Rosja bolszewików - ebook

Skróty bibliograficzne

AfS – „Archiv für Sozialgeschichte”

AHR – „American Historical Review”

AiF – „Argumienty i fakty”

AfS – „Archiv für Sozialwissenschaft”

ARR – „Archiw Russkoj Riewolucyi”

BD – „Biełoje dieło”

BSE – Bolszaja sowietskaja encykłopiedija, 65 t.

„Cahiers” – „Cahiers du monde russe et soviétique”

Diekriety – Diekriety sowietskoj własti, 13 t. (Moskwa, 1957– )

Dienikin, Oczerki – Anton Dienikin, Oczerki russkoj smuty, 5 t. (Paryż, Berlin,1921–1926)

EŻ – „Ekonomiczeskaja żyzn’ ”

FA – „Foreign Affairs”

IA – „Istoriczeskij archiw”

ISSSR – „Istorija SSSR”

IzwCK – „Izwiestia CK KPSS”

Jahrbücher – „Jahrbücher für Geschichte Osteuropas”

JCEA – „Journal of Central European Affairs”

JMH – „Journal of Modern History”

KA – „Krasnyj archiw”

KL – „Krasnaja letopis’”

KN – „Krasnaja now’”

Lenin, Chronika – Władimir Lenin, Biograficzeskaja chronika, 1870–1924, 13 t. (Moskwa 1970–1985)

Lenin, PSS – Władimir Lenin, Połnoje sobranie soczinienij, wyd. V, 55 t., (Moskwa, 1958–1965)

Lenin, Soczinienija – Władimir Lenin, Soczinienija, wyd. III, 30 t.

LN – „Litieraturnoje nasledstwo”

LR – „Litieraturnaja Rossija”

LS – „Leninskij sbornik”

MN – „Moscow News”

NP – „Narodnoje proswieszczenije”

NW – „Nasz wiek”

PAN, Dokumenty – Polska Akademia Nauk, Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, t. II (Warszawa, 1961)

PiR – „Pieczat’ i riewolucyja”

PK – „Proletarskaja kultura”

PN – „Poslednije nowosti” (Paryż)

RiK – „Riewolucyja i kultura”

RiewR – „Riewolucyonnaja Rossija”

RiC – „Riewolucyja i cerkow’”

RM – „Russkaja mysl”

RCChIDNI – Rosyjski Ośrodek Przechowywania i Badania Dokumenów Historii Najnowszej (Moskwa)

RR – Richard Pipes, The Russian Revolution (Nowy Jork, Londyn, 1990)

RuR – „Russian Review”

SR – „Slavic Review”

SS – „Soviet Studies”

SUIR – „Sobranije Uzakonienij i Rasporiażenij Raboczegoi Kriest’janskogo Prawitielstwa”

SW – „Socyalisticzeskij wiestnik”

SZ – „Sowriemiennyje zapiski”

TP – Jan M. Meijer (red.), The Trotsky Papers, 1917–1922, 2 t. (Haga,1964–1971)

VfZ – „Vierteljahreshefte für Zeitgeschichte”

WI – „Woprosy istorii”

WIKPSS – „Woprosy istorii KPSS”

ŻN – „Żyzn’ nacyonalnostiej”Przedmowa

Rosja bolszewików stanowi ciąg dalszy i zakończenie Rewolucji rosyjskiej, a w pewnej mierze też ostatni tom trylogii zapoczątkowanej przed dwudziestu laty książką Russia under the Old Regime (Rosja carów), choć w zamierzeniu ma być dziełem samoistnym. Opisuję w niej, w jaki sposób bolszewicy starali się rozszerzyć zasięg swojej władzy z obszaru Rosji właściwej, którą opanowali zimą 1917–1918 roku, na terytorium dawnego imperium rosyjskiego i dalej, na cały świat.

Jesienią 1920 roku stało się jasne, że ich wysiłki nie przyniosą powodzenia i że nowy reżim musi się skupić na zbudowaniu ustroju komunistycznego w jednym kraju. Ostatnia część książki dotyczy problemów, przed którymi ten niespodziewany obrót spraw postawił nowych przywódców Rosji. Omawiam ponadto politykę kulturalną i religijną komunistów. Podejmując te kwestie, zazwyczaj pomijane przez historyków dziejów politycznych, spełniam obietnicę złożoną we wstępie do Rewolucji rosyjskiej, że potraktuję ją szerzej, niż to dotąd czyniono, i wykroczę poza dzieje walk o władzę, które przy ocenie intencji autorów rewolucji i sposobu sprawowania przez nich władzy uznaje się zwykle za najważniejsze. Książka kończy się śmiercią Lenina w styczniu 1924 roku. W tym czasie istniały już wszystkie instytucje i niemal wszystkie mechanizmy charakterystyczne dla przyszłego stalinizmu.

