Realizm polityczny elity władzy w Królestwie Polskim (1815–1830) - ebook

1. Wprowadzenie

Ostatecznie dziś rozumiemy, że są najrozmaitszego rodzaju niepodległości. Nawet najpotężniejsze mocarstwo, nawet gdyby nie miało żadnego równorzędnego partnera, nie ma pełnej wolności decydowania o swej polityce, ponieważ musi się liczyć z tymi organizmami politycznymi, które obok niego istnieją. (…) gdy przypatrzymy się dziejom Polski nowożytnej, to łatwo nam przyjdzie stwierdzić, że Państwo Polskie od początku wieku XVIII nie było państwem w pełni niezależnym. Jeśli zaś spojrzymy na wiek XIX, to znowu nie można twierdzić, że przez cały czas Polska była w niewoli. Nikt bowiem nie zaprzeczy, że między 1807 a 1830 istniało na wpół niezależne Państwo Polskie. Tak więc trzeba stwierdzić, iż Polska od początku XVIII wieku oscyluje między niezależnością a niewolą1.

Henryk Wereszycki

Historycy Królestwa za punkt wyjścia swych badań biorą zazwyczaj jego upadek, doszukują się tegoż powodów, stwierdzając nie bez słuszności całą kruchość gwarancji kongresowych lub misternie rozplątując tajniki stosunku Aleksandra, Mikołaja, Konstantego, Nowosilcowa, Rosji całej, biurokratycznej i liberalnej, do kwestji polskiej, wznowionej wbrew rozbiorom na chwiejnym terenie Królestwa Polskiego. (…) Natomiast zdolność organizacyjna ówczesnego społeczeństwa, stopień jego siły odrodczej i narodowej tężyzny nie został po dziś dzień oceniony i odmierzony sprawiedliwie. Dzieje Królestwa Polskiego to nie tylko dzieje spisków lub walk o prawa konstytucyjne, lecz długie zarazem pasmo poważnych, a płodnych wysileń w pokojowej pracy dla kulturalnego jutra kraju. W nich, jak niegdyś na polach bitewnych, miała się zawrzeć odpowiedź, czy Polacy godni są być narodem. Zdolność do orężnego czynu zadokumentowano w blasku ułańskich szabel, teraz przyszła kolej dania odpowiedzi, że nie tylko w glorji sławnych zapasów naród się odrodził i dawną swą rycerską odnalazł postać, lecz że istotnie zrzucił ze siebie zeskorupiałą powłokę anarchii i wspierany czujną miłością ojczyzny męstwo wykazać jest zdolen w energii czynu dnia powszedniego2.

Henryk Mościcki

Historiografia polska czasu zaborów kładzie główny nacisk na powstania narodowe. Okresy pomiędzy nimi mniej zajmują badaczy, między innymi dlatego, że tematyka ta nie rozpala tylu emocji. Ponadto jednoznaczne określanie polskich bytów państwowych tej epoki jako niesuwerennych utrudnia merytoryczną dyskusję na temat realnego działania, nawet jeśli elitę Królestwa Polskiego uważa się za wyjątkową w historii Polski. Prawdopodobnie bierze się to stąd, że umniejszane i marginalizowane jest znaczenie państw nie w pełni suwerennych, jak to miało miejsce z Królestwem czy Polską Rzeczpospolitą Ludową. Drugi z tych bytów znajduje się jeszcze, co prawda, w świadomości Polaków, bo wielu pamięta te czasy, jednak w debacie publicznej stanowi on prawie wyłącznie negatywny punkt odniesienia i tak jest przedstawiany. Dyskusja według takiego klucza oraz brak spojrzenia na faktyczne funkcjonowanie państwa sprawia, że percepcja tego okresu ulegać będzie postępującej mitologizacji.

