Receptura apteczna. Sporządzanie leków jałowych i niejałowych - ebook

AUTORZY

Mgr Monika Augustyn
Apteka Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego im. L. Rydygiera w Krakowie

Dr n. farm. Witold Brniak
Katedra Technologii Postaci Leku i Biofarmacji, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum

Dr n. farm. Lucyna Bułaś
Katedra i Zakład Postaci Leku, Śląski Uniwersytet Medyczny

Dr n. farm. Krystyna Chmal-Jagiełło
Apteka Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego im. L. Rydygiera w Krakowie

Dr n. farm. Anna Czech
Katedra Technologii Postaci Leku i Biofarmacji, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum

Mgr Agnieszka Datoń-Stala
Pracownia Leków Cytostatycznych, Uniwersytecki Szpital Dziecięcy w Krakowie

Mgr Anna Giżycka
Pracownia Leków Cytostatycznych, Uniwersytecki Szpital Dziecięcy w Krakowie

Prof. dr hab. n. med. Barbara Gryglewska
Katedra Chorób Wewnętrznych i Gerontologii, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum

Mgr Barbara Imbiorkiewicz
Pracownia Leków Cytostatycznych, Uniwersytecki Szpital Dziecięcy w Krakowie

Prof. dr hab. n. farm. Renata Jachowicz
Katedra Technologii Postaci Leku i Biofarmacji, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum

Dr n. farm. Witold Jamróz
Katedra Technologii Postaci Leku i Biofarmacji, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum

Dr n. med. Andrzej Jaworek
Oddział Kliniczny Dermatologii, Uniwersytecki Szpital w Krakowie

Mgr Mateusz Kurek
Katedra Technologii Postaci Leku i Biofarmacji, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum

Dr n. farm. Aldona Maciejewska
Katedra Technologii Postaci Leku i Biofarmacji, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum

Dr hab. n. farm. Aleksander Mendyk, prof. UJ
Katedra Technologii Postaci Leku i Biofarmacji, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum

Dr n. farm. Krzysztof Niwiński
Katedra Technologii Postaci Leku i Biofarmacji, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum

Mgr Barbara Pandyra-Kowalska
Apteka Uniwersyteckiego Szpitala w Krakowie

Dr n. chem. Joanna Szafraniec-Szczęsny
Katedra Technologii Postaci Leku i Biofarmacji, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum

Prof. dr hab. n. med. Katarzyna Szczerbińska
Katedra Epidemiologii i Medycyny Zapobiegawczej, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum

Prof. dr hab. n. med. Anna Wojas-Pelc
Oddział Kliniczny Dermatologii, Uniwersytecki Szpital w KrakowieWSTĘP

W ośmiowiekowej historii farmacji w naszym kraju, zapoczątkowanej przez Mikołaja z Polski, oprócz oryginalnych osiągnięć społeczności aptekarskiej bardzo ważne były wartości, które przez stulecia rzutowały na rozwój zawodu farmaceuty. Zawód ten był od zawsze ukierunkowany na zaspokajanie potrzeb społeczeństwa dotyczących zaopatrzenia w leki, a nieustanny rozwój nauk farmaceutycznych ma na celu poszukiwanie nowych, skuteczniejszych cząsteczek substancji leczniczych i opracowywanie nowoczesnych postaci leku. Lek pozostaje zatem nadal „ogniwem” łączącym środowisko farmaceutyczne ze środowiskiem medycznym we wspólnym społecznym działaniu na rzecz najwyższej wartości człowieka, jaką jest zdrowie.

Dynamika zmian w naukach farmaceutycznych ma bezpośrednie przełożenie na kształtowanie zawodu oraz określenie roli farmaceuty w zmieniającej się rzeczywistości, a sytuacja ekonomiczna, demograficzna i społeczna wymusza zmiany w praktyce farmaceutycznej, której celem jest osiągnięcie jak najlepszych efektów terapeutycznych z równoczesnym zapewnieniem bezpieczeństwa terapii. Te zagadnienia były przedmiotem wieloletnich dyskusji zespołów przedstawicieli zawodu, m.in. podczas konferencji Międzynarodowej Federacji Farmaceutycznej (FIP – International Pharmaceutical Federation). Efektem tych działań było opublikowanie dokumentu „Good Pharmacy Practice”. Dokument ten, zaktualizowany w 2010 roku, zawiera wskazania dotyczące tworzenia krajowych/narodowych standardów jakości usług farmaceutycznych, dostosowanych do obowiązującego prawodawstwa i systemu opieki zdrowotnej w danym kraju.

Ze względu na to, że najważniejszym celem pracy farmaceuty jest dobro pacjenta, w dokumentach wielu organizacji międzynarodowych określono kierunki działań, które pozwolą na przyjęcie przez farmaceutów wspólnie z przedstawicielami zespołów medycznych odpowiedzialności za wyniki farmakoterapii. Nieodłącznym elementem takich działań jest tworzenie standardów wszelkich aktywności zawodowych, w tym zwłaszcza standardów świadczenia usług farmaceutycznych.

W myśl obowiązującej w Polsce ustawy Prawo farmaceutyczne usługa farmaceutyczna wykonywana w aptece ogólnodostępnej polega na:

• wydawaniu produktów leczniczych i wyrobów medycznych;

• sporządzaniu leku recepturowego w terminie nie dłuższym niż 48 godz. od złożenia recepty przez pacjenta;

• sporządzaniu leku recepturowego zawierającego środek odurzający lub realizacji recepty oznaczonej „wydać natychmiast” w terminie nie dłuższym niż 4 godz.;

• sporządzaniu leku aptecznego;

• udzielaniu informacji pacjentowi o produktach leczniczych i wyrobach medycznych.

W odniesieniu do aptek szpitalnych usługa farmaceutyczna została poszerzona o:

• sporządzanie preparatów do żywienia pozajelitowego;

• sporządzanie leków do żywienia dojelitowego;

• przygotowanie leków w dawkach dziennych, w tym również cytostatycznych;

• wytwarzanie płynów infuzyjnych;

• organizowanie zaopatrzenia szpitala w produkty lecznicze i wyroby medyczne;

• przygotowanie roztworów do hemodializy i dializy dootrzewnowej;

• udział w monitorowaniu działań niepożądanych;

• udział w badaniach klinicznych prowadzonych na terenie szpitala;

• udział w racjonalnej farmakoterapii;

• współuczestniczenie w prowadzeniu gospodarki produktami leczniczymi i wyrobami medycznymi w szpitalu.