Niniejsza książka była już właściwie gotowa, kiedy Związek Sowiecki się rozpadł, a nowe władze Rosji zdelegalizowały partię komunistyczną. Te niezwykłe wydarzenia stały się czymś w rodzaju kody do Rosji bolszewików. Historykom nieczęsto się zdarza, że przedmiot ich badań przechodzi do historii w chwili, gdy kończą pracę nad dziejami jego genezy.

Rozwiązanie partii komunistycznej położyło kres jej monopolistycznej władzy nad dokumentacją archiwalną. W ostatniej fazie pracy nad książką zyskałem dostęp do dawnego Centralnego Archiwum Partyjnego w Moskwie, gdzie przechowuje się najważniejsze dokumenty dotyczące dziejów Komunistycznej Partii Związku Sowieckiego od 1917 roku. Za umożliwienie mi skorzystania z nich pragnę podziękować panu R.G. Pichoi, dyrektorowi Rosyjskiej Komisji Archiwalnej, i panu K.M. Andersonowi, dyrektorowi Rosyjskiego Centrum Przechowywania i Badania Dokumentów Historii Najnowszej (RCChIDNI) oraz ich podwładnym. Zapoznanie się z tymi materiałami (osobistym archiwum Lenina i jego sekretariatu, a także archiwami Stalina, Dzierżyńskiego i innych) pozwoliło mi na zmodyfikowanie i rozwinięcie niektórych wątków, ale nie zmusiło do zrewidowania poglądów, które sformułowałem na podstawie zachodnich archiwaliów i źródeł drukowanych. Mogę więc liczyć na to, że ewentualne udostępnienie wciąż tajnych zasobów archiwalnych – szczególnie z tak zwanego Archiwum Prezydenckiego, gdzie znajdują się protokoły obrad Politbiura i akta Czeki – nie obali konkluzji tej pracy.

Korzystając ze sposobności, chcę podziękować Fundacji im. Johna M. Olina za hojne wsparcie finansowe.

Richard PipesPrzypisy

1. Wojna domowa: pierwsze bitwy (1918)

Lenin, Dzieła wszystkie, t. XLIX, s. 14

N. Bucharin, Je. Prieobrażenskij, Azbuka kommunizma (Moskwa, 1920), s. 105

Cyt. przez N. Suchanowa w: NŻ, nr 113/328 (11 czerwca 1918), s. 1

Lenin, PSS, t. XXXVI, ss. 233–234

N. Kakurin, Kak srażałas´ riewolucyja, t. II (Moskwa, 1925), s. 135; TP, t. I, s. 241

N.N. Gołowin, Rossijskaja kontr-riewolucyja w 1917–1918 gg. (Tallin, 1935), t. 2, ks. 5, s. 65

Norman Stone, The Eastern Front, 1914–1917 (Nowy Jork, 1975), s. 21; RR, ss. 309–313

Kakurin, Kak srażałas´, t. II, s. 133

Ibid., t. II, s. 132

S.P. Mielgunow, Tragiedija admirała Kołczaka, t. III, część I (Belgrad, 1931), ss. 69–70

Winston S. Churchill, The World Crisis: The Aftermath (Londyn, 1929), ss. 232–233

Evan Mawdsley, The Russian Civil War (Boston, 1987), s. 181

W.H. Chamberlin, The Russian Revolution (Nowy Jork, 1935), t. II, s. 275

D.A. Kowalenko, Oboronnaja promyszlennost´ Sowietskoj Rossii w 1918–1920 gg. (Moskwa, 1970), ss. 27–28

A. Wolpe w: A.S. Bubnow, S.S. Kamieniew, R.P. Eideman, Grażdanskaja wojna, 1918–1921, t. II (Moskwa, 1928), ss. 390–392

Wolpe w: ibid., s. 373. Zob. ponadto Kakurin, Kak srażałas´, t. I, ss. 147–148, i M.N. Tuchaczewskij, Izbrannyje soczinienija, t. II (Moskwa, 1964), ss. 332–333, 335

Kowalenko, Oboronnaja promyszlennost´, s. 117, cyt. za A.A. Manikowskij, Bojewoje snabżenije russkoj armii w mirowuju wojnu, t. II (Moskwa, 1930), ss. 332–333, 335

