Remediacja zanieczyszczonych gleb i ziem - ebook

PRZEDMOWA

Naturalne i antropogeniczne zanieczyszczenie środowiska jest niezwykle poważnym problemem ze względu na jego wszechobecność i w zdecydowanej większości trwałość oraz akumulację w środowisku. Proces zanieczyszczania jest nieunikniony w sytuacji postępu i rozwoju gospodarczego. W ostatnich latach technologie oczyszczania gleb, gruntów, osadów ściekowych i wód zanieczyszczonych w wyniku działalności człowieka, uległy znacznej ewolucji. Mimo dużych kosztów metody remediacji, zwłaszcza chemiczne, nie zawsze są obojętne i przyjazne dla środowiska przyrodniczego. W związku z tym konieczne jest rozwijanie i opracowywanie metod biologicznych wykorzystujących mikroorganizmy oraz rośliny zdolne do oczyszczania gleb z zanieczyszczeń nieorganicznych i organicznych.

Podręcznik Remediacja zanieczyszczonych gleb i ziem jest adresowany głównie do studentów kierunków przyrodniczych, związanych z szeroko pojętą ochroną i inżynierią środowiska, oraz do technologów ochrony środowiska. Podręcznik może pełnić funkcję przewodnika dla pracowników różnych szczebli administracji publicznej, związanych z remediacją gleb i innymi pokrewnymi zagadnieniami z zakresu oceny stanu zanieczyszczenia powierzchni ziemi i jej oczyszczania. Ze względu na zawarte w nim treści podręcznik można polecić profesjonalistom zajmującym się kształtowaniem, inżynierią i ochroną środowiska oraz firmom zajmującym się remediacją gleb i ziemi, a także firmom zajmującym się zagospodarowaniem i rewitalizacją terenów chemicznie zdegradowanych. Podręcznik może również stanowić pomoc dla osób planujących prace badawcze w zakresie remediacji środowiska i dziedzin pokrewnych.

W podręczniku zostały omówione najczęściej stosowane metody i techniki remediacji gleb i ziemi wraz z ich zaletami i ograniczeniami. Przedstawiono teoretyczne podstawy metod zarówno fizycznych, chemicznych jak i biologicznych oraz sposoby, technologie stosowania tych metod w praktyce. Podręcznik został podzielony na 11 rozdziałów, z których początkowe pięć stanowi podstawę teoretyczną, natomiast kolejne rozdziały i podrozdziały dotyczą poszczególnych metod stosowanych w remediacji gleb i ziemi. W rozdziale 10. zaproponowano przykładowe zadania pilotażowe stosowane w remediacji, które mają na celu uzupełnienie i praktyczną ilustrację metod omówionych w podręczniku.

Do opracowania podręcznika Remediacja zanieczyszczonych gleb i ziem pierwszego autora zainspirowały wieloletnie jego wykłady z przedmiotu „Remediacja gruntów”, realizowanego w Uniwersytecie Rolniczym im. Hugona Kołłątaja w Krakowie oraz badania z zakresu fitoremediacji i bioremediacji gleb zanieczyszczonych chemicznie. Kolejnym bodźcem do opracowania podręcznika przez autorów były monografia Technologie rekultywacji gleb pod redakcją Barbary Gworek oraz podręcznik akademicki Ochrona i rekultywacja terenów zdegradowanych Anny Karczewskiej.

AutorzyROZDZIAŁ 1
PODSTAWOWE TERMINY Z ZAKRESU REMEDIACJI I REKULTYWACJI GLEB I ZIEM

W literaturze naukowej spotyka się wiele terminów związanych z przywracaniem środowisku zdegradowanemu jego pierwotnych cech funkcjonalnych lub nadawaniem nowych. Te terminy to rewitalizacja, rekultywacja gruntów rolnych i leśnych, remediacja gleb i ziem, remediacja powietrza czy renaturyzacja torfowisk.

Środowisko to ogół elementów przyrodniczych, w tym także przekształconych w wyniku działalności człowieka, a w szczególności powierzchnia ziemi, kopaliny, wody, powietrze, krajobraz, klimat oraz pozostałe elementy różnorodności biologicznej, a także wzajemne oddziaływania pomiędzy tymi elementami (art. 3, pkt 39 ustawy POŚ, tj. Prawo Ochrony Środowiska).