W przypadku Królestwa Polskiego zamiast o mitologizacji lepiej jest mówić o zapomnieniu, ponieważ opisywane tu półtorej dekady odcisnęło niewielki ślad w naszej świadomości. Trzydzieści lat – okres między rokiem 1798, kiedy od roku funkcjonowała już konwencja wieńcząca rozbiory, faktycznie wymazująca pozostałości państwa polskiego z map i historii, oraz rokiem 1828, kiedy polski rząd ustanowił Bank Polski w celu emitowania polskiej waluty – podpada pod tę samą, uproszczoną kategorię zaborów. Inną formą marginalizacji jest również – być może nieświadome – „pomijanie” tego okresu w opisie przeszłości, czego najlepszym przykładem jest narodowa epopeja Pan Tadeusz. Akcja dwóch ostatnich ksiąg rozgrywa się w 1812 roku, w momencie przygotowań Napoleona do wojny z Rosją, a więc przed utworzeniem Królestwa; była to „obfita we zdarzenia, nadzieją brzemienna (…)”, jedyna taka wiosna w życiu poety. Dowiadujemy się jednak, że pisane to było „na paryskim bruku”, ponieważ po klęsce powstania listopadowego autor i wielu innych Polaków zdecydowało się na emigrację.

Patrząc na historię Polski ostatnich kilku wieków, widzimy również, że doktryna realistyczna nie zdominowała sposobu naszego myślenia o polityce. Przeciwnie, wyjątkiem od tej reguły są okresy, w których porzuca się dążenia do nieosiągalnych celów, a zasady moralności – gdy sensem polityki są heroiczne czyny, narzędziem walka, kompromis zaś oznacza zdradę – nie stanowią głównej osi działania. Takimi ideami kierowali się często przywódcy polityczni, którzy wierząc w moc ducha, prowadzili państwo do nieuchronnych i rzeczywistych klęsk. Co więcej, przypadki tej nieodpowiedzialności najczęściej pozostawały bez konsekwencji, a błędne i katastrofalne w skutkach decyzje nadal usprawiedliwia się magicznym sposobem myślenia, na przykład podkreślaniem „moralnego zwycięstwa”.

W opisywanym okresie romantyzm literacki wpłynął tak mocno na świadomość Polaków, że przełożyło się to na szybki i znaczący rozwój romantyzmu politycznego. Niemniej jednak zarówno polityczny romantyzm, jak i realizm są kategoriami typologicznymi i choć pierwotne ich określenie pojawiło się dopiero w XIX wieku, to bez trudu znaleźć można wcześniejsze przejawy tego rodzaju postaw politycznych.

* * *

W pracy tej najpierw scharakteryzuję model realizmu politycznego, a następnie przedstawię kontekst historyczny widziany przez pryzmat tej teorii. Opieram się tu w dużym stopniu na rozważaniach polskich autorek i autorów, również tych, których dzieła wydane zostały dawno temu, patrzących na politykę z realistycznego punktu widzenia. Zaliczyć do nich można na przykład Stanisława Smolkę czy Michała Bobrzyńskiego. Dochodzi do tego jeszcze niepodnoszony zbyt często aspekt merytoryczny. Mianowicie problemy, z którymi mierzyła się polska polityka przynajmniej od końca XVIII wieku, czyli: upadek oraz odbudowa państwa, niestabilność granic, ograniczona działalność polityczna w warunkach protektoratu i tym podobne, w małym stopniu dotykały takich państw jak Stany Zjednoczone czy Wielka Brytania, w których rozważania polityczne odgrywają dominującą rolę w świecie nauki3. Dlatego też tego rodzaju wątki nie muszą być tam uwypuklane.

W celu lepszego zrozumienia opisywanej materii przytaczam nieraz dłuższe fragmenty zarówno źródeł z epoki, jak korespondencja ministra skarbu z ministrami sekretarzami stanu i pamiętnik Kajetana Koźmiana, oraz lektur, które w dużym stopniu rozjaśniają ówczesną sytuację. Należą do nich dzieła między innymi wspomnianych Smolki i Bobrzyńskiego, ale też Bronisława Łagowskiego, Jerzego Jedlickiego, Szymona Askenazego czy Marii Janion wraz z Marią Żmigrodzką.

Kilka z wykorzystywanych i przytaczanych tu źródeł miało formę elektroniczną, co zostało odnotowane w przypisach; wtedy zamiast strony (s.), są oznaczenia lokalizacji w pliku (loc.).

* * *

Sto dwadzieścia trzy lata – od ostatniego rozbioru do odzyskania niepodległości – w powszechnej świadomości postrzegane są jako obraz w miarę jednolity, przerywany próbami wywalczenia niepodległości z bronią w ręku. Jest to podwójne uproszczenie. Z lokalnego punktu widzenia mamy w tym czasie na terenie Polski do czynienia z ciałami politycznymi o różnej wielkości i stopniu autonomii4. Od – początkowo – całkowitego wymazania Polski z mapy świata przez powrót do pewnej formy państwowości w postaci Księstwa Warszawskiego (1807‒1815) i jej najbardziej suwerennej postaci – Królestwa Polskiego (1815‒1831)5 do popowstaniowych ograniczeń autonomii, a także Wielkiego Księstwa Poznańskiego (1815‒1848) czy Wolnego Miasta Krakowa (1815‒1846) itd.

