Relacyjna moc darów troski i ofiarność druhów ochotniczych straży pożarnych - ebook

PODZIĘKOWANIA

Pragnę wyrazić szczere podziękowania wszystkim Uczestniczkom i Uczestnikom, którzy wzięli udział w badaniach społecznych. Pragnę wyrazić głęboką wdzięczność za poświęcony czas, żywiąc nadzieję na właściwe uchwycenie sił sprawczych ujawniających najznamienitsze oblicza człowieczeństwa przekazywanego nam w codziennej służbie.

Mojemu przełożonemu, panu profesorowi Janowi Maciejewskiemu dziękuję serdecznie za utwierdzanie mnie w przekonaniu o potrzebie i słuszności kontynuacji badań nad społecznością strażacką. Realizacja kariery naukowej pod okiem tak doskonałego socjologa, który w refleksji nad socjologią zawodów ulokowanych w systemie bezpieczeństwa państwa wyprzedza swoje czasy, pozostaje niezwykłym doświadczeniem, a zarazem przywilejem. Podjęty projekt badawczy okazał się dla mnie początkiem zaangażowania w krytyczny realizm.

Badania te nie zostałyby zrealizowane bez inspiracji, jakiej dostarczył mi pan dyrektor Instytutu Socjologii Uniwersytetu Wrocławskiego prof. zw. dr hab. Zbigniew Kurcz. Współpracując z Panem Profesorem, mogłam podziwiać, ile troski okazuje innym, zarówno maluczkim, jak i wielkim. Jestem mu niezmiernie wdzięczna za tę niezwykle cenną inspirację, która okazała się zjawiskiem wartym socjologicznego rozpoznania. Troska leży bowiem u źródeł wszelkich ludzkich poczynań.

Dziękuję również recenzentom, pani dr hab. Izabeli Grabowskiej, panu ks. prof. dr. hab. Januszowi Mariańskiemu oraz panu prof. dr. hab. Markowi Rembierzowi, za trud włożony w przygotowanie recenzji wydawniczych książki. Pani profesor Izabela Grabowska podzieliła się ze mną swoją niezwykłą wiedzą z obszaru krytycznego realizmu i ontologii społecznej, poniekąd skłaniając mnie do ponownego przemyślenia wielu treści zawartych na tych stronach, ich głębszego przeanalizowania, a nawet uzupełnienia. Podziękowania za recenzję wydawniczą kieruję do pana profesora ks. prof. dr. hab. Janusza Mariańskiego. Pan profesor był dla mnie niezwykłą inspiracją przy rozszyfrowywaniu istoty podmiotowości sprawczej strażaków oraz źródeł kierujących nimi trosk. Wyrażam wielkie uznanie dla dorobku naukowego profesora i ogromną wdzięczność za możliwość jego wykorzystania we własnym projekcie naukowym. Za spojrzenie filozoficzne dziękuję panu profesorowi Markowi Rembierzowi, potwierdzającemu słuszność obranej perspektywy badawczej. Wszyscy recenzenci wykazali się wielką życzliwością i zrozumieniem dla tak trudnego obszaru moich badań.

Na ręce pana profesora Adama Mrozowiskiego pozwolę sobie złożyć podziękowania dla znamienitych socjologów i badaczy z mojej rodzimej Alma Mater, zajmujących się problematyką sprawczości. Podziękowania kieruję również do naukowców z krajowych i zagranicznych ośrodków akademickich, których dorobek naukowy pozwolił mi ostatecznie potwierdzić kierunek moich naukowych dociekań. Jesteście dla mnie niewyczerpanym źródłem inspiracji.PROLOG