Remediacja polega na przywróceniu stanu środowiska zdegradowanego do stanu poprzedniego, czyli do takiego stanu, jaki występował przed jego naruszeniem, lub do stanu właściwego w rozumieniu zgodnego z prawem.

Termin remediacja został wprowadzony ustawą z dnia 11 lipca 2014 r. o zmianie ustawy POŚ, która weszła w życie 5 września 2014 r. W ten sposób dokonano wdrożenia dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/75/UE z dnia 24 listopada 2010 r. w sprawie emisji przemysłowych. Konsekwencją tej dyrektywy, dotyczącej zintegrowanego zapobiegania zanieczyszczeniom i ich kontroli, było wprowadzenie najistotniejszych zmian w zakresie remediacji i monitoringu zanieczyszczeń do ustawy POŚ oraz do ustawy o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie z dnia 13 kwietnia 2007 r. Zmiany dotyczyły m.in. postępowania z zanieczyszczeniami powierzchni ziemi, powstałymi zarówno przed 30 kwietnia 2007 r., jak i po 29 kwietnia 2007 r. Jeżeli zanieczyszczenie miało miejsce przed 30 kwietnia 2007 r. lub wynika z działalności, która została zakończona przed 30 kwietnia 2007 r., to takie zanieczyszczenie powierzchni ziemi określa się jako historyczne zanieczyszczenie powierzchni ziemi. To określenie również dotyczy szkody w środowisku powierzchni ziemi w rozumieniu art. 6, pkt 11, lit. c ustawy z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie, które zostały wprowadzone przez emisję lub zdarzenie, od którego upłynęło więcej niż 30 lat.

Zanieczyszczenie to emisja, która może być szkodliwa dla zdrowia ludzi lub stanu środowiska, może powodować szkodę w dobrach materialnych, może pogarszać walory estetyczne środowiska lub może kolidować z innymi, uzasadnionymi sposobami korzystania ze środowiska. Zgodnie z art. 3, pkt 2a ustawy POŚ przez badania zanieczyszczenia gleby i ziemi rozumie się pomiary zawartości substancji powodującej ryzyko w glebie i w ziemi, w tym pobieranie próbek oraz związane z tymi pomiarami badania właściwości gleby i ziemi.

Nowe przepisy wprowadzone do ustawy POŚ (art. 3, ust. 31b) oraz do ustawy o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie termin remediacja określają jako poddanie gleby, ziemi i wód gruntowych działaniom mającym na celu usunięcie lub zmniejszenie ilości substancji powodujących ryzyko, ich kontrolowanie oraz ograniczenie rozprzestrzeniania się, tak aby teren zanieczyszczony przestał stwarzać zagrożenie dla zdrowia ludzi lub stanu środowiska, z uwzględnieniem obecnego i, o ile jest to możliwe, planowanego w przyszłości sposobu użytkowania terenu; remediacja może polegać na samooczyszczeniu, jeżeli przynosi największe korzyści dla środowiska. W nowo wprowadzonych przepisach „samooczyszczenie” oznacza biologiczne, chemiczne i fizyczne procesy, których skutkiem jest ograniczenie ilości, ładunku, stężenia, toksyczności, dostępności oraz rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń w glebie, ziemi i wodach, przebiegające samoistnie, bez ingerencji człowieka, ale których przebieg może być przez człowieka wspomagany. Remediacja została zaliczona do podstawowych działań naprawczych w rozumieniu ustawy o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie.

Przez powierzchnię ziemi rozumie się ukształtowanie terenu, glebę, ziemię oraz wody gruntowe, przy czym

a) gleba oznacza górną warstwę litosfery, złożoną z części mineralnych, materii organicznej, wody glebowej, powietrza glebowego i organizmów, obejmującą wierzchnią warstwę gleby i podglebie;

b) ziemia oznacza górną warstwę litosfery, znajdującą się poniżej gleby, do głębokości oddziaływania człowieka;

c) wody gruntowe oznaczają wody podziemne w rozumieniu art. 16, pkt 68 ustawy z dnia 20 lipca 2017 r. – Prawo wodne (Dz.U. z 2021), które znajdują się w strefie nasycenia i pozostają w bezpośredniej styczności z gruntem lub podglebiem (art. 3, ust. 25 ustawy POŚ).

