Ratusz zatrzymany w czasie. Narodowcy we władzach Lublina w latach 1918-1939 - ebook

WSTĘP

Celem pracy jest ukazanie działalności zwolenników ruchu narodowego w Radzie Miejskiej i Magistracie Lublina w okresie od odzyskania przez Polskę niepodległości w listopadzie 1918 roku do wybuchu drugiej wojny światowej we wrześniu 1939 roku i ustalenie ich wpływu na sprawy miasta. Ramy czasowe pracy obejmują okres funkcjonowania lubelskiego samorządu w latach dwudziestolecia międzywojennego.

Ruch narodowy, zwany inaczej Narodową Demokracją, obozem narodowym, nurtem narodowym lub endecją, wywodził swoją genezę od założonej w 1887 roku Ligi Polskiej^(\ 1). W orbicie obozu narodowego działało szereg organizacji politycznych, społecznych, młodzieżowych, szkolnych, paramilitarnych, sportowych, kulturalnych, religijnych, zawodowych i innych. Przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości ruch narodowy głosił hasła dotyczące dążenia do samodzielności narodowej państwa polskiego, opozycyjnej do walki klas zasady prymatu interesów narodowych przeciwstawionej partykularyzmom dzielnicowym i klasowym, krzewienia oświaty wśród robotników i chłopów. Po 1918 roku działacze obozu narodowego nadal opowiadali się za solidaryzmem społecznym, uznawali za właściwy ustrój parlamentarny, dążyli do powstania Polski Mocarstwowej, doceniali rolę Kościoła i religii rzymskokatolickiej w spajaniu narodu, działali w kierunku stworzenia jak najkorzystniejszych warunków prywatnym właścicielom nieruchomości, sklepów, zakładów rzemieślniczych i fabryk, popierali wolną konkurencję, krytykowali nadmierne ich zdaniem uprzywilejowanie ekonomiczne społeczności żydowskiej, upatrując w tym zagrożenie dla polskiego rzemiosła i handlu. Zwolennikami ruchu narodowego byli głównie duchowni, członkowie klasy średniej, ziemianie, mieszczanie. Członków lub sympatyków tego obozu politycznego nazywano narodowcami lub endekami.

Zwolennicy ruchu narodowego zasiadali w Radzie Miejskiej i Magistracie Lublina, który w 1933 roku zmienił nazwę na Zarząd Miejski. Instytucje te były w okresie międzywojennym organami gminy miejskiej w Lublinie. Rada Miejska pełniła rolę organu uchwałodawczego, miała prawo do kontroli pracy Magistratu, a następnie Zarządu Miejskiego. Magistrat, a od 1933 roku Zarząd Miejski, był organem wykonawczym. W kolegium tego organu zasiadali: prezydent miasta, wiceprezydenci oraz ławnicy, których liczba w latach 1916-1939 ulegała zmianie. Ważną rolę miał prezydent miasta, który nadzorował pracę poszczególnych jednostek administracyjnych, przedsiębiorstw miejskich oraz samodzielnych agend, kontrolowanych przez Radę Miejską^(\ 2). Rada Miejska w Lublinie wznowiła działalność w 1916 roku, po ponad półwiecznej przerwie. Poprzednia Rada Miejska przestała funkcjonować w 1863 roku^(\ 3).

W pracy podjęto próbę odpowiedzi m. in. na pytania:

– kim byli zwolennicy ruchu narodowego w Radzie Miejskiej i Magistracie Lublina

– jakie znaczenie na lubelskiej scenie politycznej mieli członkowie i sympatycy obozu narodowego w samorządzie Lublina

– w jaki sposób działacze obozu narodowego dążyli do zdobycia poparcia lublinian w wyborach samorządowych

– czy narodowcy w lubelskich władzach reprezentowali interesy lublinian

– jakimi problemami zajmowali się działacze samorządowi związani z ruchem narodowym

– czy radni związani z ruchem narodowym troszczyli się o najbiedniejszych mieszkańców miasta jaką politykę finansową miał obóz narodowy we władzach Lublina

