksiądz Józef Czernikiewicz, proboszcz parafii z ponad dwunastoletnim stażem⁴⁷, wpisał fakt urodzenia Jana do księgi metrykalnej parafii pod numerem 109⁴⁸. W tej samej świątyni odbył się również chrzest, przy którym jako rodzice chrzestni asystowali Marianna Haraźna oraz Paweł Ślusarz⁴⁹.

Akt urodzenia Jana Piwnika

Ojciec Piwnika, również Jan, urodził się 15 października 1877 r. (zm. 12 lutego 1971 r.) w Mirkowicach oddalonych od Janowic mniej więcej o 10 kilometrów⁵⁰. Utrzymywał się głównie z pracy na roli. Z wyjątkiem pięciu lat, które spędził w armii Imperium Rosyjskiego, z czego część służby przypadła na niezwykle trudny okres, jakim była wojna rosyjsko-japońska z lat 1904-1905. Pełnił ją jako carski pogranicznik na granicy z Turcją, w 26 Karskiej Brygadzie Straży Pogranicza, stacjonującej w Kagizmanie w obwodzie karskim na Kaukazie⁵¹. Matka Zofia, z domu Kłonica, urodziła się 5 maja 1888 r. (zm. 26 czerwca 1972 r.) w Janowicach⁵². Ślub wzięli 24 października 1905 r. w kościele parafialnym w Mominie⁵³.

Kościół pw. św. Wojciecha Biskupa i Męczennika w Mominie

Najstarszym dzieckiem Piwników była Marianna, która przyszła na świat 21 sierpnia 1906 r.⁵⁴ Niestety dziewczynka zmarła 22 maja 1910 r.⁵⁵ w wyniku udaru słonecznego. 29 maja 1909 r. przyszła na świat Agnieszka⁵⁶ (zm. 21 maja 1997 r.). Urodzona pod koniec 1915 r. Zofia zmarła 24 maja 1916 r.⁵⁷ z powodu ciężkiej żółtaczki. 16 września 1917 r. urodziła się Katarzyna (zm. 26 lutego 2004 r.), a 13 sierpnia 1921 r. Józef Wawrzyniec (zm. 25 lipca 1999 r.). Ponadto jeszcze jedna córeczka zmarła kilka dni po narodzinach⁵⁸. To nie był koniec rodzinnych tragedii. Podczas pierwszej wojny światowej, gdy przez Janowice przeszedł front wschodni, pożar strawił część domu Piwników i rodzina musiała przenieść się na jakiś czas do niewielkiej chałupy naprędce przystosowanej do zamieszkania⁵⁹.

Rząd górny: Zofia i Jan Piwnikowie, rząd dolny od lewej strony: Katarzyna Kłonica – matka Zofii oraz Agnieszka Sokołowska (Piwnik), Janowice 1938 r.

Małżonkowie byli prostymi, choć dość zamożnymi jak na warunki janowickie gospodarzami. Praca była dla nich sensem życia, a ziemia oraz inwentarz żywy głównym źródłem utrzymania. Przez pewien czas w tymczasowo zajmowanej chałupce matka, znana w okolicy z obrotności, prowadziła skromny sklepik, w którym sprzedawała najpotrzebniejsze na wsi towary, jak: sól, mydło, zapałki czy pastę do butów. Od wczesnych lat Jan był przyuczany do pracy w gospodarstwie. Początkowo opiekował się ptactwem oraz wypasał krowy, ale gdy trochę zmężniał, wykonywał już wszelkie prace przeznaczone dla dorosłych. Była to twarda lekcja życia, wyrabiająca wielkie poczucie obowiązku oraz silny charakter, za co w późniejszym czasie będzie chwalony przez policyjnych i wojskowych przełożonych. Piwnikowie, mimo że ich edukacja skończyła się na początkowych klasach szkoły powszechnej, zadbali, aby dzieci zdobyły odpowiednie wykształcenie, a trzeba pamiętać, że było to o wiele trudniejsze niż obecnie. Najpierw posłali do szkół Agnieszkę, a następnie zainwestowali w edukację najstarszego syna⁶⁰.