Tuchaczewskij, Izbrannyje soczinienija, t. II, s. 27

Ju. Łarin w: EŻ, nr 14 (22 stycznia 1920), s. 1; Kakurin, Kak srażałas´, t. II, s. 12

Kakurin, Kak srażałas´, t. II, s. 13

A. Dienikin, Oczerki russkoj smuty, t. III (Paryż, Berlin, 1921–1926), s. 129

RM (Sofia), maj–czerwiec 1921, s. 214

Generał B. Kazanowicz w: ARR, t. VII (1922), s. 192

Dienikin, Oczerki, t. II, ss. 198–199; Wospominanija gienierała A.S. Łukomskogo, t. I (Berlin, 1922), s. 286

Wospominanija gienierała Łukomskogo, t. I, s. 289

RR, ss. 439–467

Wospominanija gienierała Łukomskogo, t. I, s. 287

Bolszaja sowietskaja encykłopiedija, 1972, t. 8, ss. 451–452

Dienikin, Oczerki, t. III, s. 61

L. Trockij, Moja żyzn´, t. II (Berlin, 1930), ss. 187–188

K.N. Sokołow, Prawlenije gienierała Dienikina (Sofia 1921), ss. 33–39

Ludovic-H. Grondijs, La Guerre en Russie et en Sibérie (Paryż, 1922), s. 227 przyp.

Kakurin, Kak srażałas´, t. I, s. 117

Kazanowicz w: ARR, t. VII (1922), ss. 196, 198

Dienikin, Oczerki, t. II, s. 192

Wospominanija gienierała Łukomskogo, t. I, s. 289; Kazanowicz w: ARR, t. VII (1922), s. 185

Gołowin, Rossijskaja kontr-riewolucyja, t. 5, ks. 10, s. 32

N. Kakurin, Stratiegiczeskij oczerk grażdanskoj wojny (Moskwa, Leningrad, 1926), ss. 31–32

Dienikin, Oczerki, t. II, s. 229

George Stewart, The White Armies of Russia (Nowy Jork, 1933), s. 40

Chan Chadżijew, Wielikij Bojar (Belgrad, 1929), ss. 369, 396

Dienikin, Oczerki, t. II, ss. 300–301

Zob. Dimitry W. Lehovich, White against Red: The Life of General Anton Denikin (Nowy Jork, 1974)

Sokołow, Prawlenije, s. 81

D. Kin, Dienikinszczina (Leningrad, 1926), s. 52

Zob. jego Put´ russkogo oficera (Nowy Jork, 1953)

RR, ss. 624–635

W. Maksakow, A. Turunow, Chronika grażdanskoj wojny w Sibiri (1917–1918) (Moskwa, Leningrad, 1926), ss. 143–144

Ibid., s. 76

RR, ss. 539–558

G. Lelewicz, W dni samarskoj uczriediłki (Moskwa, 1921), s. 6

RR, ss. 627–635

G. Gins, Sibir´, sojuzniki i Kołczak, t. I/1 (Pekin, 1921), s. 132

Lelewicz, W dni, ss. 9–10

„Wieczernaja Zaria”, nr 151, 25 lipca 1918, cyt. w: Piontkowskij, Grażdanskaja wojna, ss. 219–220

I.M. Majskij, Diemokraticzeskaja kontr-riewolucyja (Moskwa, 1923), s. 145, Gins, Sibir´, t. II, cz. 2, s. 170

A. Argunow, Mieżdu dwumia bolszewizmami , s. 11; Majskij, Diemokraticzeskaja kontr-riewolucyja, ss. 161–162

I.I. Vacetis w: „Wola Rossii”, t. VIII–IX (1928), s. 161

A.M. Gak i in., w: ISSSR, nr 1 (1960), ss. 137–143

Gins, Sibir´, t. I/1, ss. 143–144. O ich uprawnieniach: Majskij, Diemokraticzeskaja kontr-riewolucyja, ss. 60–62

Mielgunow, Tragiedija, t. I, s. 137; Majskij, Diemokraticzeskaja kontr-riewolucyja, ss. 175–187

RR, ss. 609–612

John Erickson w: Richard Pipes (red.), Revolutionary Russia (Cambridge, 1968), ss. 224–256

W.I. Gurko w: ARR, t. XV (1924), ss. 8–9

RR, rozdział 14

W. Miakotin w: Na czużoj storonie, t. II (1923), s. 181

Bogdan Pawlu w: Dniewnik z 18 września 1918 cyt. w: Argunow, Mieżdu, ss. 11–12

Tekst protokołów ich obrad przedrukował „Russkij Istoriczeskij Archiw”, t. I (Praga, 1929), ss. 57–280. Zob. też Majskij, Diemokraticzeskaja kontr-riewolucyja, ss. 214–255; Gins, Sibir´, t. I/1, ss. 207–255, i Argunow, Mieżdu, ss. 16–20