– jakie działania podejmowali lubelscy narodowcy na rzecz usprawnienia administracji samorządowej

– czy zwolennicy ruchu narodowego w Radzie Miejskiej i Magistracie Lublina dążyli do rozwoju miasta

– w jaki sposób narodowcy w lubelskim samorządzie rozwiązywali problemy oświaty i kultury

– czy członkowie i sympatycy obozu narodowego w Radzie Miejskiej i Magistracie Lublina przywiązywali wagę do inwestycji miejskich i rozwoju przedsiębiorstw

– jakie decyzje dotyczące służby zdrowia podejmowali działacze samorządowi związani z obozem narodowym w lubelskich władzach

– co czynili narodowcy w Radzie Miejskiej i Magistracie Lublina w celu rozwoju handlu

– czy radni i członkowie Magistratu, którzy byli związani z obozem narodowym podejmowali działania służące utrzymaniu bezpieczeństwa w mieście

– w jaki sposób narodowcy we władzach Lublina odnosili się do problemów ogólnopolskich, które nurtowały opinię publiczną

– czy działacze ruchu narodowego w Radzie Miejskiej i Magistracie Lublina potrafili współpracować ze zwolennikami innych obozów politycznych oraz z przedstawicielami władz innych miejscowości i z władzami państwowymi

– jak narodowcy w samorządzie Lublina działali w sytuacjach kryzysowych, wymagających szybkiego podejmowania decyzji

– czy zwolennicy obozu narodowego uczestniczyli w uroczystościach z udziałem najwyższych dostojników państwowych

– czy zwolennicy obozu narodowego w lubelskich władzach przywiązywali wagę do zmian nazw ulic w mieście