Z punktu widzenia zjawisk o zasięgu europejskim czy globalnym można mówić o przełomowych zmianach następujących w tym okresie, jak: skutki Wielkiej Rewolucji Francuskiej w postaci emancypacji ludu, rewolucja przemysłowa zmieniająca gruntownie strukturę światowej gospodarki czy rewolucja romantyczna przekształcająca znacznie świadomość jednostki. Wszystko to sprawiło, że zasadne jest mówienie o powszechnym przeobrażeniu świata6. W tym kontekście ciekawe staje się pytanie, czy i w jakim stopniu Polacy potrafili reagować na zachodzące procesy i zmiany7.

Z tego powodu jedną z najciekawszych epok jest piętnaście lat istnienia pierwotnej formy Królestwa Polskiego, licząc od postanowień kongresu wiedeńskiego (1815) do wybuchu powstania listopadowego (1830). Takie badanie ułatwi wskazanie stopnia reakcji na powyższe procesy, tym bardziej że – jak na warunki zaborów – był to okres daleko posuniętej autonomii politycznej. Niniejsza praca dotyczy działalności elity władzy w tym właśnie okresie z punktu widzenia realizmu politycznego. Temat zawiera w sobie trzy elementy: realizm polityczny, elitę władzy oraz Królestwo Polskie w latach 1815‒1830.

Realizm polityczny to szczególna forma uprawiania polityki, mająca długą tradycję. Wywodzi się ze starożytności, a za jednego z pierwszych realistów uznaje się Tukidydesa8. Do klasyków myśli realistycznej przez lata zaliczeni zostali też między innymi Niccolò Machiavelli czy Thomas Hobbes. W XX i XXI wieku realizm stał się jedną z najbardziej wpływowych i najprężniej rozwijających się gałęzi stosunków międzynarodowych (SM), a jego najważniejszymi przedstawicielami są: Carl Schmitt, Hans Morgenthau, Kenneth Waltz czy John Mearsheimer. Mimo że taki sposób ujmowania zjawisk politycznych przejawiał się od dawna, to jego teoretyczne wyodrębnienie nastąpiło dopiero w XIX wieku za sprawą pojęcia Realpolitik, odnoszącego się do polityki Królestwa Prus w II połowie tego stulecia.

W rozprawie tej rozumiem realizm polityczny jako uniwersalną kategorię typologiczną, która pozwala interpretować politykę przez pryzmat ustalonych wcześniej wyznaczników. Stworzony przez Piotra Kimlę model w postaci typu idealnego składa się z charakterystycznych postulatów rozumienia świata – co ma swoje odpowiedniki w poszczególnych działach filozofii – a także z podstawowych zasad, którymi cechuje się ta polityka9. Szerzej o założeniach realizmu politycznego będzie mowa w następnych częściach rozprawy.

Elitę władzy i ogólnie władzę rozumiem w klasycznym sensie. Opieram się na definicji polityki jako zdolności osiągania zamierzonego celu za pomocą jakichkolwiek środków10. Władza zatem będzie organem, który zarówno podejmuje decyzje, jak i ustala program działania. Wyraźnie zarysowuje się tu podział na rządzących i rządzonych, ale nie jest jasno określone, kto w tym przypadku jest w obozie rządzących. Z uwagi na specyfikę tego okresu kategorię rządzących trzeba rozszerzyć poza osoby zajmujące najważniejsze stanowiska państwowe. Często bowiem okazywało się, że główny ośrodek władzy znajdował się poza organami konstytucyjnymi. Na przykład wielki książę Konstanty był oficjalnie jedynie naczelnikiem wojska, ale w rzeczywistości podejmował decyzje, które leżały w kompetencji Namiestnika bądź Rady Administracyjnej. Niezbędne jest więc precyzyjne określenie, kto miał realny wpływ na podejmowane decyzje. Z drugiej strony władza nie jest zawieszona w próżni, przez co musi reagować na posunięcia pozostałych podmiotów, jak inne państwa czy opinia publiczna. Ta ostatnia nie jest tu uznana za władzę (polityczną), co nie znaczy, że nie będzie na nią skutecznie wpływała.