Ojciec Jana Piwnika podczas żniw

Początkowo Jan uczył się w Szkole Powszechnej w Janowicach, która mieściła się nieopodal jego domu⁶¹. Naukę ukończył w czerwcu 1923 r., po czwartej klasie. Następnie próbował dostać się do gimnazjum w oddalonym od wioski około 15 kilometrów Ostrowcu (od 1937 r. Ostrowiec Świętokrzyski)⁶². Mimo że dobrze zdał egzaminy, do szkoły nie został przyjęty⁶³. Inni kandydaci byli po prostu lepsi albo mieli mocne plecy. Niezrażony jednak tym niepowodzeniem, 5 lutego 1924 r. został uczniem II klasy gimnazjum na podstawie zdanego egzaminu eksternistycznego⁶⁴. Należy podkreślić, że był to dość odważny krok. Przez zaledwie cztery lata spędzone w szkole powszechnej nie zgłębił bowiem znacznej partii materiału niezbędnego do płynnego kontynuowania nauki w gimnazjum i zapewne dużo czasu musiał poświęcić, ucząc się sam w domu, aby nadrobić oczywiste braki.

Dom rodzinny Jana Piwnika w Janowicach w 2006 r.

Budynek Szkoły Powszechnej w Jano­wicach w okresie powojennym, gdy mieściła się w nim szkoła podstawowa

Szkoła w Ostrowcu została utworzona w 1913 r., a od 1923 r. nosiła naz­wę: Państwowe Gimnazjum Męskie im. Joachima Chreptowicza⁶⁵. W miesz­­czącym się przy ul. Polnej 54 budynku (dawne koszary rosyjskie) uczyło się w tym czasie 350-400 chłopców. Dyrektorem placówki od 1921 r. był nauczyciel fizyki i chemii Wilhelm Romiszewski. W gimnazjum istniało kilka kół zainteresowań m.in.: matematyczno-przyrodnicze, historyczne, literackie, dramatyczne. W 1925 r. w placówce rozpoczęła działalność organizacja Bratnia Pomoc, która zajmowała się pomocą dla biedniejszych uczniów oraz tych z problemami w nauce. Wśród młodzieży działała także I Ostrowiecka Drużyna Harcerska im. Mariana Langiewicza⁶⁶.

Jan Piwnik w wieku 8 lat

Drogę do szkoły początkowo Piwnik pokonywał pieszo, rowerem lub przygodnym środkiem transportu ze znajomym gospodarzem⁶⁷. W późniejszym czasie zamieszkał na stancji w Ostrowcu przy ul. Słowackiego 19 u rodziny Paców, wraz z dwoma kolegami z klasy gimnazjalnej – z synem właścicieli Jerzym oraz jego imiennikiem Jerzym Ignatowiczem⁶⁸.

Uczył się w klasie „A”, z francuskim jako językiem obcym. Jego wychowawcą był nauczyciel matematyki i fizyki, Franciszek Sadowski⁶⁹. Jak wynika z zachowanych arkuszy ocen, Jan nie należał do „orłów” w nauce. O ile klasę II i III ukończył zgodnie z planem, o tyle do kolejnej uczęszczał przez dwa lata, w roku szkolnym 1925/1926 oraz 1926/1927. W pierwszym okresie oceny niedostateczne miał aż z sześciu przedmiotów: języka polskiego, języka francuskiego, języka łacińskiego, geografii, matematyki oraz nauk przyrodniczych. Zachowanie oceniono jako odpowiednie, pilność jako małą, a zdolności jako średnie⁷⁰.