Na wstępie chciałabym uwypuklić znaczenie kontynuacji socjologicznych badań dotyczących straży pożarnej. Pierwsza monografia Państwowa Straż Pożarna w systemie bezpieczeństwa państwa. Studium socjologiczne (Stochmal 2015) powstała w toku badań doktorskich i prezentuje wzór osobowy funkcjonariusza PSP wraz z kontekstem kulturowym wyłonienia się pożarnictwa w przestrzeni społecznej. Chcąc kontynuować temat związany ze strażą pożarną, obrałam sobie dalszy kierunek eksploracji wybranych zagadnień z obszaru będącego jednym z filarów zrównoważonego rozwoju, a mianowicie rozwoju społecznego (rozpatrywanego w literaturze przedmiotu łącznie z filarem ekologicznym oraz ekonomicznym). Podjęta problematyka – niezwykle interesująca, wielość warstw rzeczywistości społecznej składających się na nią jest niezwykle złożona, dlatego też koncentruję się wyłącznie na wybranych zagadnieniach. Podstawową kwestią jest ukazanie znaczenia czynników społeczno-demograficznych, ekonomicznych czy szeroko rozumianych czynników kulturowych wpływających na zaangażowanie obywatelskie, wyrażające się członkostwem w strukturach OSP. Zaangażowanie to wyraża troski będące swoistym zobowiązaniem dbałości o lokalną ojczyznę, a ich rezerwuarem jest podmiotowość sprawcza strażaków.

Przeprowadzając choćby pobieżną analizę ładu aksjonormatywnego, zauważamy, iż „dokonujące się zmiany w systemach wartości i norm moralnych współczesnych, pluralistycznych społeczeństw przebiegają: od uniwersalizmu do partykularyzmu; od prospołeczności do egoizmu, od nieufności »wymuszonej« do nieufności »wybranej«; od familiaryzmu do różnorodności życia małżeńskiego i rodzinnego; od poczucia odpowiedzialności do wartości samorozwojowych i związanych z tym: emancypacją, autonomizacją jednostki i krytycyzmem wobec autorytetów moralnych; od rygoryzmu do relatywizmu (liberalizmu moralnego) i permisywizmu” (Walczak-Duraj 2013, s. 235). Urzeczywistniające się zmiany w systemie wyznawanych wartości skłaniać mogą ludzi do wyrażania swojego zaangażowania w instytucjonalnych bądź pozainstytucjonalnych formach. Każda forma takiego współuczestnictwa we wspólnocie wyraża pewien niepokój, który rezonuje z nieustannym przepracowywaniem trosk o należyte zapewnianie bezpieczeństwa ontologicznego. To z kolei przyczynia się do umacniania potencjału dobrostanu wspólnoty.

Zaangażowanie społeczne stanowi rdzeń społeczeństwa obywatelskiego i odsłania jedną z wielu warstw składających się na jego uogólnioną tożsamość. Obywatel to rola społeczna, jaką trochę bezwiednie przyjmujemy w związku z naszą bytnością w danej wspólnocie. Rola ta pozostaje niezwykłym darem, zapośredniczonym z przeszłości i stanowiącym wyzwanie dla przyszłości, utrwalanym i odtwarzanym w następnych pokoleniach wspólnoty. Rola obywatela realizowana jest w przestrzeni instytucjonalnej społeczeństwa obywatelskiego. Odgrywanie tej roli nie tylko łączy się z uzyskiwanymi przywilejami, ale również zobowiązuje do pielęgnowania wspólnych wartości poprzez akty zaangażowania społecznego. Jedną z wielu kreacji uczestnictwa we wspólnocie jest podejmowanie aktywności w strukturach instytucjonalnych ochotniczych straży pożarnych. Jednak przedmiotem mojego zainteresowania jest człowiek zaangażowany w tego typu aktywność, a nie struktura organizacyjna, której podlega. Eksploracja struktur organizacyjnych OSP – uwarunkowań kulturowych, ekonomicznych czy politycznych – wymaga podjęcia odrębnego projektu badawczego, który mogę zrealizować w dalszych zamierzeniach. Oczywiście zgodnie z logiką ontologii społecznej uwarunkowania te zostały należycie rozpoznane. Znaczącą inspiracją dla mnie była zachęta skierowana do badaczy przez pana profesora Krzysztofa Wieleckiego do „rozpoznawania bojem” (Wielecki 2010b, s. 8) zagadnień z obszaru podmiotowości.