Te i inne problemy zostały omówione w ośmiu rozdziałach pracy. Rozdział pierwszy ukazuje zarys obozu narodowego na ziemiach polskich ze szczególnym uwzględnieniem historii tego obozu politycznego w Lublinie. W rozdziale drugim, który zawiera osiem podrozdziałów, przedstawiono w zarysie Lublin w okresie międzywojennym, ukazano sytuację polityczną w Radzie Miejskiej i Magistracie Lublina oraz rolę narodowców w lubelskich władzach samorządowych od 1916 do 1939 roku. W tym przypadku wyjście poza ramy czasowe pracy jest konieczne ze względu na fakt, iż w 1916 roku miało miejsce odrodzenie się samorządu Lublina, do czego przyczynili się zwolennicy obozu narodowego. Rozdział ten opisuje wybory samorządowe w Lublinie w okresie Drugiej Rzeczypospolitej i rolę, jaką odegrał w nich ruch narodowy. Rozdział trzeci składa się z dwóch podrozdziałów i ukazuje problemy dotyczące finansów miasta. W tym rozdziale podjęto próbę odpowiedzi na pytanie jaką politykę finansową realizowali członkowie i sympatycy ruchu narodowego w Radzie Miejskiej i Magistracie Lublina. Z finansami miasta wiązały się sprawy dotyczące funkcjonowania administracji samorządowej. Z tego powodu rozdział trzeci porusza także te kwestie. W siedmiu podrozdziałach rozdziału czwartego opisano stosunek zwolenników ruchu narodowego w lubelskich władzach do problemów społecznych, którymi były bezrobocie i ubóstwo. Z problemami osób najuboższych wiązały się także kwestie dotyczące aprowizacji, braku mieszkań, służby zdrowia, oświaty i dostępu do kultury, które również są przybliżone w tym rozdziale. Ukazano tu także politykę społeczną, zdrowotną, oświatową, mieszkaniową i kulturalną zwolenników obozu narodowego w lubelskich władzach samorządowych. W tym rozdziale opisano też działania narodowców na rzecz Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego oraz szkół, w których krzewiono wartości chrześcijańskie. Rozdział piąty przedstawia w siedmiu podrozdziałach działania członków i sympatyków ruchu narodowego we władzach Lublina na rzecz przedsiębiorstw miejskich, handlu i komunikacji a także ukazuje stosunek zwolenników ruchu narodowego wobec inwestycji miejskich oraz budowy i remontów ulic. Te wymienione kwestie wiążą się z rozwojem gospodarczym miasta. Czynnikiem wpływającym na rozwój Lublina był także stan bezpieczeństwa w mieście. W rozdziale piątym zbadano czy zwolennicy obozu narodowego w lubelskich władzach zajmowali się tym problemem. Zostały omówione sprawy dotyczące stacjonowania w mieście wojska, straży pożarnej i organów bezpieczeństwa publicznego oraz działania radnych obozu narodowego na rzecz obrony lublinian przed klęskami żywiołowymi. W omawianym rozdziale opisano także stosunek członków i sympatyków ruchu narodowego w lubelskich władzach do nadużyć popełnianych przez pracowników miejskich. W rozdziale szóstym, w którym znajdują się cztery podrozdziały, opisano działania narodowców w lubelskich władzach w sprawach ogólnopolskich, nurtujących opinię publiczną. Problemami tymi były plebiscyty i kształtowanie się granic Polski, wojna polsko-bolszewicka i problemy dotyczące Związku Radzieckiego, strajki i demonstracje, katastrofy i wypadki, które odbiły się echem w całym kraju. Do problemów ogólnopolskich należała także współpraca Lublina z innymi miastami poprzez kontakty między przedstawicielami władz samorządowych. Rozdział siódmy zawiera trzy podrozdziały, w których ukazany został stosunek zwolenników obozu narodowego w lubelskich władzach samorządowych do radnych z najbardziej liczących się obozów politycznych w mieście, którymi były PPS i obóz sanacyjny. W tym rozdziale ukazano także stosunek członków i sympatyków ruchu narodowego we władzach Lublina do zwolenników ugrupowań żydowskich w lubelskiej Radzie Miejskiej. Rozdział ósmy zawiera dwa podrozdziały, w których zostały opisane uroczystości i obchody z udziałem zwolenników obozu narodowego w Radzie Miejskiej, mające miejsce w Lublinie. Obchody te często było poświęcone uczczeniu pamięci wybitnych Polaków. W tym celu nadawano też nazwy ulicom. W omawianym rozdziale opisano działania radnych związanych z obozem narodowym w sprawie nazewnictwa ulic. Praca zawiera aneks, w którym znajdują się nazwiska członków Klubu Narodowego w Radzie Miejskiej Lublina w okresie międzywojennym, nie zasiadających jednocześnie w składzie kolegium Magistratu lub Zarządu Miejskiego.

Działalność zwolenników obozu narodowego w lubelskich władzach samorządowych można prześledzić na podstawie dokumentów zgromadzonych w Archiwum Państwowym w Lublinie. W pracy wykorzystano archiwalia zgromadzone w zespole akt o nazwie Akta Miasta Lublina 1918-1939, które znajdują się we wspomnianym archiwum^(\ 4). W zespole tym zachowały się protokoły posiedzeń Rady Miejskiej z lat 1918-1929 oraz w mniejszym stopniu protokoły posiedzeń Magistratu, Zarządu Miejskiego i komisji radzieckich a także znajdują się inne akta wytworzone przez organy władzy samorządowej, które są istotne dla zrekonstruowania działalności członków lubelskich władz związanych z obozem narodowym. Znaczna cześć materiałów źródłowych została zniszczona w czasie drugiej wojny światowej. Brakuje dużej ilości protokołów posiedzeń Magistratu, Zarządu Miejskiego oraz komisji radzieckich a także protokołów posiedzeń Rady Miejskiej z okresu szóstej kadencji tego organu władzy samorządowej.