Arkusz ocen Jana Piwnika z IV klasy ostrowieckiego gimnazjum

Także w kolejnych latach miał problemy z zaliczaniem poszczególnych przedmiotów. Powtarzał klasy VI, VII lub VIII. Brak arkusza ocen z klasy VI. Udało się odnaleźć jedynie z klasy VII⁷¹, który może jednak dotyczyć drugiego roku spędzonego w tym samym oddziale. Według kolegi klasowego Piwnika, Stefana Nowaczka, w 1929 r. razem ukończyli VI klasę, po czym Nowaczek odszedł ze szkoły, a Piwnik miał ją ukończyć w 1931 r.⁷², czyli rok wcześniej niż w rzeczywistości zakończył edukację⁷³. Gdyby powtarzał VI klasę, to Nowaczek raczej by o tym wspomniał, a ponadto nie wskazywałby 1931 r. jako daty zakończenia nauki przez Piwnika. Mógł natomiast nie wiedzieć o powtarzaniu przez niego VII lub VIII klasy, stąd ten drugi wariant wydaje się bardziej prawdopodobny.

Koledzy z ostrowieckiego gimnazjum w 1929 r. Jan Piwnik stoi pierwszy z prawej strony

Lata gimnazjalne to nie tylko czas nauki, to także okres zabaw oraz wkraczania w dorosłe życie. Mimo swego chłopskiego pochodzenia Jan nie był szykanowany przez innych uczniów ani nie pozostawał na uboczu, jak można przeczytać w niektórych publikacjach⁷⁴. Mało tego. Jego kolega klasowy, Witold Zapałowski, wspominając lata młodzieńcze, podkreślał: „W tamtych latach w gimnazjum było nas 352 uczniów, w większości to synowie chłopów i robotników. Kryterium podziału na pochodzenie chłopskie czy robotnicze nie istniało. Byliśmy całkowicie zintegrowani nie tylko zewnętrznie, przez jednolite mundury, ale również przez naszych wspaniałych wychowawców i przez nasze organizacje szkolne: harcerstwo oraz Bratnią Pomoc”⁷⁵. W rozmowie z autorem Zapałowski dodał ponadto, że Piwnik był jednym z weselszych chłopców w klasie, przez co zyskiwał sympatię innych. Bardzo lubił grę w piłkę nożną i ręczną, latem pływanie, a zimą jazdę na łyżwach. Był też dość dobrym tancerzem⁷⁶.

Legitymacja gimnazjalna z roku szkolnego 1931/32

Warto odnotować, że zamiłowanie do tańca i zabawy skończyło się dla niego dość przykrymi konsekwencjami. Idąc na jeden z bali szkolnych w VIII klasie, aby sobie poprawić humor, wstąpił do restauracji na jednego. Tydzień po zabawie obniżono mu sprawowanie do nieodpowiedniego⁷⁷, a trzeba pamiętać, że było to ostatnie półrocze przed maturą. Koledzy wydedukowali, że musiała go wsypać nauczycielka języka polskiego, z którą tańczył. Prawdopodobnie wyczuła od niego woń alkoholu i poskarżyła się dyrekcji. W odwecie rozpoczęli bierny bojkot nauczycielki, co już po pierwszej lekcji zakończyło się płaczem polonistki i opuszczeniem przez nią sali. Mimo próśb i gróźb gimnazjaliści nie dawali za wygraną. Kolejnego dnia Piwnik, chcąc powtórzyć materiał z historii, podczas długiej przerwy wyszedł na dzieciniec szkoły i wskoczył przez okno do zamkniętej na klucz klasy. Po dzwonku, gdy nauczycielka weszła do sali, ze zdziwieniem spostrzegła Jana siedzącego przy jednej z ławek. Kiedy zapytała, jak się tutaj dostał, odparł, że wszedł przez dziurkę od klucza. Polonistka zdenerwowana bezczelnością ucznia poskarżyła się jego wychowawcy. Na profesorze Sadowskim nie zrobiło to jednak większego wrażenia. Podczas kolejnej lekcji matematyki rzucił jedynie mimochodem: „Chłopcy, bardzo proszę nie wchodzić do klasy przez dziurkę od klucza”⁷⁸.

Według rodzinnych przekazów, w późniejszym czasie Jan związał się uczuciowo z dziewczyną o imieniu Melcia, z którą najprawdopodobniej później się zaręczył. Związek nie przetrwał jednak wojennej rozłąki. Melcia wyszła za mąż podczas pobytu Piwnika na Wyspach Brytyjskich⁷⁹. Możliwe, że znajomość ta rozpoczęła się dopiero podczas służby policyjnej w Warszawie. W kieszonkowym kalendarzyku Jana, w części z adresami pierwszy znajdujemy bowiem zapis: „Mela Zdunkówna, Warszawa, ul. Spokojna 3 m. 51”⁸⁰. Jak się udało ustalić, Mela­nia Zdunek w 1940 r. wyszła za mąż za Władysława Dąbrowskiego⁸¹.