Ostatnim ogniwem podjętego przeze mnie tematu jest Królestwo Polskie w latach 1815‒1830, czyli od momentu jego ustanowienia na kongresie wiedeńskim do wybuchu powstania listopadowego. Przebieg powstania nie mieści się w zakresie pracy z co najmniej dwóch powodów. Literatura przedmiotu związana z tym wydarzeniem jest wystarczająco bogata11, ale też z punktu widzenia realizmu bardziej interesujący jest problem kształtowania się polityki w czasie względnej stabilizacji, a nie reakcji wywołanych przez walki zbrojne.

W porównaniu do Księstwa Warszawskiego obszar Królestwa został okrojony, a kwestie terytorialne stanowiły przez pewien czas przedmiot żywej debaty z rosyjską władzą. Chodziło o przyłączenie do Polski tak zwanych guberni litewsko-ruskich. Niemniej na początku istnienia państwo to charakteryzowało się – jak na warunki zaborów – znacznym stopniem suwerenności, a wdrażana przez władzę polityka miała na celu emancypację spod rosyjskiej podległości i upodmiotowienie państwa.

* * *

Celem rozprawy jest analiza planów i działań elity władzy Królestwa Polskiego w latach 1815‒1830 z perspektywy realizmu politycznego oraz zaprezentowanie teoretycznego modelu tego zjawiska. Dodatkowym celem będzie prześledzenie procesu kształtowania się pojęć politycznych i prawnych w tym okresie, a także ustalenie realnego ośrodka władzy. Jednak kolejność zagadnień tu podjętych będzie inna: najpierw przedstawię model realizmu politycznego wraz ze strukturą pojęć wyznaczających wynikające stąd wartości, a następnie przejdę do omówienia polityki realistycznej elity Królestwa. W ramach tego postaram się prześledzić rozwój pojęć politycznych i prawnych na początku XIX wieku.

Pierwszym zadaniem będzie odpowiedź na pytanie – czym jest realizm w polityce? Realizm polityczny jest koncepcją specyficznie opisującą świat, która wyraża się w poszczególnych dziedzinach filozofii, tworząc spójną i jednocześnie uniwersalną kategorię typologiczną. Można w nim wyróżnić komponent antropologiczny, epistemologiczny, ontologiczny, etyczny, a nawet estetyczny. Tak rozumiany realizm jest pewną formą uprawiania polityki, a przez to stara się abstrahować od wymiaru ideologicznego, choć nigdy nie będzie od niego całkowicie wolny.

Po ustaleniu kwestii związanych z modelem pojawia się trudność w określeniu, które działania uznać można za realistyczne. W tym celu przedstawię siatkę pojęć związanych z powyższą teorią. Zdefiniowanie poszczególnych terminów, na których opierają się wartości realistyczne, umożliwi analizę i interpretację działań politycznych. Model i zbiór pojęć pozwolą nie tylko stwierdzić, czy nastawienie polityczne (w sensie ogólnym) bądź konkretne działanie (w szczególnym) jest realistyczne, ale też określić charakter i stopień przynależności do tego nurtu uprawiania polityki. Umożliwi to stworzenie osi, na której umieszczone zostaną przeciwstawne teorie: z jednej strony realizm, z drugiej jakaś forma „anty-realizmu”. Uszeregowanie działań politycznych na osi teorii dychotomicznych pozwoli na wyjście poza upraszczający schemat z wyłączonym środkiem, gdzie możliwe są tylko dwie odpowiedzi. Stąd też niezbędne będzie szersze określenie tego, co stanowi przeciwieństwo politycznego realizmu. Wstępnie przyjąć można, że jest nim polityczny romantyzm12.