Działalność farmaceuty powinna koncentrować się na świadczeniach zarówno zindywidualizowanych, jak i skierowanych do całego społeczeństwa. Dlatego w opracowaniu dotyczącym kierunków rozwoju praktyki farmaceutycznej w aptekach ogólnodostępnych wskazano na konieczność angażowania się farmaceuty w:

• edukację pacjenta;

• kontrolę bezpieczeństwa stosowania leków bez recepty i suplementów diety;

• programy opieki farmaceutycznej;

• profilaktykę i promocję zdrowia;

• przygotowanie leków w aptece;

• tworzenie systemów indywidualnego pakowania leków.

Oczekuje się także większego zaangażowania farmaceutów w monitorowanie i nadzorowanie farmakoterapii niezależnie od miejsca wykonywania zawodu, tj. zarówno w aptece ogólnodostępnej, jak i szpitalnej. Ze względu na to, że apteka jest placówką ochrony zdrowia publicznego, powinna zawsze pozostawać elementem systemu ochrony zdrowia powiązanym z innymi podmiotami medycznymi. Nadal do głównych zadań farmaceuty należy dystrybucja leków produkowanych przez przemysł farmaceutyczny oraz sporządzanych w aptece. Rezolucja Rady Europy (CM/ResAP(2011)/1) wskazuje, że leki recepturowe i apteczne przygotowywane na potrzeby pacjentów (czyli takie, które nie są dostępne w formie gotowej w lecznictwie) są „produktami z wartością dodaną”.

Prof. dr hab. n. farm. Renata Jachowicz1.
RODZAJE POSTACI LEKU RECEPTUROWEGO
Renata Jachowicz

Sporządzanie leku recepturowego wpisuje się w nowy trend działań farmaceuty skoncentrowanych na pacjencie. Ze względu na brak wielu produktów leczniczych, zwłaszcza dla pacjentów z grupy pediatrycznej i grupy geriatrycznej oraz trudności związane z ich aplikacją lekarz może przepisać lek recepturowy, tj. lek sporządzany przez farmaceutę w aptece na podstawie recepty lub zlecenia, zgodnie z jego wiedzą fachową i zasadami dobrej praktyki sporządzania leków w aptece, a także z intencjami przepisującego lek.

Lek recepturowy jest sporządzany w aptece, jeżeli jego forma i skład nie mają odpowiednika w lekach gotowych produkowanych przez przemysł farmaceutyczny. W świetle obecnych problemów terapeutycznych, związanych z trudnościami aplikacyjnymi, dążeniem do eliminacji środków konserwujących oraz koniecznością zastosowania leku zawierającego co najmniej dwie substancje lecznicze w dawkach i w formie dostosowanych dla pacjenta, lek recepturowy zyskuje coraz większe znaczenie. Oznacza to możliwość precyzyjnego ustalenia składu leku w sposób zindywidualizowany ze względu na stan i stopień zaawansowania choroby u danego pacjenta. Rozszerzenie palety surowców oraz stosowanie nowych technologii, opakowań i systemów dozujących w nowoczesnej recepturze ułatwia sporządzenie leku spełniającego wszelkie wymagania, a także oczekiwania lekarza i pacjenta dotyczące uzyskania pożądanych efektów terapeutycznych.

W aptece sporządza się preparaty farmaceutyczne przeznaczone dla określonego pacjenta i wydawane bezpośrednio po sporządzeniu, czyli leki recepturowe oraz leki przygotowane na zapas według receptur opublikowanych w farmakopei, czyli leki apteczne. Wszystkie muszą spełniać wymagania monografii ogólnych Farmakopei Polskiej XII (FP XII), a sposób ich sporządzania musi zapewnić odpowiednią jakość, w tym również jakość mikrobiologiczną.

Wyróżnia się dwie kategorie leków recepturowych: niejałowe i jałowe. Każda z nich obejmuje różne formy, określane jako postać leku, którą definiuje się jako układ dostarczający substancję leczniczą do określonego miejsca działania przez określony czas. Leki te są sporządzane w celach terapeutycznych i profilaktycznych. W ich skład wchodzi jedna lub kilka substancji leczniczych i jedna lub kilka substancji pomocniczych. Substancje pomocnicze są stosowane w celu: nadania odpowiedniej formy lekowi, dostosowanej do wieku i drogi podania, zapewnienia odpowiedniej trwałości i odpowiedniego wchłaniania substancji leczniczej oraz nadania tzw. cech użytkowych, takich jak rozsmarowywalność, smak i zapach. W monografii FP XII „Właściwości funkcjonalne substancji pomocniczych” stwierdzono, że są to substancje, które nadają lekom odpowiednie właściwości funkcjonalne, a więc zapewniają „wymagane właściwości fizykochemiczne i biofarmaceutyczne preparatom farmaceutycznym”. Zarówno substancje lecznicze, jak i pomocnicze mogą należeć do różnych klas fizycznych i chemicznych. Mogą być pochodzenia naturalnego, półsyntetycznego lub syntetycznego. Te spośród nich, które są cząstkami stałymi, mogą się różnić wielkością, powierzchną właściwą, strukturą krystaliczną, formą polimorficzną, sypkością i zdolnością do sorpcji wilgoci. Wszystkie te cechy mają znaczenie dla sposobu sporządzania leku, ze względu na zamierzone jego zastosowanie oraz dla trwałości leku. W okresie stosowania przez pacjenta lek musi charakteryzować się właściwościami analogicznymi do tych, które posiadał bezpośrednio po sporządzeniu w aptece.

Substancje pomocnicze nie tylko oddziałują na jakość postaci leku, lecz mogą także nasilać lub osłabiać działanie substancji leczniczych. Ich wpływ określa się wówczas jako potęgujący, hamujący lub nawet znoszący działanie substancji leczniczej. Takie wzajemne oddziaływanie określa się mianem interakcji zachodzących w fazie farmaceutycznej, zarówno in vitro, jak i in vivo. Substancje pomocnicze w leku recepturowym powinny charakteryzować się brakiem takiego działania i w zastosowanych ilościach nie wykazywać działania farmakologicznego.