Melania Zdunek

Na początku 1931 r. wraz z kolegami z klasy gimnazjalnej Piwnik wstąpił do koła starszoharcerskiego, gdzie dał się poznać jako bardzo aktywny druh. Przed świętami Bożego Narodzenia tego samego roku członkowie koła złożyli uroczyste przyrzeczenie i otrzymali krzyże harcerskie. Oświadczyli ponadto: „Złączeni silnymi węzłami przyjaźni i harcer­skim braterstwem, my, uczniowie ósmej klasy, w roku szkolnym 1931/1932 Państwowego Męskiego Gimnazjum im. J. Chreptowicza, zobowiązujemy się uroczyście, że po dziesięciu latach od dnia dzisiejszego stawimy się wszyscy na koleżeńskie spotkanie w naszej szkole”⁸². Kolegami Piwnika w ostatniej klasie byli: Leon Abramowicz, Czesław Budulski, Leon Czerwiec, Bogusław Dybiec, Jerzy Ignatowicz, Tadeusz Kozłowski, Adolf Młodnicki, Maciej Morawiecki, Marian Otko, Mieczysław Pacański, Jerzy Pac, Adam Słowiński, Lucjan Stępień, Józef Tkaczyk, Jan Wielgus oraz Witold Zapałowski⁸³. Część wymienionych uczniów niestety nie przeżyła wojennej pożogi.

Absolwenci ostrowieckiego gimnazjum w maju 1932 r. Jan Piwnik stoi drugi od lewej strony w trzecim rzędzie

Poza działalnością w harcerstwie oraz Bratniej Pomocy patrio­tyzm wyniesiony z domu Jan kształtował także na spotkaniach koleżeńskich, podczas których młodzież czytała literaturę historyczną, patriotyczną i publicystykę, a następnie dyskutowała na temat sytuacji wewnętrznej w kraju oraz roli II Rzeczypospolitej na arenie międzynarodowej. Jedną z lektur, która wywoływała ożywioną dyskusję wśród ostrowieckich gimnazjalistów, była książka Jędrzeja Giertycha _My, nowe pokolenie! O harcerskiej służbie Polsce_⁸⁴, wydana w 1929 r. w Warszawie⁸⁵.

Dużą dojrzałość patriotyczną Piwnika świetnie obrazują słowa Stefana Nowaczka, który wspominał: „Poznałem go jako bardzo dob­rego i miłego kolegę w 3-ej klasie gimnazjum im. Joachima Chreptowicza w Ostrowcu nad Kamienną. Gimnazjum to poza swoim wysokim poziomem naukowym ma jeszcze jedną piękną historię. Stamtąd licznie wyruszyli w 1920 r. uczniowie klas starszych i młodszych na czele ze swoimi nauczycielami na obronę Warszawy przed hordą bolszewicką, gdzie zasłynęli jako bohaterowie lub zginęli na polu chwały. By uczcić pamięć poległych dyrekcja gimnazjum wmurowała w ścianę budynku szkolnego tablicę marmurową, na której wypisano złotymi literami nazwiska tych, co poświęcili swe młode życie za Ojczyznę. Często z Jankiem Piwnikiem staliśmy poważni przed tablicą i napawaliśmy się dumą, że mieliśmy tak dzielnych kolegów. Często też rozmawialiśmy między sobą, że gdyby znów nasza Ojczyzna znalazła się w potrzebie, nie pożałowalibyśmy swego życia dla niej”⁸⁶.