Dopełnieniem takiego obrazu będzie określenie, czym realizm nie jest. Taka negatywna definicja też ma swoje naukowe uzasadnienie, ponieważ pozwala wyjaśnić źródło niezrozumienia tej koncepcji. Bierze się to często z prostych, a przez to niecelnych skojarzeń bądź ujmowania niektórych fenomenów w sposób wypaczony, będący konsekwencją utartych interpretacji. Widać to często, kiedy autorzy podejmują temat realizmu głównie w celach polemicznych, przedstawiając go pobieżnie lub nierzetelnie, a przez to deformując tę teorię. Potrzebne jest też wskazanie różnic w ujmowaniu realizmu pomiędzy zarysowaną tu, obejmującą szerokie spectrum zjawisk, tradycją realistyczną a popularną w dziedzinie stosunków międzynarodowych tendencją do znacznego zawężania pola badawczego i wiązania go wyłącznie ze sferą polityki międzynarodowej13. Pamiętać trzeba, że będzie to obraz przybliżony, nieodzwierciedlający stanu faktycznego. Myślenie modelowe stosuje się w celu ogarnięcia i uporządkowania znacznej liczby zjawisk i faktów w nieuporządkowanym świecie. Z jednej strony jest to niezbędne, z drugiej ograniczające, ponieważ model nie uwzględnia całości doświadczenia. Istotne jest zatem, by nie przesłaniał rzeczywistości, która nieustannie przekracza stworzone sztucznie schematy14.

Kolejnym celem jest analiza działań i zamierzeń politycznych elity władzy Królestwa do momentu powstania listopadowego. Będzie to kluczowa kwestia, wyjaśniająca tytułowe zagadnienie. Podstawowym materiałem do analizy będą udokumentowane działania elity władzy, które w konfrontacji z przyjętym modelem wskażą, czy wdrażana ówcześnie polityka może być uznawana za realistyczną, a jeśli tak, to na ile. Działania realistyczne określane będą tu między innymi jako umożliwiające lub wspierające prowadzenie własnej polityki i osiąganie postawionych celów, które podlegają racjonalnej analizie.

Tak postawione cele polityczne mogą być przeformułowywane w zależności od zmieniających się okoliczności, co wymaga każdorazowej interpretacji i krytyki tych założeń. Wstępnie można określić, że w ciągu badanych piętnastu lat ogólnym celem polityki Królestwa było zwiększenie niezależności państwa polskiego na arenie międzynarodowej oraz utrzymanie stabilnej sytuacji wewnętrznej. Z jednej strony chodziło o działalność ekonomiczną w połowie lat 20. XIX wieku, rozwijającą handel z Prusami czy utworzenie Banku Polskiego w roku 1828. Z drugiej było to zapobieganie spiskom przeciw władzy, których ostatecznie nie udało się powstrzymać15. Dlatego źródłem do analizy są również prywatna korespondencja, dzienniki oraz pamiętniki z tego okresu. Pomoże to wskazać intencje działań, ogólne nastawienie czy też ocenę poszczególnych zdarzeń w społeczeństwie. W zależności od sposobu prowadzenia dziennika bądź charakteru pamiętników mogą to być źródła i relacje skupiające się na subiektywnym postrzeganiu rzeczywistości, co może wydawać się mało przydatne z punktu widzenia zobiektywizowanego obrazu epoki. Jednak takie wypowiedzi dodają indywidualną perspektywę uczestnika omawianych zdarzeń, a to może wzbogacić analizę.

W związku z tym, że intencje działań nie mogą przesłaniać ich efektów, a droga od procesu myślowego do wprowadzenia decyzji w życie jest daleka i pełna przeszkód, najważniejszą kategorią podlegającą ocenie pozostają rezultaty działań.

Odpowiedzialna polityka nie jest przecież ani ekspresją osobowości, ani działaniem z myślą o moralnej lub estetycznej ocenie potomnych. Jest sztuką osiągania określonych, zamierzonych celów, jeśli więc ponosi porażki, to powinna rozliczyć się z nich, a nie uciekać w rozważania historiozoficzne. W przeciwnym wypadku nie istniałyby żadne kryteria pozwalające odróżnić politykę odpowiedzialną od nieodpowiedzialnej, skuteczną od nieskutecznej16.

Wynikającym z tego dodatkowym celem pracy będzie ustalenie realnego ośrodka władzy na przestrzeni piętnastu lat trwania Królestwa. Nadana przez cara Aleksandra I konstytucja i inne ustawy państwowe określały relacje między poszczególnymi organami politycznymi. Zaliczyć do nich można: króla Polski, Namiestnika, Radę Administracyjną, ministrów czy naczelnika wojska w osobie wielkiego księcia Konstantego Romanowa. Zdarzało się jednak, że realna władza wykraczała poza zapisy ustawowe i dochodziło do nieformalnych przesunięć ośrodków władzy17. Celem pobocznym pracy będzie przeanalizowanie, jak kształtowały się pojęcia polityczne i prawne na przełomie XVIII i XIX wieku, ze szczególnym uwzględnieniem efektów tego procesu w pierwszej fazie istnienia Królestwa.