Lekarz, przepisując składniki leku recepturowego, kieruje się przede wszystkim charakterystyką farmakologiczną substancji leczniczych, w mniejszym zaś stopniu bierze pod uwagę właściwości fizykochemiczne składników oraz możliwe interakcje. Do farmaceuty należy obowiązek sprawdzenia recepty, m.in. pod względem merytorycznym, a więc sprawdzenia poprawności doboru składników i ich ilości, tak aby było możliwe sporządzenie leku o odpowiednich cechach i zawartości substancji czynnej gwarantujących uzyskanie powtarzalnej dawki leku. Ponadto substancje pomocnicze nie mogą wywoływać działań niepożądanych, tj. reakcji organoleptycznych lub alergicznych ani podrażnień. Ważny jest także dobór odpowiedniego opakowania bezpośredniego, które może być wykonane ze szkła, z tworzyw sztucznych bądź metalu. Z materiałów tych mogą „migrować” do postaci leku różne substancje, w tym alkalia, monomery i jony metali, które mogą katalizować reakcje rozkładu składników leku lub stać się przyczyną tworzenia osadu albo zmętnienia. W związku z tym w monografii narodowej FP XII „Sporządzanie leków w aptece” zwrócono uwagę na konieczność wprowadzania praktyki analizy ryzyka niewłaściwej jakości sporządzanego leku, uwzględniającej m.in. konieczność przeprowadzania obliczeń oraz ustalenie czynności wymaganych do prawidłowego sporządzenia leku i określenia jego trwałości.

Postacie leku recepturowego można usystematyzować w różnych kategoriach, zależnie od ich formy, właściwości i przeznaczenia. Jak już wspomniano, w FP XII wprowadzono podział na leki niejałowe i jałowe, biorąc pod uwagę miejsce i sposób sporządzania leków oraz wymagania farmakopealne.

1.1. | NIEJAŁOWE POSTACIE LEKU

Wyróżnia się płynne, półstałe i stałe niejałowe postacie leków recepturowych. Każda z tych kategorii jest zróżnicowana pod względem właściwości fizykochemicznych (ryc. 1.1).

1.1.1. | PŁYNNE POSTACIE NIEJAŁOWYCH LEKÓW RECEPTUROWYCH

Do grupy płynnych preparatów farmaceutycznych zalicza się roztwory oraz formy leku tworzące układy dyspersyjne, tj. zawiesiny i emulsje.

Roztwory (Solutiones) są to homogenne jednofazowe mieszaniny zawierające jedną lub kilka substancji leczniczych, które są rozpuszczone w rozpuszczalniku i występują w rozproszeniu molekularnym (cząsteczkowym) lub jonowym. Właściwości składników roztworu różnią się od właściwości finalnej postaci, tj. roztworu. Substancja lecznicza jako składnik stały jest rozpuszczona w rozpuszczalniku lub w mieszających się ze sobą rozpuszczalnikach, występujących w nadmiarze w stosunku do substancji. Stosunek ilościowy substancji leczniczej do rozpuszczalnika, określany jako stężenie, jest wyrażany w takich jednostkach, jak procent wagowo-wagowy, procent wagowo-objętościowy lub mol/L.

RYCINA 1.1.

Recepturowe niejałowe postacie leku.

W technologii postaci leku wyróżnia się:

• roztwory rzeczywiste, których cząstki mają wielkość poniżej 1 nm;

• roztwory koloidalne, których cząstki mają wielkość 1–200 nm.

Zawiesiny (Suspensiones), jako formy dyspersyjne, są układami dwufazowymi, w których substancje lecznicze i substancje pomocnicze występujące w formie stałej tworzą fazę rozproszoną, a rozpuszczalnik (rozpuszczalniki) – fazę rozpraszającą. W preparatach farmaceutycznych faza rozproszona o średnicy cząstek większej niż 1 µm może stanowić 0,5–50% ich masy. Fazą rozpraszającą są zazwyczaj woda lub roztwory wodne, etanol bądź glicerol, również w połączeniu z wodą oraz oleje. Wielkość cząstek fazy rozproszonej zależy od przeznaczenia recepturowego leku, tj. wynosi do 30 µm w przypadku preparatów do użytku wewnętrznego i do 80 µm w przypadku preparatów do użytku zewnętrznego. Ze względu na dużą różnicę w gęstości obu faz preparaty te ulegają sedymentacji. Szybkość procesu sedymentacji może być ograniczona przez zmniejszenie wspomnianej różnicy gęstości faz, zmniejszenie rozmiarów cząstek fazy rozproszonej oraz zwiększenie lepkości fazy rozpraszającej. Służyć ma to łatwiejszemu dyspergowaniu osadu poprzez wytrząsanie. Zgodnie z FP XII 30-sekundowe wytrząsanie musi zapewnić jednolite rozproszenie utrzymujące się nie krócej niż 3 min.

Emulsje (Emulsiones) to kolejny rodzaj postaci leku w formie układu dyspersyjnego dwóch niemieszających się ze sobą cieczy, z których jedna jest rozproszona w drugiej, tworząc kuleczki o średnicy od 0,1 do 10 µm.

W technologii postaci leku wyróżnia się:

• emulsję typu olej w wodzie (o/w);

• emulsję typu woda w oleju (w/o),

zależnie od właściwości cieczy tworzących fazę rozpraszającą lub rozproszoną. Rzadziej spotykane są emulsje wielokrotne, w których emulsje typu w/o lub o/w tworzą fazę rozproszoną, a odpowiednio woda lub olej – fazę rozpraszającą. Trwałość takiego układu zapewnia obecność emulgatora, który adsorbując się na granicy faz, tworzy błonę o różnych wartościach napięcia powierzchniowego względem obu niemieszających się faz. Od właściwości emulgatora i sposobu oddziaływania z fazą olejową i wodną zależy typ emulsji. Fazą rozpraszającą jest ta faza, w której lepiej rozpuszcza się emulgator (reguła Bancrofta).

Do sporządzania leków recepturowych jako emulgatory są stosowane związki wielkocząsteczkowe oraz związki powierzchniowo czynne, które przez zmniejszenie ilości energii koniecznej do powstania emulsji i obniżenie napięcia powierzchniowego na granicy faz stabilizują cały układ. Trwałość preparatów emulsyjnych jest ograniczona i wynika z oddziaływania takich czynników, jak: temperatura, pH, właściwości fizykochemiczne oraz ilości składników tworzących emulsję. Występujące w emulsjach zjawiska śmietankowania i flokulacji, czyli agregacji cząstek, są zjawiskami odwracalnymi i nie dyskwalifikują preparatu. Po energicznym wstrząśnięciu uzyskuje się pierwotne rozproszenie fazy wewnętrznej, natomiast koalescencja, prowadząca do rozdzielenia faz, jest zjawiskiem nieodwracalnym, świadczącym o niewłaściwej jakości sporządzonego preparatu.

W każdej z wymienionych wyżej form fizycznych mogą być przepisywane krople (Guttae) do użytku zewnętrznego i wewnętrznego (jakkolwiek bardzo rzadko są przepisywane w formie zawiesin i emulsji).