Zgodnie z nowymi przepisami podstawowym kryterium oceny zanieczyszczenia powierzchni ziemi stanowi substancja powodująca ryzyko, którą określono, w art. 3, ust. 37a POŚ, jako substancję stwarzającą zagrożenie i mieszaninę stwarzającą zagrożenie, należącą co najmniej do jednej z klas zagrożenia wymienionych w częściach 2–5 załącznika I do rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin (CLP), zmieniającego i uchylającego dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniającego rozporządzenie, w szczególności substancje wymienione w przepisach wykonawczych wydanych na podstawie art. 101A, ust. 5, pkt 1 ustawy POŚ.

Substancje niebezpieczne to jedna lub więcej substancji albo mieszaniny substancji, które ze względu na swoje właściwości chemiczne, biologiczne lub promieniotwórcze mogą, w razie nieprawidłowego obchodzenia się z nimi, spowodować zagrożenie życia lub zdrowia ludzi lub środowiska; substancją niebezpieczną może być surowiec, produkt, półprodukt, odpad, a także substancja powstała w wyniku awarii (art. 3, pkt 37 ustawy POŚ).

W wykazie substancji powodujących ryzyko, wymienionych w ustawie POŚ, znalazły się również pierwiastki chemiczne, definiowane jako zbiór atomów o tej samej liczbie atomowej, to znaczy atomów o jednakowej liczbie protonów w jądrze. Natomiast jednorodna substancja zawierająca dwa lub więcej pierwiastków chemicznych, których atomy lub jony są połączone ze sobą w uporządkowany sposób, z zachowaniem określonych stosunków ilościowych, zdefiniowana jest jako związek chemiczny.

Pod terminem ryzyko rozumie się prawdopodobieństwo wystąpienia niekorzystnego zdarzenia lub sytuacji w określonym czasie z wszelkimi niepomyślnymi skutkami, w tym konsekwencjami finansowymi. W ustawie POŚ ryzyko zdefiniowano jako prawdopodobieństwo wystąpienia konkretnego skutku w określonym czasie lub w określonej sytuacji.

W odróżnieniu od terminu remediacja, zdefiniowanego w ustawie POŚ, w ustawie o Ochronie Gruntów Rolnych i Leśnych (dalej OGRiL) z dnia 3 lutego 1995 r. mówi się o rekultywacji, przez którą rozumie się nadanie lub przywrócenie gruntom zdegradowanym albo zdewastowanym wartości użytkowych lub przyrodniczych przez właściwe ukształtowanie rzeźby terenu, poprawienie właściwości fizycznych i chemicznych, uregulowanie stosunków wodnych, odtworzenie gleb, umocnienie skarp oraz odbudowanie lub zbudowanie niezbędnych dróg.

Ustawa OGRiL w art. 3 określa, na czym polega ochrona gleb, odnosi się między innymi do zapobiegania procesom degradacji i dewastacji gruntów, przywracania ich wartości użytkowych, poprawiania ich wartości użytkowych oraz zapobiegania zmniejszaniu ich produkcyjności. Należy podkreślić, że w rozumieniu tej ustawy terminy degradacja i dewastacja nie są spowodowane akumulacją zanieczyszczeń.

Grunt jest to zewnętrzna warstwa Ziemi o budowie naturalnej lub ukształtowanej przez człowieka. Grunt składa się z fazy stałej, fazy gazowej (powietrza glebowego, a niekiedy innych gazów) oraz fazy ciekłej (najczęściej wody gruntowej). Miąższość warstwy gruntu zależy nie tyle od właściwości masy ziemnej, ile od sposobu użytkowania tego gruntu. Kryterium podziału gruntów może wynikać z ich właściwości, cech oraz funkcji, ze sposobu ich użytkowania, mogą to więc być grunty naturalne (rodzime) i antropogeniczne. Ze względu na sposób ich użytkowania rozróżnia się także grunty: rolne, leśne, budowlane, miejskie, osiedlowe, przemysłowe, pod wodami, bagienne i inne. Gleboznawczą klasyfikację gruntów podano w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 12 września 2012 r. (Rozporządzenie RM z 2012 r.), w którym podano urzędową tabelę klas gruntów. Z punktu widzenia użytkowania, na przykład, grunt budowlany sięga do kilkunastu metrów głębokości, natomiast grunt orny może sięgać do 0,3 m, a nawet do 1,5–2,0 m. Termin grunt stosuje się także w odniesieniu do mieszanych utworów, zawierających materiały wytworzone przez człowieka, ale wykazujące podobne właściwości, np. żużle, popioły lotne i inne. Zaliczanie gruntów do poszczególnych użytków gruntowych podano w załączniku nr 1 Rozporządzenia Ministra Rozwoju, Pracy i Technologii z dnia 27 lipca 2021 r. w sprawie ewidencji gruntów i budynków.