Cennych wiadomości o członkach ruchu narodowego w Radzie Miejskiej Lublina w latach pierwszej wojny światowej dostarczają archiwalia zgromadzone w zespole Akta Miasta Lublina 1915-1918, które również znajdują się w Archiwum Państwowym w Lublinie^(\ 5). Wzmianki o radnych działających w latach 1918-1939 występują w grupach źródeł archiwalnych, które zostały wytworzone w organach administracji państwowej i Policji Państwowej i są dostępne w wymienionym archiwum. Są to akta zgromadzone w zespołach: Komenda Powiatowa Policji Państwowej w Lublinie; Starostwo Grodzkie Lubelskie; Starostwo Powiatowe Lubelskie; Urząd Wojewódzki Lubelski, Wydział Samorządowy; Urząd Wojewódzki Lubelski, Wydział Społeczno-Polityczny^(\ 6). W pracy wykorzystano raporty sytuacyjne starostów i wojewodów lubelskich. Zachowały się one w aktach pochodzących od organów administracji państwowej. Opisują sytuację polityczną w województwie lubelskim w okresie międzywojennym. W pracy w mniejszym stopniu oparto się na aktach policyjnych. Radni związani z obozem narodowym pozostawali poza kręgiem zainteresowania organów bezpieczeństwa publicznego gdyż zazwyczaj byli powszechnie znanymi i szanowanymi mieszkańcami miasta i jako tacy nie byli obiektem działalności operacyjnej tych instytucji.

Sytuację polityczną w Lublinie w okresie I wojny światowej oraz w pierwszych miesiącach Drugiej Rzeczypospolitej opisują raporty sytuacyjne Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, które zachowały się w zasobie archiwalnym zgromadzonym przez narodowca z Lubelszczyzny, Jana Steckiego^(\ 7). Cenne źródło stanowią wspomnienia działacza ruchu narodowego z Lublina, Adama Majewskiego, znajdujące się w zasobach lubelskiego oddziału IPN^(\ 8). Dane o członku Klubu Narodowego w Radzie Miejskiej Lublina, profesorze Ignacym Czumie, zawierają akta osobowe, które znajdują się w Archiwum Uniwersyteckim KUL.

Dodatkowych materiałów dotyczących ruchu narodowego dostarczają akta zgromadzone w zespole o nazwie: Stronnictwo Narodowe 1918-1923, 1927-1939. Te źródła znajdują się w Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Wspomniane akta zostały wytworzone przez władze naczelne głównych ugrupowań obozu narodowego. Informacje w nich zawarte mogą stanowić wyjaśnienie niektórych decyzji podejmowanych przez członków lubelskich władz związanych z ruchem narodowym ponieważ prezentują program tego obozu politycznego, który starali się realizować narodowcy w Radzie Miejskiej i Magistracie Lublina.

W mniejszym stopniu w pracy wykorzystano kopię maszynopisu Kazimierza Fudakowskiego, który pisał o swojej działalności w obozie narodowym. Te wiadomości w znacznej mierze dotyczą okresu przed 1918 rokiem. Kazimierz Fudakowski działał w Związku Ziemian w Lublinie^(\ 9). Także w maszynopisie Ryszarda Wojdalińskiego zawarte są wiadomości o członkach i sympatykach obozu narodowego w czasach przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości, które ukazują między innymi rolę ruchu narodowego podczas wyborów do Rady Miejskiej w 1916 i 1918 roku^(\ 10). Maszynopisy te znajdują się w zbiorach specjalnych bibliotek.

W pracy oparto się także na źródłach drukowanych. Stanowią one cenne uzupełnienie wiadomości zaczerpniętych z materiałów archiwalnych. Informacje dotyczące działalności narodowców w Radzie Miejskiej i Magistracie Lublina publikował Dziennik Zarządu miasta Lublina. W tym czasopiśmie znajdują się wszystkie protokoły posiedzeń lubelskiej Rady Miejskiej z lat trzydziestych, relacje z posiedzeń Zarządu Miejskiego i komisji radzieckich, zarządzenia władz samorządowych, informacje o obsadzie personalnej w Magistracie i w Zarządzie Miejskim oraz inne wiadomości dotyczące samorządu. W pracy posłużono się tymi numerami tego czasopisma, które zawierały szczególnie cenne wiadomości o narodowcach w samorządzie^(\ 11). Innymi źródłami drukowanymi, które okazały się przydatne dla badania działalności zwolenników ruchu narodowego są: Kalendarz Informator na rok 1939 Pogotowia Ratunkowego w Lublinie, Kalendarz Robotniczy PPS za 1918 rok i Sprawozdanie z działalności Lubelskiego Miejskiego Komitetu Obywatelskiego za czas od 15 marca do 31 października 1915 roku, wydane w 1916 roku^(\ 12). Przepisy dotyczące sposobu przeprowadzenia wyborów samorządowych w 1916 roku zawierał Dziennik Rozporządzeń c. i k. Zarządu Wojskowego w Polsce z 18 sierpnia 1916 roku. Zasady wyborów samorządowych przeprowadzonych w 1934 roku zawiera Dziennik Ustaw RP z 9 kwietnia tego roku.