Płynną postacią leku są także mieszanki (Mixturae), zawierające substancje lecznicze w formie stałej lub płynnej, rozpuszczalniki, a także syropy, napary, odwary, nalewki i substancje pomocnicze. Mogą być roztworami przezroczystymi, ale często są opalizujące lub mętne. Należą do nietrwałych postaci leku, jakkolwiek sporządzone w prawidłowy sposób nie mogą tracić właściwości fizykochemicznych przez okres przydatności do użycia przez pacjenta.

Przeznaczenie: płynne postacie leku są stosowane doustnie, zewnętrznie na skórę, doodbytniczo, dopochwowo, do nosa, ucha i gardła, do inhalacji i płukania jamy ustnej, na dziąsła oraz do irygacji.

1.1.2. | PÓŁSTAŁE POSTACIE NIEJAŁOWYCH LEKÓW RECEPTUROWYCH

Do półstałych postaci leku zalicza się maści, kremy, żele i pasty.

Maści są preparatami składającymi się z jednej lub kilku substancji leczniczych oraz prostego lub złożonego podłoża, w którym substancje te są zawieszone lub rozpuszczane. Wyróżnia się cztery kategorie maści: (1) hydrofobowe, (2) absorbujące tylko niewielkie ilości wody, (3) emulgujące wodę, czyli posiadające zdolność absorpcji większej ilości wody oraz (4) hydrofilowe, do których sporządzenia są stosowane podłoża mieszające się z wodą.

Z kolei kremy są przykładem preparatów wielofazowych, zawierających fazę hydrofilową i lipofilową. W zależności od tego, która z nich jest fazą ciągłą, kremy mogą być lipofilowe lub hydrofilowe.

Natomiast żele są to ciecze żelowane odpowiednimi substancjami o właściwościach żelujących. W zależności od właściwości cieczy uzyskuje się żele lipofilowe (oleożele) lub hydrofilowe (hydrożele).

Przeznaczenie: półstałe postacie leku są stosowane na skórę, w jamie ustnej, doodbytniczo, dopochwowo oraz (rzadko) do oka i nosa.

1.1.3. | STAŁE POSTACIE NIEJAŁOWYCH LEKÓW RECEPTUROWYCH

Stałe postacie leku recepturowego to proszki, czopki, globulki i pręciki.

Proszki (Pulveres) są preparatami złożonymi ze stałych, sypkich i suchych cząstek o różnym stopniu rozdrobnienia, zależnym od ich przeznaczenia, tj. od tego, czy mają być podane doustnie, czy na skórę. To jedyna postać leku, która może być preparatem jednoskładnikowym, tzn. zawierającym tylko jedną substancję leczniczą. Częściej jednak przepisywane są proszki złożone, w skład których wchodzi jedna lub kilka substancji leczniczych oraz substancje pomocnicze. W przypadku braku substancji pro receptura składnikami mogą być proszki utworzone z gotowych produktów leczniczych – kapsułek lub tabletek.

Przeznaczenie: proszki są stosowane w jamie ustnej, do połykania, czyli jako preparaty doustne, a także na skórę oraz do sporządzania roztworów i zawiesin doodbytniczych.

Czopki (Suppositoria) są jednodawkowymi preparatami, których kształt, masa i konsystencja są dostosowane do podania doodbytniczego. Mogą zawierać jedną lub kilka substancji czynnych jednolicie rozproszonych lub rozpuszczonych w podłożu, a także substancje pomocnicze. Stosuje się dwie grupy podłoży czopkowych: (1) lipofilowe, nierozpuszczalne w wodzie oraz (2) hydrofilowe, rozpuszczalne w wodzie. W zależności od rodzaju podłoża czopki po aplikacji mogą rozpuszczać się w wydzielinie błon śluzowych lub ulegać topnieniu w temperaturze ciała.

Te same podłoża stosuje się do sporządzania globulek dopochwowych (Globuli vaginales) oraz pręcików dopochwowych (Bacilli vaginales) i docewkowych (Bacilli urethrales). Pręciki różnią się od czopków masą i kształtem, które wynikają z miejsc aplikacji leku.

Przeznaczenie: stałe postacie leku są stosowane w odbytnicy, pochwie i cewce moczowej.

1.2. | JAŁOWE POSTACIE LEKU

Do jałowych postaci leku zalicza się preparaty: do oczu, pozajelitowe, stosowane na rany oraz do irygacji i kardioplegii. Jak każda postać leku muszą one spełniać wymagania farmakopealne, jednak tym szczególnym wymaganiem, wyróżniającym je od pozostałych grup leków, jest jałowość. Dlatego muszą być sporządzane w warunkach jałowych oraz z zastosowaniem metod zapewniających ich jałowość, uniemożliwiających wzrost drobnoustrojów i zanieczyszczenie preparatu cząstkami nierozpuszczalnymi. W standardach sporządzania leków uwzględniono także wymagania dotyczące klas czystości powietrza oraz odpowiedniej odzieży. Na rycinie 1.2 podano przykłady jałowych postaci leków wykonywanych w aptekach ogólnodostępnych i szpitalnych.

RYCINA 1.2.

Jałowe postacie leku.

Leki do oczu są jałowymi preparatami w formie płynnej lub półstałej przeznaczonymi do podania do worka spojówkowego lub na gałkę oczną. W grupie preparatów płynnych wyróżnia się krople w formie roztworów lub zawiesin oraz roztwory do przemywania lub płukania oka, a także do nasączania opatrunków do oczu. Do grupy półstałych preparatów należą maści, kremy i hydrożele. Leki do oczu są wydawane w jałowych pojemnikach jedno- lub wielodawkowych, zapobiegających ewentualnemu zakażeniu w czasie stosowania i przechowywania. W przypadku kropli do oczu w formie zawiesin nierozpuszczalne składniki preparatu ulegają sedymentacji w trakcie przechowywania. Z tego względu użyte do sporządzenia zawiesin do oczu nierozpuszczalne substancje lecznicze powinny być zmikronizowane, tak aby po wstrząśnięciu preparatu uzyskać jednolite rozproszenie cząstek, zapewniające podanie w kropli odpowiedniej dawki leku.

Przeznaczenie: jałowe leki do oczu są stosowane w terapii zmian chorobowych występujących w różnych strukturach gałki ocznej i o różnej etiologii, urazów typu chemicznego lub termicznego oraz w profilaktyce i diagnostyce okulistycznej.