Ustawodawca przez grunty zdegradowane rozumie grunty, których rolnicza lub leśna wartość użytkowa zmalała, w szczególności w wyniku pogorszenia się warunków przyrodniczych albo wskutek zmian środowiska oraz działalności przemysłowej, a także wadliwej działalności rolniczej. Skutkiem degradacji jest zmniejszenie wielkości oraz obniżenie jakości pozyskiwanych plonów lub biomasy roślin. Oznacza to, że degradacja gleb, gruntów nie jest ich zupełnym zniszczeniem, lecz obniżeniem ich produktywności. Stopień degradacji jest zależny od rodzaju oraz intensywności oddziaływania czynników degradujących gleby.

Natomiast grunty zdewastowane to grunty, które utraciły całkowicie wartość użytkową z tych samych przyczyn co grunty zdegradowane. Najczęściej jest to proces nieodwracalny. Zazwyczaj dewastacja występuje na obszarach całkowicie zmienionych antropogenicznie, takich jak tereny silnie zurbanizowane, zajęte przez infrastrukturę transportową, obszary górnicze czy przemysłowe. Całkowite zniszczenie wartości użytkowej gleby, gruntów może polegać, na przykład, na zdarciu pokrywy glebowej (kopalnie odkrywkowe) lub też na szczelnym pokryciu warstwy glebowej nieprzepuszczalną warstwą betonu lub asfaltu (np. drogi, chodniki, parkingi). Gleb czy gruntów takich nie da się odtworzyć nawet przy podjęciu działań rekultywacyjnych.

Reasumując, problem remediacji w przepisach krajowych regulują ustawa POŚ i ustawa o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie, tzw. ustawa „szkodowa” (z dnia 13 kwietnia 2007 r.). W ustawach tych uregulowane jest podejście do oceny stanu zanieczyszczenia gleb oraz zasad remediacji gleb z uwzględnieniem oceny ryzyka środowiskowego, w tym ekologicznego i zdrowotnego. Ustawa ta dotyczy takich działań w stosunku do gleby, ziemi i wód gruntowych, które mają na celu usunięcie lub zmniejszenie ilości zanieczyszczeń powodujących ryzyko do takiego stanu, aby zanieczyszczony teren nie stwarzał zagrożenia dla zdrowia ludzi i/ lub stanu środowiska.

Natomiast problem rekultywacji w przepisach krajowych reguluje ustawa OGRiL. Obejmuje ona szereg działań umożliwiających poprawę właściwości fizycznych, chemicznych i biologicznych gleb użytkowanych w kierunku rolniczym i leśnym. Ustawa ta nie dotyczy zanieczyszczonych gleb, ziem i wód gruntowych, jak również usunięcia lub zmniejszenia ilości zanieczyszczeń powodujących ryzyko do takiego stanu, aby zanieczyszczony teren nie stwarzał zagrożenia dla zdrowia ludzi i/ lub stanu środowiska. To jest zakres działania ustawy POŚ oraz tzw. ustawy „szkodowej”.

Inaczej termin rekultywacja gruntów definiuje ustawa z dnia 10 lipca 2008 r. o odpadach wydobywczych. Pod tym terminem należy rozumieć zagospodarowanie terenu, w tym oczyszczanie gruntu, na który miało wpływ unieszkodliwianie odpadów wydobywczych, w taki sposób, aby przywrócić go do właściwego stanu użytkowego i przyrodniczego, ze szczególnym uwzględnieniem jakości gleby, dzikiej fauny i flory, siedlisk naturalnych, systemów słodkiej wody oraz krajobrazu.

Skalę procesów rekultywacji i remediacji obrazowo przedstawili vanLoon i Duffy (2007) na rys. 1.