Tytuł monografii precyzyjnie oddaje namysł nad jej przesłaniem. Dotykam tutaj osobliwości indywidualnego zaangażowania społecznego, tego oddolnego aktu woli ku innym, partycypacji będącej zawsze darem serca, wyrazem ofiarności wynikającej z dostrzegania rozlicznych trosk trapiących wspólnotową przestrzeń życia społecznego. Wzajemność oparta jest na darach uaktywniających powiązania relacyjne, za pomocą których w sieciach społecznych umiejętnie dystrybuowane są zasoby umożliwiające eliminację trosk, nie tylko egzystencjalnych. Dary serca są zakorzeniane w systemie aksjonormatywnym członków społeczności poprzez procesy socjalizacji do pełnionych ról społecznych. Wspomniane osoby czynią to w kontekście instytucjonalnym, bo posiadają status członka OSP i współuczestniczą we wspólnocie będącej wyrazem „zorganizowanej infrastruktury społeczeństwa obywatelskiego” (Gensicke, Olk, Reim, Schmithals, Dienel 2009, s. 43). Jednocześnie realizują pomoc w kontekście pozainstytucjonalnym, konstruując wymiary swojej podmiotowości prospołecznej.

Ujawnione w toku badań wzorce podmiotowości zaangażowanych społecznie członków lokalnych społeczności ujawniają również nieustanną gotowość przekazywania darów troski i ofiarności, tych doniosłych, lecz niedostrzeganych sił umacniających wspólnoty. Troski wyrażające głębokie poczucie współodpowiedzialności umiejscawiają się w konstrukcie podmiotowości sprawczej członków OSP. Analiza wspomnianych postaw prospołecznych może stanowić ważne źródło inspiracji dla tych, którzy wykazują niezwykłą gotowość do podjęcia podobnych działań, ale jeszcze się nie zdecydowali na ten krok. Jednocześnie zaprezentowanie wzorów społecznych członków OSP ukazuje, jak zaangażowanie prospołeczne tworzy kapitał, będący efektem międzyludzkich relacji, przyczyniając się do wzrostu dobrostanu naszego kraju, nie tylko w wymiarze lokalnym.

Pragnę również, aby niniejsza monografia była przede wszystkim zrozumiała dla osób, które niekoniecznie związane są z nauką, bądź dla adeptów nauki rozpoczynających aktywność akademicką, aby nie zniechęcać ich do poznawania otaczającego nas świata. Dlatego też starałam się unikać żargonu nauki, przekazując niekiedy treści w najbardziej przyswajalnej formie, co wymaga pewnej schematyczności w prezentowaniu treści. Zadziwiać może również liczba załączonych analiz – poniekąd są one dowodem poczynionych wysiłków, stąd zdecydowano się na taką prezentację materiału. W toku realizacji projektu dostrzeżono również, iż liczba podjętych wątków i wielość perspektyw je opisujących utrudnia jego zakończenie. W myśl powiedzenia: im głębiej w las, tym więcej drzew. Wyłonione w toku realizacji przedsięwzięcia nowe obszary socjologicznej eksploracji z pewnością będą kontynuowane. Odsłoniły się bowiem niezwykłe perspektywy dalszych ich rozpoznań.WPROWADZENIE

Teorie społeczne zmierzają do wyjaśniania coraz odleglejszych i głębszych kwestii związanych z tym, co nazywam codziennością. Ponieważ socjologia nie kończy się tam, gdzie rzeczywistość, nie przejmuje się wkraczaniem w pola badawcze niezwyczajne dla tej dyscypliny. Socjologia uznawana jest za względnie autonomiczną dyscyplinę naukową z uwagi na specyficzną samorefleksyjność oraz dostrzeganie zmienności tego, co nazwiemy wspólnotowością. Ta dyscyplina jednak tłumaczy nam rzeczywistość społeczną w pełnym bogactwie rozpoznanych kontekstów i ich odniesień. Poszukiwania te są prowadzone wskutek inspiracji czerpanych z wielu dyscyplin naukowych i doceniają wagę wiedzy żmudnie gromadzonej przez badaczy w ciągu ostatnich stuleci. Jednak i w codzienności każdego człowieka ujawnia się potencjał bycia socjologiem, wszyscy wnikliwie obserwujemy codzienność i zmagamy się z jej bezkresnością.