Preparaty pozajelitowe są jałowymi postaciami leku aplikowanymi w formie wstrzyknięć lub infuzji. Jako preparaty do wstrzykiwań są stosowane roztwory, zawiesiny lub emulsje, natomiast w formie preparatów do infuzji podaje się tylko roztwory lub emulsje o/w. Zawierają one jedną lub kilka substancji leczniczych, jałową wodę jako rozpuszczalnik oraz – jeśli to zasadne – substancje pomocnicze, np. korygujące pH lub ciśnienie osmotyczne, solubilizujące i zapewniające trwałość preparatu.

Mieszaniny do żywienia pozajelitowego stanowią przykład preparatów wieloskładnikowych. Są to jałowe postacie leku do wlewu w formie emulsji o/w zawierające od kilku do kilkudziesięciu substancji o różnych właściwościach fizykochemicznych. Według współczesnych standardów są przygotowywane w systemie jednego pojemnika (AIO – all in one), ale mogą być także przygotowane w systemie dwóch worków (TIO – two in one) – wówczas w jednym z nich znajduje się mieszanina niezawierająca emulsji tłuszczowej, a emulsja jest podawana oddzielnie. Skład mieszaniny jest ustalany indywidualnie dla każdego pacjenta na podstawie badań diagnostycznych. Preparaty te charakteryzują się ograniczoną trwałością i możliwością wystąpienia licznych interakcji między składnikami, a także zmian zachodzących pod wpływem czynników zewnętrznych, np. światła i temperatury oraz tlenu, co może stać się przyczyną braku skuteczności terapii. W związku z tym istotne są sposób i warunki sporządzania mieszanin do żywienia pozajelitowego, które powinny zapewnić nie tylko ich skuteczność terapeutyczną, lecz także bezpieczeństwo stosowania.

Przeznaczenie: mieszaniny do żywienia pozajelitowego są stosowane w celu dostarczenia drogą dożylną niezbędnych dla życia składników, tzn. węglowodanów, tłuszczów, aminokwasów, elektrolitów, witamin i pierwiastków śladowych, zgodnie z indywidualnym zapotrzebowaniem pacjenta.

Preparaty cytostatyczne (cytotoksyczne) są przygotowywane w aptece w formie jałowych roztworów lub zawiesin do podania pozajelitowego. Wykonywane są również roztwory, zawiesiny lub proszki do podania doustnego oraz płyny i maści do podania zewnętrznego. Pozajelitowe leki cytostatyczne (cytotoksyczne) są sporządzane w aptece i wydawane na oddział w workach lub w odpowiednio zabezpieczonych strzykawkach. Wykonuje się je z jałowych produktów leczniczych przez przetwarzanie w warunkach aseptycznych w celu uzyskania roztworu lub zawiesiny w dawce i objętości dostosowanej do potrzeb indywidualnego pacjenta. Ze względu na ich toksyczne działanie należy zwrócić szczególną uwagę na sposób sporządzania preparatów, który powinien być zgodny z obowiązującymi zasadami dotyczącymi leków pozajelitowych, a także uwzględnić wszelkie zasady postępowania związane z zabezpieczeniem osób pracujących przy przetwarzaniu, pakowaniu, przechowywaniu i wydawaniu leków, a także przy utylizacji odpadów.

Przeznaczenie: preparaty cytostatyczne są stosowane w chemioterapii nowotworów.

Płyny do irygacji są jałowymi roztworami o dużej objętości, zawierającymi jedną lub kilka substancji leczniczych, elektrolity bądź substancje osmotycznie czynne. Są przygotowywane w pojemnikach jednodawkowych spełniających wymagania pojemników dla leków pozajelitowych.

Przeznaczenie: do płukania jam ciała, ran i powierzchni, m.in. podczas zabiegów chirurgicznych.

Preparaty do kardioplegii są jałowymi roztworami, przygotowywanymi z jałowych produktów leczniczych zgodnie z zasadami obowiązującymi przy wytwarzaniu leków pozajelitowych.

Przeznaczenie: czasowe zatrzymanie akcji serca podczas operacji kardiochirurgicznych.

W aptekach szpitalnych wykonywane są również leki pozajelitowe w dawkach indywidualnych lub w dawkach dziennych, m.in. z antybiotykami i lekami przeciwgrzybiczymi.

Ze względu na przedstawioną wyżej różnorodność form leku recepturowego przy sporządzaniu preparatów farmaceutycznych konieczne jest bardzo uważne postępowanie i stosowanie zasad dobrej praktyki. Oznacza to, że muszą być spełnione wszelkie wymagania dotyczące: miejsca sporządzania leków, urządzeń, materiałów, składników leku, opakowań oraz przygotowania personelu.

Podczas sporządzania leku recepturowego konieczne jest zwrócenie szczególnej uwagi na:

• miejsce wykonania leku (loża recepturowa lub loża/boks aseptyczny) oraz rodzaj urządzeń i utensyliów;

• właściwości fizykochemiczne substancji leczniczych i substancji pomocniczych, odpowiednie do sporządzania zamierzonej postaci leku, o odpowiedniej jakości i trwałości;

• ilość substancji leczniczej w jednostce dawkowania, która nie może przekraczać dopuszczalnych dawek maksymalnych;

• brak wpływu substancji pomocniczych zawartych w gotowym preparacie na właściwości substancji leczniczej/leczniczych oraz na ocenę profilu bezpieczeństwa stosowanych substancji dla pacjentów z określonej grupy wiekowej w przypadku braku substancji pro receptura;

• brak interakcji pomiędzy składnikami leku i opakowaniem;

• trwałość substancji leczniczej/leczniczych oraz postaci leku w zależności od czynników zewnętrznych, takich jak światło, temperatura i pH, w przypadku płynnych preparatów;

• dostosowanie opakowania do sposobu aplikacji i trwałości leku;

• ocenę jakości sporządzonej formy leku (metodami możliwymi do zastosowania w warunkach aptecznych);

• okres przydatności leku do użycia oraz warunki jego przechowywania.

Powyższe wskazania świadczą o celowości opracowania i stosowania w aptece systemu zapewnienia jakości, zgodnie ze wskazaniami zawartymi w monografii narodowej FP XII „Leki sporządzane w aptece”.2.
DROGI PODANIA LEKÓW
Renata Jachowicz

Przywrócenie zaburzonej na skutek zmian patologicznych funkcji fizjologicznej organizmu wymaga terapii, opartej m.in. na wyborze leku odpowiedniego dla danego pacjenta. Skuteczność terapii zależy od formy i drogi podania leku, gwarantujących także bezpieczeństwo jego działania. Leki recepturowe stanowią szczególną grupę, gdyż lekarz proponuje skład, ilość i miejsce ich podania w sposób indywidualny dla każdego pacjenta. Leki recepturowe niejałowe mogą być aplikowane w różny sposób: doustnie, na skórę, na błony śluzowe jamy ustnej, doodbytniczo, dopochwowo, do nosa i ucha. Natomiast leki jałowe, tj. preparaty do oczu oraz do wstrzykiwań i wlewów, są podawane odpowiednio do worka spojówkowego lub na gałkę oczną, a także pozajelitowo (np. preparaty do żywienia pozajelitowego, leki cytotoksyczne, do kardioplegii).