Rysunek 1. Miejsce remediacji w naukach o środowisku

Według klasycznej definicji Uggli gleba to naturalna wierzchnia część skorupy ziemskiej, zmieniona pod wpływem czynników klimatycznych, roślinności, zwierząt i wody, kształtująca się w zależności od rzeźby terenu i charakteru podłoża mineralnego. Obecnie gleba w coraz większym stopniu kształtowana i modelowana jest przez działalność człowieka. W systematyce gleb Polski glebę (łac. glaeba – ziemia uprawna, rola) zdefiniowano jako „naturalną zewnętrzną warstwę skorupy ziemskiej, ukształtowaną w wyniku integralnego oddziaływania klimatu i żywych organizmów na zwietrzelinę skalną (macierzysty materiał glebowy) w warunkach określonego reliefu, w ciągu pewnego przedziału czasu, przy wydatnym wpływie bezpośrednim lub pośrednim gospodarczej działalności człowieka”.

Ochrona środowiska w myśl artykułu 3, pkt 13 ustawy POŚ to „podjęcie lub zaniechanie działań, umożliwiające zachowanie lub przywracanie równowagi przyrodniczej; ochrona ta polega w szczególności na: a) racjonalnym kształtowaniu środowiska i gospodarowaniu zasobami środowiska zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju, b) przeciwdziałaniu zanieczyszczeniom, c) przywracaniu elementów przyrodniczych do stanu właściwego”.

Teren definiuje się jako nieruchomość, zespół lub część nieruchomości, na którą składają się powierzchnia ziemi oraz naturalne i sztuczne pokrycie powierzchni ziemi, w tym roślinność, przyroda nieożywiona, obiekty budowlane, infrastruktura techniczna. Teren to także każdy dowolnie określony fragment powierzchni lądowej. Termin spełniający taką samą funkcję jak akwen w odniesieniu do powierzchni wodnej.

Tereny poprzemysłowe definiuje się jako zdegradowane, nieużytkowane lub nie w pełni wykorzystane tereny przeznaczone pierwotnie pod działalność gospodarczą, która została zakończona.ROZDZIAŁ 2
CELE PROCESU REMEDIACJI GLEB I ZIEM

W latach sześćdziesiątych ubiegłego stulecia, w całej Europie, zwrócono uwagę na poważny problem zanieczyszczenia gleb. Podjęto więc kompleksowe działania mające na celu zapobieganie zanieczyszczaniu gleb, a także ich oczyszczanie, szczególnie z substancji powodujących ryzyko, oraz zachowanie jak najlepszego stanu gleb, w celu przywracania im funkcji środowiskowych, gospodarczych, społecznych i kulturowych. Proces remediacji jest trudny i długotrwały, a bez wsparcia człowieka proces samooczyszczenia gleby, w przeciwieństwie do powietrza czy wody, może nastąpić nawet po wielu setkach lat. Dlatego też potrzebna jest coraz większa świadomość i aktywność w tym zakresie, z uwagi na skalę zwiększającego się problemu. Obecne przepisy prawne nakładają obowiązek monitorowania stanu zanieczyszczenia gleb i ziem, a także obowiązek zapłaty za jej oczyszczanie. Jednocześnie należy zauważyć, że przybywa też metod pozwalających na skuteczne oczyszczanie gleb i ziem z zanieczyszczeń.

2.1. Podstawowe cele remediacji terenów zanieczyszczonych

Nadrzędnym celem remediacji gleb i ziemi jest zmniejszenie zagrożenia dla zdrowia ludzi i środowiska, pochodzącego od terenów chemicznie zdegradowanych. Remediacja, zgodnie z definicją w ustawie POŚ, obejmuje różne rodzaje działań i może dotyczyć:

• źródła zanieczyszczenia;

• zanieczyszczonej gleby i ziemi;

• zanieczyszczonych wód gruntowych i podziemnych;

• zanieczyszczonego powietrza glebowego.

Gleba ma unikatowe właściwości naturalnej transformacji niektórych zanieczyszczeń, np. węglowodorów, przy udziale mikroorganizmów. Jest to proces ciągły, na który składają się procesy fizyczne, chemiczne i biologiczne oraz mieszane i w wyniku którego następuje rozkład zanieczyszczeń na związki proste, najczęściej niezagrażające środowisku. Jednak przy znacznej zawartości zanieczyszczeń tempo tych procesów nie jest wystarczające. Dlatego gleby i ziemia powinny być poddane remediacji. Zgodnie z artykułem 101q ustawy POŚ, należy dążyć do usunięcia zanieczyszczenia, przynajmniej do dopuszczalnej zawartości w glebie i ziemi substancji powodujących ryzyko.