Warto dodać, że Jan udzielał się społecznie również poza murami szkoły. Przykładem może być udział 9 grudnia 1931 r. w drugim powszechnym spisie ludności Rzeczypospolitej Polskiej w roli okręgowego komisarza spisowego w powiecie opatowskim. Pół roku później, 10 czerwca 1932 r., Główny Urząd Statystyczny za poświęcony czas przyznał mu odznakę „Za Ofiarną Pracę”⁸⁷. Jak wynika z przeprowadzonego spisu, Piwnik był jednym z 32 107 252 mieszkańców Polski oraz jedną z 2 935 697 osób zamieszkujących województwo kieleckie⁸⁸.

Zaświadczenie Głównego Urzędu Statystycznego o nadaniu Janowi Piwnikowi odznaki „Za Ofiarną Pracę”

Dużym wyzwaniem dla naszego bohatera w tym czasie była bezsprzecznie matura, czyli symboliczna przepustka do dorosłości. W maju 1932 r. przystąpił do gimnazjalnego zwyczajnego egzaminu dojrzałości typu humanistycznego przed Państwową Komisją Egzaminacyjną przy Kuratorium Krakowskiego Okręgu Szkolnego. Uzyskał wynik dość przeciętny, otrzymując z języka polskiego, języka francuskiego, historii wraz z nauką o Polsce współczesnej i matematyki oceny dostateczne, a jedynie z religii ocenę bardzo dobrą. Również ostatnie oceny z poszczególnych przedmiotów z klas VI-VIII nie były rewelacyjne. Z języka łacińskiego, fizyki wraz z chemią oraz z propedeutyki filozofii zdobył oceny dostateczne, a ze śpiewu wraz z muzyką oraz z ćwiczeń cielesnych bardzo dobre⁸⁹.

Ze świadectwem maturalnym w kieszeni mógł starać się o przyjęcie na jedną z wyższych uczelni. Pisana mu była jednak inna droga. Z wyciągu ewidencyjnego sporządzonego w powiatowej komendzie uzupełnień wynika, że miał już za sobą przysposobienie wojskowe drugiego stopnia odbyte w Ostrowcu. 9 czerwca 1932 r. stawił się natomiast przed komisją poborową w Opatowie. Podczas badania uzyskał kategorię „A” – zdolny do służby wojskowej. Warto dodać, że mierzył 172 centymetry, ważył 69,5 kilograma, włosy miał koloru ciemny blond, oczy piwno-niebieskie⁹⁰, twarz owalną, nos prosty, nie miał znaków szczególnych⁹¹. Nie licząc gęstych, ciemnych brwi zrośniętych ze sobą, które nadawały mu chmurne, wręcz ponure oblicze, świetnie korespondujące z jego cichociemnym pseudonimem „Ponury”⁹².

Świadectwo dojrzałości Jana Piwnika

44 Archiwum Państwowe w Kielcach , Akta stanu cywilnego parafii rzymskokatolickiej w Mominie , 6, Księga urodzeń 1908-1913 , Akt urodzenia Jana Piwnika, k. 182 ; Zbiory Kwatery Majora „Ponurego” w Janowicach , Odpis aktu urodzenia Jana Piwnika, Momina 2 VI 1932 r. . W niektórych publikacjach wskazywana jest inna data 19 VIII 1912 r., która występuje w księgach metrykalnych parafii w Mominie, zob. M. Jedynak, _Kiedy właściwie urodził się „Ponury”_, Wokół Wykusu, http://ponury-nurt.blogspot.com, dostęp: 19 I 2022 r.; M. Sokołowski, „_Przywiozłem syna waszego”. Pogrzeb „Ponurego”_, „W drodze” 1988, nr 11, s. 49. Nie jest to jednak data narodzin Piwnika, tylko dzień sporządzenia aktu urodzenia. 19 VIII 1912 r. został wpisany według kalendarza juliańskiego, obowiązującego w zaborze rosyjskim, natomiast 1 IX 1912 r. zgodnie z kalendarzem gregoriańskim. W zaborze rosyjskim stosowano podwójne datowanie w tego typu dokumentach. W akcie urodzenia Jana Piwnika jest jasno wskazane, że akt został sporządzony 1 IX (19 VIII), a Jan Piwnik według naszego kalendarza (gregoriańskiego) urodził się 31 VIII, a gdyby rozpatrywać to według obowiązującego wtedy w Rosji (juliańskiego), byłby to 18 VIII.