Niezależnie od drogi podania wchłanianie substancji leczniczych zależy od:

• właściwości fizykochemicznych tych substancji;

• postaci leku;

• czynników fizjologicznych i patologicznych.

Tylko substancje lecznicze w formie rozproszenia molekularnego, a więc w formie rozpuszczonej, ulegają wchłanianiu.

Układ pokarmowy jest fizjologicznym miejscem przyjmowania pokarmów, a w stanach patologicznych – również leków. Ze względu na zróżnicowanie środowisk poszczególnych segmentów przewodu pokarmowego (m.in. dotyczące zdolności wydzielniczych, pH i enzymów) wybór leku powinien uwzględniać środowisko miejsca wchłaniania i miejsca działania substancji leczniczej.

Drogą doustną podaje się leki w formie płynnej i stałej. Uzyskanie efektu terapeutycznego zależy od formy leku jako układu dostarczającego substancję leczniczą oraz od endogennych procesów fizjologicznych, jakim ulega ta substancja od momentu przyjęcia leku przez pacjenta do momentu osiągnięcia miejsca działania. Procesy te określa się akronimem LADME (L – liberation, uwalnianie, A – absorption, wchłanianie, D – distribution, dystrybucja, M – metabolism, metabolizm, E – excretion, usuwanie leku lub metabolitów z organizmu).

Oznacza to, że substancja najpierw uwalnia się z postaci leku, a po rozpuszczeniu w fizjologicznym środowisku rozprzestrzenia się, przenika przez błony biologiczne i wreszcie dociera do miejsca działania.

Wchłanianie leków podanych drogą doustną może zachodzić już w jamie ustnej. Jednak leki recepturowe są preparatami przede wszystkim do połykania, zatem wchłanianie w jamie ustnej nie zachodzi. Przełyk jest miejscem „transportu” leku z jamy ustnej do żołądka. W żołądku wchłanianie substancji leczniczej jest ograniczone ze względu na cechy anatomiczno-fizjologiczne oraz stosunkowo małą powierzchnię. Większość substancji leczniczych wchłania się w jelicie cienkim. Dwunastnica jest pierwszym segmentem jelita cienkiego, a kolejnymi są jelito czcze i jelito kręte. Przez dyfuzję przez nabłonek jelitowy substancje lecznicze docierają do krążenia i miejsca działania. Efektywność terapeutyczna zależy także od reakcji metabolicznych zachodzących pod wpływem układów enzymatycznych, określanych mianem efektu pierwszego przejścia. Większość tych procesów zachodzi przede wszystkim w wątrobie, jakkolwiek substancja lecznicza może ulegać biotransformacji również w innych narządach. W wyniku metabolizmu może nastąpić osłabienie działania farmakologicznego substancji lub nawet jego inaktywacja. Końcowym etapem jest wydalanie różnymi drogami: przez nerki z moczem, przez wątrobę z żółcią, a po przedostaniu się do jelit z kałem, przez płuca z powietrzem wydychanym oraz przez gruczoły skóry z potem.

Zatem po doustnym podaniu leku substancja lecznicza musi się uwolnić z postaci leku, aby mogły zajść dalsze procesy. Zarówno właściwości fizykochemiczne, jak i postać leku mają wpływ na uwalnianie i wchłanianie substancji leczniczej. Pozostałe procesy, tzn. dystrybucja, metabolizm i wydalanie, zależą od stężenia substancji leczniczej w płynach ustrojowych i tkankach oraz od czynników fizjologicznych będących indywidualnymi cechami pacjenta.

Spośród płynnych postaci leku doustnie stosowane są roztwory, zawiesiny i emulsje. Tylko w roztworach substancja lecznicza jest rozpuszczona i w związku z tym nie ma etapu jej uwalniania. Natomiast w zawiesinach trudno rozpuszczalna substancja lecznicza rozproszona w rozpuszczalniku w pierwszym etapie ulega rozpuszczaniu w środowisku przewodu pokarmowego i dopiero w takiej formie przenika przez błony komórkowe. Oznacza to, że wchłanianie z zawiesiny jest wolniejsze niż z roztworu. Obecność substancji pomocniczych w obu postaciach leku, tj. regulujących lepkość lub pH, może wpływać na szybkość wchłaniania (ryc. 2.1). Z emulsji doustnych o/w substancja lecznicza uwalnia się z kropli olejowych fazy wewnętrznej do fazy zewnętrznej i środowiska przewodu pokarmowego. W przypadku tej formy leku to właściwości emulgatorów mogą wpływać na spowolnienie lub przyspieszenie procesu wchłaniania. Jako substancje powierzchniowo czynne mogą one oddziaływać na błonę komórkową, zwiększając przepuszczalność nabłonka, lub tworzyć micele, w których zostają zamknięte cząsteczki substancji leczniczej, przez co wchłanianie będzie spowolnione.

Gdy aplikowane są proszki w kapsułkach żelatynowych lub skrobiowych, pierwszym procesem po połknięciu kapsułki jest jej rozpad i/lub rozpuszczanie w soku żołądkowym. Dopiero uwolniona substancja stała rozpuszcza się i dyfunduje do miejsca wchłaniania i działania. Po rozpadzie kapsułki dalsze procesy przebiegają podobnie jak po podaniu zawiesiny. O powodzeniu terapii po doustnym podaniu leku decydują także czynniki fizjologiczne. Funkcje fizjologiczne każdego odcinka przewodu pokarmowego są sprzężone z funkcją motoryczną każdego z nich. Po połknięciu leku czas przejścia z jamy ustnej do jelita grubego jest bardzo zróżnicowany i wynosi od około 9 godz. do około 50 godz.

Skóra jest częstym miejscem aplikacji leków recepturowych, przede wszystkim w celu leczenia miejscowych schorzeń skóry, a także wywołania działania terapeutycznego w tkankach położonych głębiej. Jest największym organem człowieka, o powierzchni 1,7–2 m², a jednocześnie barierą chroniącą przed fizycznymi, chemicznymi i biologicznymi czynnikami zewnętrznymi środowiska oraz urazami mechanicznymi. Zmiany patologiczne są wynikiem oddziaływania wymienionych czynników oraz powstają w przebiegu innych chorób wewnętrznych.