Sytuacja narodu polskiego w okresie zaborów była skomplikowana. Oprócz narzucających się od razu kłopotów z zakresu polityki (przewaga militarna zaborców, brak sprzyjających okoliczności do odzyskania państwa), dodać należy – na pozór drugorzędne – kwestie pojęciowe oraz wynikające stąd skutki18. Była to jedna ze stron tak zwanych sporów przełomu romantycznego, które wyrażały się głównie w dziedzinie literatury. W tym czasie trudno jednak wskazać granicę między literaturą i polityką, zatem konflikty literackie emanowały i skutkowały zmianami świadomości społecznej, co pokazywała publicystyka Maurycego Mochnackiego19. Po przeciwnej stronie stały osoby reprezentujące tzw. klasycyzm, czasem wprost wrogie romantyzmowi (jak Kajetan Koźmian), lub stawiające na dialog (Kazimierz Brodziński). Dla obu tych obozów kluczową wartością była kategoria narodowości, „do której aspirowała twórczość obydwu tych formacji, (…) narodowy charakter (duch) był podstawowym postulatem pozytywnym i argumentem w sporach programowych”20.

Badanie rozwoju pojęć takich jak: polityka, naród, władza, ale też związane z nimi tożsamość czy polityczność, pozwoli głębiej spojrzeć na problem coraz większych emocji wywoływanych przez politykę i definiowania jej w kategoriach maksymalistycznych, a być może spowoduje nawet zmianę w postrzeganiu zjawiska polityki.

Przypisy:

1 H. Wereszycki, O problematykę najnowszej historii polskiej, w: tenże, Niewygasła przeszłość. Refleksje i polemiki, Kraków 1987, s. 285‒286.

2 H. Mościcki, Znaczenie dziejowe Królestwa Polskiego (1815‒1830), Warszawa 1917, s. 3.

3 Por. J. Kuisz, Koniec pokoleń podległości. Młodzi Polacy, liberalizm i przyszłość państwa, Warszawa 2018.

4 Por. S. Kieniewicz, Historia Polski 1795‒1918, Warszawa 2002. M. Bobrzyński, Dzieje Polski w zarysie, t. 3, Dzieje porozbiorowe, Warszawa 1931.

5 Por. L. Mażewski, Oblany egzamin z polityki. O narodzinach, istnieniu i upadku państwa polskiego w latach 1806‒1874, Radzymin 2016; L. Mażewski, Rzeczypospolita jeden i pół. O narodzinach, istnieniu i upadku państwa polskiego w latach 1806‒1831, Warszawa 2011.

6 Por. J. Osterhammel, Historia XIX wieku. Przeobrażenie świata, przeł. I. Droz­dowska-Broering, Poznań 2013; I. Berend, History derailed: Central and Eastern Europe in the long nineteenth century, Berkeley 2003.

7 Por. J. Jedlicki, Jakiej cywilizacji Polacy potrzebują. Studia z dziejów idei i wyobraźni XIX wieku, Warszawa 2002. Reakcja ta musiałaby obejmować zarówno kwestie ekonomiczne i społeczne o charakterze ponadnarodowym, jak i konkretne problemy związane z podtrzymaniem bytu narodowego, a w przyszłości odbudową państwa polskiego. W tym sensie badanie akcji powstańczych, osobliwie działań militarnych, nie pomoże uzyskać całościowego obrazu ewolucji powyższych zjawisk.

8 R. Jackson, G. Sørensen, Wprowadzenie do stosunków międzynarodowych. Teorie i kierunki badawcze, przeł. A. Czwojdrak, Kraków 2006, s. 72‒74.

9 Por. P. Kimla, Historycy-politycy jako źródło realizmu politycznego: Tukidydes, Polibiusz, Machiavelli, Kraków 2009; P. Kimla, Realizm polityczny a Polska, w: Między sercem a rozumem. Romantyzm i realizm w polskiej myśli politycznej, red. A. Citkowska-Kimla i in., Kraków 2017.