Kultura jest swoistym genomem wyposażającym przestrzenie społeczne w moce niezbędne do nieustannego generowania zmian. Te znaczące mechanizmy generatywne oraz towarzyszące im siły sprawcze mają potencjał stanowienia oraz utrwalania rzeczywistych zjawisk i kreowania procesów czy kształtowania stosunków i powiązań, a tym samym działań niezbędnych dla zachowywania porządku i ładu społecznego. Dlatego też socjologia pozostaje naukowym schematem opisu złożonej i wielowarstwowej rzeczywistości społecznej, a jej dokonania wyrażane są za pomocą uzasadnionych uogólnień. Przekształcanie struktur społecznych pozostaje procesem ciągłym. Ta specyficzna dynamika odzwierciedla tradycyjny przedmiot badań socjologii odznaczający się swoistą tożsamością.

System społeczny nie jest czymś namacalnym, jego wzorcowe elementy są dynamicznie konstruowane, nieustannie (re)definiowane, „wyplatane” czy aktualizowane w kulturowym i biologicznym kontekście, przekształcając losy indywidualnych biografii. Struktury społeczne „tkane są” ze wzorów życia ludzi pozornie (nie)zwyczajnych, przekształcając materię społeczną i tworząc unikatowe wzorce wspólnotowe. Jedne wzory zanikają z powodu znaczących zmian historycznych, inne tworzone są w zupełnie nowych uwarunkowaniach. Wskazać tu można m.in. zakorzenione w każdej kulturze wzorce obywatelstwa, określające prawa, wolności oraz obowiązki związane z uczestniczeniem we wspólnocie politycznej (Raciborski 2011), użyteczne zasoby kapitału społecznego (Rotberg 2000), sposoby postrzegania społecznej konstrukcji rzeczywistości (Brekhus 2015) czy też wzorce społecznej mobilności (Domański 2004). Różnorodność tego typu regularności charakteryzuje wiele obszarów życia społecznego. Struktury społeczne wywierają więc przemożny wpływ na życie podmiotów je tworzących. My natomiast podejmujemy próby uczestnictwa we wspólnotowym życiu, powielając określony wzorzec nieustannego pozostawania w relacji do czegoś lub do kogoś. Niejako osadzamy nasze statusy w szerszych strukturach systemu społecznego, tworzonego przez wszelkiego rodzaju związki, styczności, relacje czy więzi.

Celem podjętych badań jest ukazanie mechanizmów generatywnych w odniesieniu do sił przyczynowych żywionych trosk i mocy sprawczych ofiarności druhów stowarzyszonych w Ochotniczych Strażach Pożarnych RP. Ten element człowieczego sprawstwa intrygował mnie od początku. Pożarnictwo wyrosłe na podłożu społecznikowskim pozostaje interesującym tematem badawczym, obejmującym wiele zagadnień doniosłych dla rozwoju wspólnot, a tym samym i większych struktur państwowych, na które te pomniejsze się składają. Warto zastanowić się nad kilkoma pytaniami: Jak wygląda rzeczywistość ludzi poświęcających się, by nieść pomoc innym? W jaki sposób zmagają się z konsekwencjami podjętego zobowiązania? Kim są ci ludzie? Z jakich środowisk pochodzą? Co skłania ich do podejmowania i kontynuowania działalności w tak szczytnym celu? W jaki sposób zażegnują obawy i lęk związane z niebezpieczeństwem udzielania owej pomocy? Jakie są oblicza niesienia pomocy bliźnim? W jaki sposób podtrzymują spoistość (współ)tworzonej wspólnoty? I w końcu najważniejsze pytanie: Jakie mechanizmy generatywne manifestują się na złożonych warstwach rzeczywistości społecznej, uaktywniając, podtrzymując i transformując siły sprawcze daru troski członków ochotniczych straży pożarnych na rzecz bezpieczeństwa publicznego jako dobra wspólnego? Te kilka pytań otwiera niezwykle interesujące spektrum socjologicznych rozważań dotyczących bohaterów naszych lokalnych społeczności. Rekonstrukcja wielu fragmentów otaczającego ich uniwersum kulturowego staje się niezwykle pożądanym zabiegiem badawczym, ukazującym składniki ich codziennej służby.