Wyróżnia się dwie podstawowe warstwy skóry: (1) naskórek (epidermis) z warstwą rogową (stratum corneum) o grubości 50–100 µm oraz (2) skórę właściwą (dermis) o grubości 0,5–2 mm. Warstwa rogowa naskórka jest skuteczną barierą mechaniczną, która ze względu na lipofilowy charakter utrudnia przenikanie różnych substancji, w tym substancji leczniczych, do głębszych jej warstw. Żywy naskórek ma charakter hydrofilowy, podobnie jak skóra właściwa wykazująca cechy hydrofilowego żelu białkowego. Ten zróżnicowany charakter warstw skóry determinuje szybkość przenikania substancji leczniczych z aplikowanych form leku, jakkolwiek postać leku ma istotny wpływ na dyfuzję substancji leczniczej do warstwy rogowej. Stosowane na skórę preparaty farmaceutyczne to: maści, żele, kremy, pasty, roztwory oraz sypkie proszki w formie stałej. Wybór postaci leku jest zazwyczaj dostosowany do rodzaju schorzenia, charakteru, lokalizacji i rozległości zmian, a także indywidualnej wrażliwości pacjenta na składniki postaci leku.

Półstałe postacie leku są najczęściej przepisywaną formą w terapii dermatologicznej. Rodzaj podłoża wpływa na przenikanie zawartej w nim substancji leczniczej do warstwy rogowej. Proces dyfuzji substancji leczniczej z podłoża do stratum corneum zależy od rozpuszczalności substancji leczniczej w obu fazach, co jest wyrażane wartością współczynnika podziału podłoże/stratum corneum, a więc stosunkiem stężenia substancji leczniczej w obu warstwach. Ze względu na wspomnianą wcześniej lipofilowość warstwy rogowej substancje o charakterze lipofilowym łatwiej dyfundują z podłoża o charakterze hydrofilowym, a hydrofilowe – z podłoży lipofilowych. Gdy współczynnik podziału podłoże/warstwa rogowa jest większy od 1, wówczas w przypadku zastosowania podłoża lipofilowego substancja o charakterze lipofilowym będzie miała większe powinowactwo do podłoża, a substancja hydrofilowa – do warstwy rogowej. Dalsze przenikanie substancji leczniczych do żywych warstw naskórka będzie również zależało od współczynnika podziału, tym razem stratum corneum/żywy naskórek, gdyż następuje zmiana środowiska z lipofilowego na hydrofilowe. W związku z tym substancje o charakterze hydrofilowym, mając większe powinowactwo do żywych warstw naskórka, będą dyfundowały szybciej niż substancje lipofilowe. Z kolei dyfuzja do skóry właściwej następuje zgodnie z gradientem stężeń. Od wielkości powierzchni skóry, na którą został nałożony preparat oraz od grubości jego warstwy zależy ilość substancji leczniczej, która po jednorazowej aplikacji leku będzie penetrowała do poszczególnych warstw skóry. Nanoszenie cienkiej warstwy preparatu jest korzystne, gdyż w okresie stosowania może następować odparowanie zawartych w podłożu składników lotnych, a przez to zwiększa się stężenie substancji leczniczej i wzrasta jej aktywność termodynamiczna. Przykładami środków aplikowanych na powierzchnię skóry o działaniu miejscowym są leki przeciwgrzybicze i antyseptyki dyfundujące do warstw naskórka (np. leki o właściwościach ściągających) oraz do skóry właściwej (np. leki znieczulające, przeciwzapalne i przeciwświądowe). W przypadku stosowania leków na rany lub zranioną skórę substancja lecznicza dociera do krążenia ogólnego.

Doodbytniczo (per rectum), ze względu na silne unaczynienie odbytnicy, podaje się leki recepturowe w formie czopków lub wlewów w celu wywołania nie tylko działania miejscowego, lecz także ogólnego. Wybór tej drogi podania jest szczególnie uzasadniony w przypadku substancji leczniczych wykazujących działanie drażniące lub ulegających rozkładowi w środowisku przewodu pokarmowego, a także w sytuacji, gdy pacjent nie może przyjąć leku doustnie lub jest nieprzytomny. Ta droga podania leku jest również stosowana w terapii pediatrycznej. Anatomicznie odbytnica jest końcowym odcinkiem jelita grubego złożonym z odbytnicy właściwej, o długości 12–15 cm i szerokości 3–6 cm oraz kanału odbytu, o długości 3–4 cm. Powierzchnia wchłaniania odbytnicy, wynosząca 200–400 cm², stanowi 0,01% powierzchni wchłaniania jelit. Nabłonek odbytnicy jest pokryty śluzem. Objętość płynu odbytniczego wynosi 2–3 mL, a jego pH u osób zdrowych mieści się w granicach 7,2–7,8. W stanach zapalnych pH obniża się do wartości 6,3–6,5, a w chorobach nowotworowych wzrasta do wartości 7,8–8,4.

Skuteczność terapeutyczna preparatów farmaceutycznych podanych tą drogą zależy od właściwości fizykochemicznych substancji leczniczych i pomocniczych, rodzaju postaci leku oraz czynników fizjologicznych i patologicznych. Mała objętość płynu odbytniczego i jego lepkość, motoryka i zawartość odbytnicy oraz patologiczne zmiany nabłonka odbytnicy mogą ograniczać uwalnianie i wchłanianie substancji leczniczej, a hydrofilowe środowisko hamuje przenikanie lipofilowych substancji leczniczych. Preparaty w formie roztworów łatwo rozprzestrzeniają się po powierzchni odbytnicy i mogą zostać wchłonięte bezpośrednio po podaniu. Natomiast w przypadku założenia czopka do odbytnicy substancja lecznicza musi się uwolnić, po uprzednim rozpuszczeniu lub stopieniu czopka w temperaturze ciała ludzkiego, do małej objętości płynu odbytniczego i dopiero w formie rozpuszczonej może przenikać przez warstwę śluzu i komórki błony śluzowej odbytnicy do krążenia ogólnego. Uwalnianie substancji leczniczej zależy od rodzaju i właściwości podłoża i jej rozpuszczenia lub zawieszenia w podłożu. Stopień uwalniania można przewidzieć na podstawie znajomości wartości współczynnika podziału podłoże/woda, stopnia rozdrobnienia i stężenia substancji leczniczej. Sposób i stopień rozprzestrzeniania zależą od rodzaju podłoża. Jeżeli rozprzestrzenianie jest ograniczone do dolnego segmentu odbytnicy, to substancja lecznicza wchłaniana przez żyłę główną dolną nie dociera do wątroby i nie ulega efektowi pierwszego przejścia.