Istotne wiadomości o działalności zwolenników ruchu narodowego w lubelskim samorządzie zawierają relacje z posiedzeń Rady Miejskiej Lublina, zamieszczone na łamach „Głosu Lubelskiego” oraz „Ziemi Lubelskiej”. Szczególnie cenny dla badań dotyczących dziejów ruchu narodowego w Lublinie jest „Głos Lubelski”, który był organem tego obozu politycznego. Był to dziennik, który ukazywał się od 1913 roku przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego. Pismo było związane z Ligą Narodową, a następnie ze Związkiem Ludowo-Narodowym i Stronnictwem Narodowym. W redakcji „Głosu Lubelskiego” działali czołowi zwolennicy obozu narodowego w Lublinie: Adam Majewski, Feliks Moskalewski, Edward Rettinger, Roman Ślaski i inni. W pierwszych latach wydawania „Głosu Lubelskiego” jednym z redaktorów tego pisma był Ryszard Wojdaliński, który był związany z tym dziennikiem do lutego 1919 roku. W sierpniu tego roku, będąc posłem należącym do Związku Sejmowego Ludowo-Narodowego, opuścił ten klub i przeszedł do Narodowego Zjednoczenia Ludowego. Organem prasowym NZL w Lublinie była wówczas „Ziemia Lubelska”. To pismo ukazywało się od 1906 roku. W 1921 roku dziennik został sprzedany spółce, która była własnością zwolenników lewicy parlamentarnej. Po 1926 roku dziennik popierał obóz sanacji. „Ziemia Lubelska” ukazywała się do 1931 roku^(\ 13). Wiadomości o aktywności zwolenników obozu narodowego we władzach Lublina w latach trzydziestych zawiera „bezpartyjny dziennik demokratyczny” „Express Lubelski i Wołyński”, który popierał obóz sanacji.

O organach lubelskiego samorządu, radnych i prezydentach Lublina pisał w swoich opracowaniach Józef Marczuk. W tych pracach zawarto wiadomości na temat czołowych działaczy samorządowych z Lublina. Szczegółowe problemy dotyczące działalności zwolenników obozu narodowego w Radzie Miejskiej i Magistracie Lublina w latach 1918-1939 nie były jednak dotąd przedmiotem badań historyków. Dotychczas nie powstała żadna praca na temat członków i sympatyków obozu narodowego w lubelskich władzach samorządowych. Dzieje tego obozu politycznego na Lubelszczyźnie badali Zygmunt Łupina i Ewa Maj. Zygmunt Łupina, w niepublikowanej pracy doktorskiej, porusza niektóre aspekty dotyczące działalności narodowców w lubelskich władzach samorządowych. Zygmunt Łupina jest także autorem artykułu poświęconego zasięgowi organizacyjnemu ruchu narodowego w województwie lubelskim w latach 1927-1930^(\ 14). Ewa Maj, w pracy poświęconej działalności Narodowej Demokracji w województwie lubelskim w latach 1918-1928, pisze o aktywności działaczy tego obozu politycznego we władzach Lublina^(\ 15). Dzieje młodzieży narodowej na KUL bada Rafał Dobrowolski^(\ 16).