45 Obecnie administracyjnie wchodzi w skład gminy Waśniów w województwie świętokrzyskim.

46 APK, ASC, 6, KU 1908-1913, Akt urodzenia Jana Piwnika; ZKMP, Odpis aktu urodzenia Jana Piwnika; W. Königsberg, _Droga „Ponurego”...,_ _op.cit_, s. 17.

47 _Katalog duchowieństwa Diecezji Sandomierskiej, Parafia św. Bartłomieja w Opocznie_, http://kolegiata.opoczno.pl, dostęp: 19 I 2022 r.; J. Mazurek, _Ks. Henryk Roman Nowacki (1891-1968) odnowiciel chorału gregoriańskiego_, w: J. Krochmal, _Historia, memoria, scriptum. Księga jubileuszowa z okazji osiemdziesięciolecia urodzin profesora Edwarda Potkowskiego_, Warszawa 2015, s. 52.

48 Parafia pw. Świętego Wojciecha Biskupa i Męczennika w Mominie, Księga parafialna z 1912 r., poz. 109, Jan Piwnik.

49 APK, ASC, 6, KU 1908-1913, Akt urodzenia Jana Piwnika; ZKMP, Odpis aktu urodzenia Jana Piwnika; W. Königsberg, _Droga „Ponurego”..._, _op.cit._, s. 17.

50 ZWK, Relacja Mieczysława Sokołowskiego z 24 V 2009 r., ; ZWK, Relacja Mieczysława Sokołowskiego z 14 VI 2022 r. .

51 M. Jedynak, W. Königsberg, Sz. Mróz, _Major Jan Piwnik „Ponury” (1912-1944). W 100. rocznicę urodzin_, Starachowice 2012, s. 6, 11; M. Jedynak, W. Königsberg, Sz. Mróz, _Pułkownik Jan Piwnik „Ponury”_, Warszawa 2013, s. 3.

52 APK, ASC, 1, Duplikat aktów urodzonych 1888-1897, Akt urodzenia Zofii Kłonicy, k. 25.

53 APK, ASC, 7, Księga małżeństw 1897-1913, Akt małżeństwa Jana Piwnika i Zofii Kłonicy, k. 133; ZWK, RMS, 24 V 2009 r.; ZWK, RMS, 14 VI 2022 r.

54 APK, ASC, 5, Duplikat aktów urodzonych 1904-1908, Akt urodzenia Marianny Piwnik, k. 154.

55 APK, ASC, 10, Księga zgonów 1907-1925 , Akt zgonu Marianny Piwnik, k. 63.

56 APK, ASC, 6, KU 1908-1913, Akt urodzenia Agnieszki Piwnik, k. 42.

57 APK, ASC, 10, KZ 1907-1925, Akt zgonu Zofii Piwnik, k. 154.

58 ZWK, RMS, 24 V 2009 r.; ZWK, RMS, 14 VI 2022 r.; M. Sokołowski, „_Przywiozłem syna..._, _op.cit._, s. 51.

59 M. Sokołowski, _Pozostawił legendę i dobrą pamięć_, w: M. Jedynak, W. Königsberg, Sz. Mróz, _Major..._, _op.cit._, s. 6.

60 ZWK, rozmowa z Cezarym Chlebowskim z 26 IX 2006 r. ; W. Königsberg, _Droga „Ponurego”..._, _op.cit._, s. 17; M. Sokołowski, _Pozostawił legendę..._, _op.cit._, __ s. 6; __ M. Sokołowski, _Przywiozłem syna..._, _op.cit._, s. 51.

61 W latach 1988-2005 r. w budynku stojącym naprzeciw domu Piwników mieściła się Szkoła Podstawowa im. mjr. Jana Piwnika „Ponurego”. Ze względu na spadek liczby uczniów decyzją lokalnych władz została zamknięta, a dzieci przeniesione do szkoły w Mominie, zob. _„Ponury” wraca do Mominy_, „Informator samorządowy gminy Waśniów” 2010, nr 2, s. 3, www.wasniow.pl, dostęp: 19 I 2022 r.