W praktyce można spotkać stosowanie terminu remediacja także do:

• źródła zanieczyszczenia lub skażenia (w rozumieniu zanieczyszczenie radioaktywne i biologiczne);

• zanieczyszczonych wód powierzchniowych, terenów ujęcia wód pitnych;

• zanieczyszczonego powietrza atmosferycznego;

• składowisk odpadów przemysłowych (np. „Projekt planu remediacji składowiska odpadów przemysłowych na terenie dawnych Zakładów Chemicznych „Zachem” S.A. w Bydgoszczy oraz remediacji środowiska gruntowo-wodnego w obszarze oddziaływania składowiska”);

• składowisk odpadów komunalnych, przemysłowych (np. popiołów paleniskowych pochodzących ze spalania węgla kamiennego, brunatnego, biomasy) i organiczno-mineralnych (np. komunalnych i przemysłowych osadów ściekowych, osadów dennych pochodzących ze zbiorników wodnych).

2.2. Uwarunkowania prawne remediacji terenów zanieczyszczonych

Remediacja jako działanie dotyczy przede wszystkim źródeł zanieczyszczenia, zanieczyszczonej gleby i ziemi, zanieczyszczonych wód gruntowych i podziemnych, a także zanieczyszczonego powietrza glebowego. Sposoby remediacji gleby mogą polegać na (art. 101q POŚ):

• usunięciu zanieczyszczenia, przynajmniej do dopuszczalnej zawartości w glebie i ziemi substancji powodujących ryzyko;

• zmniejszeniu ilości zanieczyszczeń lub ograniczeniu możliwości ich rozprzestrzeniania się przez okresowe prowadzenie badań zanieczyszczenia gleby i ziemi w określonym czasie;

• samooczyszczaniu powierzchni ziemi, jak również działaniach wspomagających samooczyszczanie, kontrolowaniu zanieczyszczenia przez okresowe prowadzenie badań zanieczyszczenia gleby i ziemi w określonym czasie;

• ograniczeniu dostępu ludzi do zanieczyszczonego terenu (jeśli taka zajdzie potrzeba) i ewentualnej konieczności zmiany sposobu użytkowania zanieczyszczonego terenu.

W celu zmniejszenia ryzyka zdrowotnego i środowiskowego należałoby zastosować działania służące:

• przekształceniu zanieczyszczeń w formy mniej toksyczne, mobilne lub reaktywne;

• wydzieleniu zanieczyszczenia ze środowiska przez ograniczanie jego rozprzestrzeniania się w środowisku glebowym, gruntowym i gruntowo-wodnym.

Spośród wymienionych sposobów remediacji gleby i ziemi w pierwszej kolejności, zgodnie z art. 101q ustawy POŚ, należy dążyć do usunięcia zanieczyszczenia, przynajmniej do dopuszczalnej zawartości w glebie i ziemi substancji powodujących ryzyko. Ustawa POŚ dopuszcza zaniechanie procesu remediacji, jeśli:

• nie są znane technologie lub sposoby pozwalające na usunięcie zanieczyszczenia;

• skutki środowiskowe działań remediacyjnych byłyby niewspółmiernie wysokie w stosunku do osiągniętych korzyści;

• koszty usunięcia zanieczyszczenia byłyby nieproporcjonalnie wysokie w stosunku do korzyści osiągniętych w środowisku;

• zanieczyszczenie nastąpiło przed 1 września 1980 roku.

W ostatnim wymienionym przypadku uwzględnia się fakt, że zanieczyszczenia, zarówno związki organiczne, jak i metale oraz półmetale (metaloidy), podlegają zwykle w glebach procesom tzw. starzenia (ang. aging), w wyniku czego zmniejsza się ich rozpuszczalność i biodostępność. Stanowi to też przesłankę do uznania tzw. samooczyszczania (art. 3, pkt 32d) za akceptowalny sposób remediacji. W ustawie POŚ przez samooczyszczanie „rozumie się biologiczne, chemiczne i fizyczne procesy, których skutkiem jest ograniczenie ilości, ładunku, stężenia, toksyczności, dostępności oraz rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń w glebie, ziemi i wodach, przebiegające samoistnie, bez ingerencji człowieka, ale których przebieg może być przez człowieka wspomagany”.