W pierwszej części monografii przedstawiono założenia krytycznego zaangażowania intelektualnego w naukach społecznych. Jako naukowcy zobowiązani jesteśmy do wypowiadania się z określonej perspektywy. Spojrzenie krytycznego realizmu, ontologii społecznej czy socjologii relacyjnej stanowi główną osnowę rozważań. Teoretyczne umocowania łączą się również z zaprezentowaniem idei troski i ofiarności, leżącej u podstaw ludzkiego sprawstwa. Żywione troski orientują nas na innych czy onych, powodują, iż czujemy się powiązani z nimi niezwykłą więzią, a tym samym wyrażamy gotowość do niesienia pomocy. Troska pozostaje wartością autoteliczną, wyrażającą najczystsze pragnienia dbałości o człowieka oraz uosabia wyszlifowaną w podejmowanym trudzie diamentową moralność. Nieustanne okazywanie troski łączy się z przekazywaniem najwspanialszych darów i dobrodziejstw, przy jednoczesnym zmaganiu się z licznymi trudnościami, niedogodnościami czy nawet zagrożeniami. Dary te manifestują podmiotowość darczyńców i utrwalają ich wspólnotowe zaangażowanie. Zarys interesujących nas kwestii wyznacza również problem niebezpieczeństwa, ujawniającego się w ciągu niemal całego naszego życia w postaci rozlicznych zagrożeń. Doświadczanie ich narusza wypracowany ład społeczny i zmusza do podjęcia działań zmierzających do zażegnania ich następstw.

W zależności od specyfiki analizowanego kontekstu w części metodologicznej przedstawiono krytyczną optykę zaangażowania w projekt badawczy. Zastosowano schemat epistemologicznego postępowania badawczego według modelu RRREIC Roya Bhaskara z równoległą ontologią społeczną Margaret S. Archer. W niektórych momentach przedstawienia te są nader szczegółowe, jednak intencją było precyzyjne uzasadnienie takiego, a nie innego kierunku postępowania badawczego.

Wyniki tych działań przedstawiono w najobszerniejszej, trzeciej części opracowania. Kaskadowy charakter poruszanych zagadnień systematyzuje niezwykle rozległy i wielowymiarowy obszar tematyczny. Wykorzystano również bogaty materiał analiz jakościowych oraz ilościowych, gdyż ilustruje on podjęte wysiłki, i załączono go w opracowaniu. Wszelkie zgromadzone w toku projektu dane stają się ramą dla formułowanych wniosków.

Zapraszam Czytelników do lektury, żywiąc jednocześnie nadzieję na życzliwe przyjęcie monografii.PRZYPISY

Publikacja dostępna jest również w wersji elektronicznej: http://wuwr.com.pl/products/1763.html (dostęp: 6.03.2021).

Osoby zainteresowane zagadnieniami rozwoju OSP zapraszam do zapoznania się m.in. z monografią Józefa Ryszarda Szaflika Dzieje Ochotniczych Straży Pożarnych w Polsce (Szaflik 1985).

W tym kontekście warto przywołać porównanie do „wzbierającej fali”, ukazującej siłę zmian następujących, gdy opinia publiczna staje się wrażliwa na określone kwestie oraz przemiany je początkujące (Inglehart, Norris 2003).