62 _Charakterystyka – Miasto i Gmina Ostrowiec Świętokrzyski,_ https://samorzad.gov.pl, dostęp: 16 III 2023 r.; D. Kisiel, _Lata trzydzieste – złoty okres rozwoju huty i Ostrow­ca_, https://ostrowiecka.pl, dostęp: 16 III 2023 r.

63 C. Chlebowski, _Pozdrówcie Góry Świętokrzyskie_, Warszawa 2021, s. 26. Jeżeli w dalszej części nie będzie podana data wydania tej książki, to znaczy, że chodzi o wydanie z 2021 r.; W. Königsberg, _Droga „Ponurego”..., op.cit._, s. 17-18.

64 APK, Liceum Ogólnokształcące im. Joachima Chreptowicza w Ostrowcu Świętokrzyskim , 2, Arkusz ocen Jana Piwnika z klasy IV w roku szkolnym 1925/1926 , Ostrowiec, 16 VI 1926 r., b.p.; APK, Liceum Chreptowicza, 2, Arkusz ocen Jana Piwnika z klasy IV w roku szkolnym 1926/1927 , Ostrowiec, 17 VI 1927 r., b.p.

65 _Historia szkoły_, Chreptowicz, https://chreptowicz.ostrowiec.edu.pl, dostęp: 19 I 2022 r.

66 _90 lat Gimnazjum i Liceum im. Joachima Chreptowicza w Ostrowcu Świętokrzyskim. Księga wspomnień,_ zesp. red. K. Kamińska i in., Ostrowiec Świętokrzyski 2003, s. 42; _Historia szkoły..._, dostęp: 19 I 2022 r.; W. Königsberg, _Droga „Ponurego”..._, _op.cit._, s. 18; _Spis nauczycieli szkół_ _wyższych,_ _średnich_, _zawodowych_, _seminariów nauczycielskich_ _oraz wykaz zakładów_ _naukowych_ _i_ _władz szkolnych,_ zest. pod red. Z. Zagórowskiego, Lwów–Warszawa 1924 r., s. 181.

67 C. Chlebowski, _„Ponury” major Jan Piwnik 1912-1944_, Warszawa 2006, s. 10; W. Königsberg, _Droga „Ponurego”..._, _op.cit._, s. 18.

68 ZWK, relacja Witolda Zapałowskiego z 11 IX 2007 r. ; W. Königsberg, _Droga „Ponurego”..._, _op.cit._, s. 18; I. Pogorzelska, _Gimnazjalne lata Jana Piwnika w świetle dokumentów archiwalnych_, „Wykus” 2014, nr 19, s. 6.

69 ZWK, RWZ, 11 IX 2007 r.; _Spis nauczycieli..._, _op.cit._, s. 181; W. Königsberg, _Droga „Ponurego”..._, s. 18.

70 APK, Liceum Chreptowicza, 2, arkusz ocen 1925/1926.; APK, Liceum Chreptowicza, 2, Arkusz ocen 1926/1927.

71 APK, Liceum Chreptowicza, 4, arkusz ocen Jana Piwnika z VII klasy w roku szkolnym 1930/1931, Ostrowiec 27 VI 1931 r., k. 312.

72 Archiwum Akt Nowych w Warszawie , Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej. Okręg Nowogródzki , S. Nowaczek_. Ostatnie spotkanie z „Ponurym”_, b.m., b.d., s. 4.

73 Centralne Archiwum Wojskowe, Wojskowe Biuro Historyczne im. gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego , 1076, Akta personalne Jana Piwnika , Odpis notarialny świadectwa dojrzałości Jana Piwnika ; ZKMP, Świadectwo dojrzałości Jana Piwnika, Ostrowiec 24 V 1932 r. .

74 C. Chlebowski, _„Ponury”..._, _op.cit._, s. 10; C. Chlebowski, _Pozdrówcie Góry..., op.cit._, s. 26.

75 W. Zapałowski, _Szkolne lata Jana Piwnika „Ponurego”. Wspomnienie przyjaciela_, „Słowo Ludu. Dziennik Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej” 1989, nr 1557, s. 6.