O ruchu narodowym w Lublinie wspomniał Bogdan Kędziora, badając postawy polityczne duchowieństwa katolickiego w mieście w latach 1926-193 1^(\ 17).

O działaczach obozu narodowego piszą badacze dziejów Lublina w pracach poświęconych życiu społeczno-politycznemu w tym mieście lub na obszarze całej Lubelszczyzny. W wymienionych pracach działalność ruchu narodowego była opisywana marginalnie.

Spośród opracowań poświęconych historii Lublina, w których poruszono niektóre problemy dotyczące aktywności członków i sympatyków obozu narodowego w Lublinie należy wymienić prace Stanisława Krzykały, Edwarda Olszewskiego, Tadeusza Radzika, Wiesława Śladkowskiego^(\ 18). Wybrane zagadnienia z zakresu historii Lublina w okresie międzywojennym zostały też przybliżone w pracy zbiorowej pod redakcją Waldemara Kozyry. Dzieło to stanowi piętnasty zeszyt „Res Historica”, wydany w Lublinie w dwutysięcznym roku^(\ 19). O lubelskiej scenie politycznej w latach dwudziestolecia międzywojennego pisze też Stanisław Michałowski w monografii poświęconej Władysławowi Kunickiemu^(\ 20).

Dodatkowym źródłem wiadomości o działaczach obozu narodowego w samorządzie Lublina oraz o sytuacji społeczno-politycznej w mieście są wspomnienia. Działaczy obozu narodowego w okresie dwudziestolecia międzywojennego charakteryzuje znany miłośnik Lublina, literat Konrad Bielski^(\ 21). O sytuacji politycznej podczas działania Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej w Lublinie pisze Ignacy Daszyński^(\ 22). Jana Steckiego wspomina Wojciech Doliński^(\ 23).

Życie codzienne lublinian z punktu widzenia społeczności żydowskiej ukazuje Róża Fiszman-Sznajdman^(\ 24). Wiadomości zawarte w tych wspomnieniach pozwalają zrozumieć problemy dotyczące Żydów, którymi zajmowali się członkowie Rady Miejskiej, w tym także radni związani z ruchem narodowym. O Romanie Ślaskim wzmiankuje urzędnik Gubernatorstwa Wojskowego w Lublinie, Kazimierz Władysław Kumaniecki. Prezydent Lublina Bolesław Liszkowski ukazuje działalność lubelskiego samorządu w latach 1934-193 7^(\ 25). W tych latach Bolesław Liszkowski był wiceprezydentem miasta. Problemy dotyczące samorządu miejskiego w latach 1927-1929 przybliża prezydent Lublina Antoni Pączek^(\ 26). Ignacego Czumę opisuje w swoich wspomnieniach Czesław Strzeszewski^(\ 27). Zwolenników ruchu narodowego i działaczy lewicy w lubelskim samorządzie wspomina wiceprezydent Lublina z ramienia PPS Władysław Uziembło^(\ 28).

W badaniach działalności ruchu narodowego w lubelskim samorządzie pomocne są opracowania dotyczące dziejów i ideologii tego obozu politycznego w Polsce. W pracy oparto się na podstawowych monografiach dotyczących ruchu narodowego. Są to dzieła Stanisława Kozickiego, Jerzego Janusza Tereja, Zygmunta Kaczmarka, Romana Wapińskiego, Bogumiła Grota i Ewy Maj^(\ 29). Ideologię ruchu narodowego przybliżają pisma Romana Dmowskiego^(\ 30).

Pomocne w badaniach działalności obozu narodowego w samorządzie Lublina są też prace opisujące dzieje polityczne Polski w okresie międzywojennym. Są to między innymi dzieła Andrzeja Ajnenkiela, Jerzego Holzera i Wojciecha Roszkowskiego^(\ 31).

W przypadku badań dotyczących zwolenników ruchu narodowego w Radzie Miejskiej i Magistracie Lublina literatura odgrywa rolę pomocniczą ponieważ działalność narodowców w znacznej mierze została odtworzona na podstawie archiwaliów oraz prasy.