10 A. Heywood, Politics, New York 2013, s. 10.

11 Pisali o tym szerzej m.in. Władysław Zajewski, Stefan Kieniewicz, Jerzy Skowronek, Jerzy Łojek, Franciszka Ramotowska czy Tomasz Łubieński. Powstanie stało się tematem wykraczającym poza badania historyczne: Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831 Mochnackiego było dziełem z pogranicza historii i literatury, z kolei Stanisław Wyspiański ukazał pierwsze momenty zrywu w dramacie Noc listopadowa.

12 Por. A. Bromke, Poland’s Politics. Idealism versus Realism, Cambridge 1967; A. Citkowska-Kimla, Romantyzm polityczny w Niemczech. Reprezentanci, idee, model, Kraków 2010.

13 M. Jaskólski, Zbliżenia i oddalenia. Romantyzm i realizm polityczny, w: Między sercem a rozumem, dz. cyt., s. 17.

14 I. Berlin, Korzenie romantyzmu. Wykłady mellonowskie w zakresie sztuk pięknych wygłoszone w narodowej galerii sztuki w Waszyngtonie, red. H. Hardy, przeł. A. Bartkowicz, Poznań 2004, s. 23‒24.

15 Polityka ze swej natury jest nieprzewidywalna, a wiele zachodzących w niej procesów to efekt przypadku. Aby uchronić się przed niebezpieczeństwem zniekształcenia obrazu omawianego problemu, trzeba spojrzeć na niego w sposób komplementarny, wskazując zarówno cel działania, jak i jego rezultaty. Można wyobrazić sobie sytuację, w której seria przypadków sprawi, że nieodpowiedzialny polityk przeforsuje decyzje, które – widziane z zewnątrz – będą oceniane jako możliwe do zrealizowania. Analogicznie, przypadek i kruchość świata polityki mogą sprawić, że działania odpowiedzialnego i dalekowzrocznego decydenta zostaną zniweczone. Mimo że nie da się kontrolować wszystkich wpływających na to czynników, a przypadek może ograniczyć skuteczność działania, nie należy rezygnować z wysiłku podejmowania prób rozumowego opanowania rzeczywistości.

16 A. Walicki, Trzy patriotyzmy, w: tenże, Polskie zmagania z wolnością. Widziane z boku, Kraków 2000, s. 268.

17 Carowie rosyjscy rzadko przebywali w Polsce, przez co bieżących spraw miał pilnować Namiestnik gen. Józef Zajączek. Jednak po jego śmierci w roku 1826 nie powołano następcy, a obowiązki naczelnika przejęła Rada Administracyjna. Do tego należy dodać walkę o wpływy między trzema najsilniejszymi osobami w Królestwie, czyli wielkim księciem Konstantym, Mikołajem Nowosilcowem oraz Franciszkiem Ksawerym Druckim-Lubeckim, który został ministrem skarbu w 1821 roku.

18 Na przełomie XVIII i XIX wieku najczęściej stosowana definicja narodowości łączyła się z pojęciem państwa, z czego wynikało, że naród nie może bez niego istnieć. Na gruncie tej teorii istniała niewielka możliwość walki o odzyskanie własnego państwa, co nie oznacza, że nie podejmowano działań w tym zakresie. Polskie wysiłki w celu zmiany zastanej struktury pojęciowej zaczęto podejmować od początku XIX wieku. Ułatwiły to inspiracje filozoficzne z kręgu idealizmu niemieckiego (Fichte, Schelling). Przykładem może być próba stworzenia metafizycznej teorii państwa narodowego autorstwa Józefa Kalasantego Szaniawskiego (1808). Myślicielami wychodzącymi z podobnych intelektualnych źródeł byli między innymi Józef Gołuchowski oraz Maurycy Mochnacki; ich wkład polegał na stworzeniu filozoficznej teorii narodu, co pomogło ukazać naród jako twór substancjalny. Zbiorowość taka uosabiała naczelną wartość romantyzmu – była tym, co konkretne i indywidualne. Byt ten pojmowany był bardziej jako żyjący własnym rytmem związek pokoleń niż wspólnota, której można narzucać prawo i dowolnie zmieniać ustawy.

19 Por. B. Łagowski, Filozofia polityczna Maurycego Mochnackiego, Kraków 1981; S. Pieróg, Maurycy Mochnacki. Studium romantycznej świadomości, Warszawa 1982.

20 Środowiska kulturotwórcze czasów oświecenia i romantyzmu, red. B. Dopart, Kraków 2013, s. 98.