76 ZWK, RWZ, 11 IX 2007 r.; W. Königsberg, _Droga „Ponurego”..._, _op.cit._, s. 18.

77 APK, Liceum Chreptowicza, 4, Arkusz ocen Jana Piwnika za I półrocze VII klasy w roku szkolnym 1931/1932, Ostrowiec 1 II 1932 r., k. 683.

78 W. Zapałowski, _Szkolne lata..._, _op.cit._, s. 6.; W. Zapałowski, _Szkolne lata Jana Piwnika „Ponurego”_, w: _Na szkolnej ławie_, red. A. Nowak, Ostrowiec Świętokrzyski, 2013, s. 23-24. Natomiast według relacji złożonej autorowi przez Witolda Zapałowskiego w 2007 r., to nie polonistka wydała Piwnika, tylko uczący w szkole religii ks. Eugeniusz Kapusta, który widział go w restauracji pijącego wódkę, zob. ZWK, RWZ, 11 IX 2007 r. Możliwe, że oboje pedagodzy mieli w tym swój udział.

79 ZWK, RMS, 24 V 2009 r.; W. Königsberg, _Droga „Ponurego”..._, _op.cit._, s. 18-19.

80 Archiwum Mieczysława Sokołowskiego , Kalendarzyk kieszonkowy Jana Piwnika .

81 Urząd Stanu Cywilnego w Warszawie, Akta stanu cywilnego parafii rzymsko­katolickiej św. Augustyna w Warszawie, Małżeństwa 1940 r., Akt nr 191; ZWK, korespondencja z Katarzyną Dąbrowską, 18-21 I 2015 r.

82 W. Zapałowski, _Szkolne lata..._, _op.cit._, w: _Na szkolnej..._, _op.cit._, s. 23; W. Zapałowski, _Szkolne lata..._, _op.cit._, s. 6. Por. W. Königsberg, _Droga „Ponurego”..._, _op.cit._, s. 19.

83 _90 lat..._, _op.cit._, s. 167; W. Königsberg, _Droga „Ponurego”..._, _op.cit._, s. 20.

84 J. Giertych, _My, nowe pokolenie! O harcerskiej służbie Polsce,_ Warszawa 1929.

85 ZWK, RWZ, 11 IX 2007 r.; M. Jedynak, W. Königsberg, Sz. Mróz, _Major...,_ _op.cit._, s. 14; M. Jedynak, W. Königsberg, Sz. Mróz, _Pułkownik..._, _op.cit._, s. 4.

86 AAN, ŚZŻAK ON, 18, S. Nowaczek, _Ostatnie spotkanie z „Ponurym”_, s. 4.

87 ZKMP, Zaświadczenie Głównego Urzędu Statystycznego o przyznaniu Janowi Piwnikowi Odznaki „Za Ofiarną Pracę”, Warszawa 10 VI 1932 r.; W. Königsberg, _Droga „Ponurego”..._, _op.cit._, s. 19.

88 _Drugi powszechny spis ludności z dn. 9.XII.1931 r. Mieszkania i gospodarstwa domowe. Ludność. Polska_, Warszawa 1938, bs.

89 CAW WBH, 1076, AP, Odpis świadectwa dojrzałości; ZKMP, Świadectwo dojrzałości; W. Königsberg, _Droga „Ponurego”..._, _op.cit._, s. 20.

90 Możliwe, że Piwnik miał heterochromię, czyli dwubarwność tęczówek. Jednak osoby, które znały Piwnika osobiście, podczas rozmów z autorem nie potrafiły potwierdzić ani wykluczyć tego faktu.

91 CAW WBH, 1076, AP, Wyciąg ewidencyjny z powiatowej komendy uzupełnień dotyczący Jana Piwnika, Ostrowiec 18 XII 1934 r. ; W. Königsberg, _Droga „Ponurego”..._, _op.cit._, s. 20.

92 W. Königsberg, _Droga „Ponurego”..._, _op.cit._, s. 20.