Dopochwowo aplikuje się leki w postaci globulek (czopków dopochwowych) o działaniu miejscowym. W tym celu są stosowane przede wszystkim substancje o działaniu przeciwzapalnym, ściągającym, przeciwbakteryjnym i przeciwgrzybiczym, a w przypadku zmian chorobowych pochwy o różnej etiologii także niektóre hormony. Błona śluzowa pochwy ze względu na unaczynienie nie stanowi dobrej bariery i część substancji leczniczych zawartych w globulkach, które w założeniu miały mieć tylko miejscowe działanie, może przeniknąć do krążenia ogólnego, co jest efektem niepożądanym. Nie jest zalecane stosowanie tą drogą leków o działaniu ogólnoustrojowym, gdyż wiąże się to z ryzykiem wystąpienia zmian w błonie śluzowej pochwy.

Donosowo są podawane leki recepturowe stosowane w leczeniu infekcyjnych i alergicznych podrażnień błony śluzowej nosa oraz niedrożności jamy nosowej. Mają one formę roztworów, rzadziej zawiesin lub emulsji, podawanych przy użyciu odpowiedniego aplikatora, tj. kroplomierza lub atomizera. Nos stanowi wstępny odcinek dróg oddechowych. Przedsionek nosa jest pokryty skeratynizowanym nabłonkiem, a głębiej położone małżowiny – urzęsionym nabłonkiem wielorzędowym, pełniącym fizjologiczną funkcję oczyszczającą. Nabłonek jest pokryty cienką warstwą śluzu, przesuwanego w stronę gardła przez ruch rzęsek. Zarówno leki do nosa, jak i drobnoustroje mogą powodować ograniczanie ruchliwości rzęsek, a tym samym hamować transport śluzowo-rzęskowy. W przypadku aplikacji leku działającego miejscowo istotne jest rozważenie ryzyka interakcji między składnikami postaci leku a nabłonkiem. Hamowanie aparatu rzęskowego może wystąpić pod wpływem m.in. glikolu propylenowego (stężenie powyżej 30%), sorbitolu (stężenie powyżej 40%) oraz parafiny ciekłej. Do osłabienia ruchu rzęsek może dojść np. wskutek stosowania leków przeciwhistaminowych, siarczanu neomycyny, chloramfenikolu lub sulfacetamidu.

W stanach zapalnych zewnętrznego przewodu słuchowego o podłożu bakteryjnym lub grzybiczym stosuje się leki recepturowe aplikowane w formie kropli roztworów lub zawiesin oraz maści i zasypek. Wybór vehiculum powinien uwzględniać rozpuszczalność nie tylko substancji leczniczej, lecz także woskowiny wydzielanej przez gruczoły przewodu słuchowego (patrz rozdz. 12).

Leki recepturowe do oczu, w formie jałowych płynnych lub półstałych preparatów, są aplikowane do worka spojówkowego lub bezpośrednio na gałkę oczną. W postaci płynnej aplikuje się roztwory i zawiesiny, rzadziej emulsje, a w postaci półstałej – żele, kremy i maści. Złożona struktura anatomiczna oraz mechanizmy ochronne gałki ocznej sprawiają, że do zmienionej chorobowo tkanki nie dociera cała objętość zawartej w preparacie substancji leczniczej. Zaaplikowanie kropli roztworu lub zawiesiny o objętości około 50 µL powoduje szybkie usunięcie z worka spojówkowego znacznej jej ilości na skutek rozcieńczenia z płynem łzowym. W konsekwencji pojawia się łzawienie, gdyż została przekroczona objętość cieczy zdolnej do pokrycia gałki ocznej warstwą płynu łzowego (30 µL). Zmienna ilość wydzielanych łez może także wynikać z oddziaływania składników formulacji bądź temperatury lub ze stymulacji nerwowej. Część substancji leczniczej może się przedostawać drogą kanalików łzowych do jamy nosowej, gardła i przewodu pokarmowego, co jest zjawiskiem niepożądanym. Czas kontaktu z powierzchnią gałki ocznej, przede wszystkim rogówki, wynosi 1–2 min. Ponadto w wyniku oddziaływania w części przedrogówkowej oka czynników fizjologicznych, takich jak szybkość wymiany płynu łzowego (około 1,2 µL/min) i szybkość parowania (około 3 µL/godz./cm²), około 90% zaaplikowanej dawki leku ulega usunięciu. Oznacza to, że tylko 10% substancji leczniczej, a często jeszcze mniej, podlega dalszemu procesowi przenikania przez rogówkę oka, określanej mianem naturalnej selektywnej bariery, o grubości około 1 mm w części obwodowej i 0,5 mm w części centralnej. Rogówka jest tkanką heterogeniczną o właściwościach lipofilowo-hydrofilowych. Wielowarstwowa struktura rogówki sprawia, że substancja lecznicza dociera do głębiej położonych struktur oka dopiero po przeniknięciu przez lipofilowy nabłonek rogówki (epithelium), hydrofilowy miąższ rogówki (stroma seu substantia propria) i lipofilowy śródbłonek (endothelium).

RYCINA 2.1.

Drogi aplikacji niejałowych leków recepturowych.

Wydłużenie czasu kontaktu oddziaływania leku z powierzchnią gałki ocznej uzyskuje się przez stosowanie zawiesin i roztworów olejowych, wprowadzenie do wodnych preparatów substancji pomocniczych zwiększających lepkość lub aplikację półstałych postaci leku. Wydłużenie czasu działania leku umożliwia rzadsze jego aplikowanie. Jałowe żele, maści i kremy są nakładane na brzegi powiek lub do worka spojówkowego. Ze względu na konsystencję czas kontaktu jest wydłużony maksymalnie do 2 godz. Dzięki ruchowi powiek preparat rozprzestrzenia się po powierzchni gałki ocznej.

Spośród półstałych postaci leku szczególnie korzystne cechy wykazują żele. Hydrożele stosowane w terapii okulistycznej odznaczają się przezroczystością, dzięki czemu nie utrudniają widzenia. Po aplikacji maści występują zaburzenia widzenia, spowodowane różnicą między współczynnikami refrakcji płynu łzowego i zastosowanego podłoża. Z tego względu zaleca się stosowanie maści na brzeg powiek przed snem.

Na rycinie 2.1 przedstawiono przykłady niejałowych postaci leku aplikowanych w różny sposób.