Majskij, Diemokraticzeskaja kontr-riewolucyja, ss. 218–219

Sokołow, Prawlenije, s. 70

Gins, Sibir´, t. I/1, s. 259

Pułkownik John Ward, With the „Die-Hards” in Siberia (Londyn, 1920), s. 114

ARR, t. XII (1923), ss. 189–193

Churchill, The Aftermath, s. 247

Peter Fleming, The Fate of Admiral Kolchak (Nowy Jork, 1963), ss. 99–103; William S. Graves, America’s Siberian Adventure, 1918–1920 (Nowy Jork, 1931), s. 116

Aleksiej Budberg, Dniewnik biełogwardiejca (Leningrad, 1929), s. 108

W.G. Bołdyriow, Diriektorija, Kołczak, intierwienty (Nowonikołajewsk, 1925), s. 74

Majskij, Diemokraticzeskaja kontr-riewolucyja, s. 308

Gins, Sibir´, t. I/1, s. 263

Bołdyriow, Diriektorija, s. 54

Ward, With the „Die-Hards”, s. 112

Majskij, Diemokraticzeskaja kontr-riewolucyja, s. 65

Gins, Sibir´, t. I/1, s. 311

Mielgunow, Tragiedija, t. I, ss. 231–233; Gołowin, Rossijskaja kontr-riewolucyja, księga 9, ss. 25, 57

Dienikin, Oczerki, t. III, ss. 154–156

O jego postawie w 1917 roku zob. RR, ss. 521–522

P.N. Milukow w: PN, nr 1, 697 (4 listopada 1925), s. 3; Gołowin, Rossijskaja kontr-riewolucyja, księga 6, s. 75

Wospominanija gienierała Łukomskogo, t. II, s. 116 przyp.

Kakurin, Stratiegiczeskij oczerk, ss. 23–24

Dienikin, Oczerki, t. III, s. 149

Ibid., t. III, s. 179

Ibid., t. III, s. 210; Gołowin, Rossijskaja kontr-riewolucyja, księga 11, s. 41

RR, ss. 662–666

Dienikin, Oczerki, t. III, s. 180

Ibid., t. III, s. 182

Sokołow, Prawlenije, ss. 30–31, 81–82

Ibid., s. 81

Ibid., s. 83

Ibid., ss. 44, 85–86

I.B. Szechtman, Pogromy Dobrowolczeskoj Armii na Ukrainie (Berlin, 1932), s. 291

Sokołow, Prawlenije, ss. 41, 43

Ibid., s. 65

Ibid., s. 66

E. Varneck, H.H. Fischer (red.), The Testimony of Kolchak and Other Siberian Materials (Stanford, 1935), s. 157

Fleming, Kolchak, s. 108

Gins, Sibir´, t. I/1, s. 284. Zob. też Gołowin, Rossijskaja kontr-riewolucyja, księga 9, s. 23

SZ nr 45 (1931), ss. 348–352. Przekład angielski w: James Bunyan, Intervention, Civil War and Communism in Russia (Baltimore, 1936), ss. 362–365. Zob. też Varneck, Fisher, Testimony of Kolchak, ss. 160–161, 246–247

Bołdyriow, Diriektorija, ss. 93–94

Ibid., s. 93

W. Zienzinow, Gosudarstwiennyj pierieworot admirała Kołczaka (Paryż, 1919), s. 192

Varneck, Fisher, Testimony of Kolchak, ss. 168–169

Gins, Sibir’, t. I/I, s. 307; Varneck, Fisher, Testimony of Kolchak, s. 170

Fleming, Kolchak, s. 112

Generał Maurice Janin w: „Le Monde Slave” (grudzień 1924), s. 238; generał J. Rouquerol, L’Aventure de l’Amiral Koltchak (Paryż, 1929), s. 44. Zob. ponadto: Fleming, Kolchak, s. 113

„The Slavonic Review”, t. III (1924–1925), s. 724; Ullman, Intervention, ss. 280–281

Fleming, Kolchak, s. 113

Zienzinow, Gosudarstwiennyj pierieworot, s. 9

Bołdyriow, Diriektorija, ss. 111–113

Gins, Sibir´, t. I/1, s. 308

, Mieżdu, s. 39

Majskij, Diemokraticzeskaja kontr-riewolucyja, ss. 335–337

Gins, Sibir´, t. I/1, s. 309

Ward, With the „Die-Hards”, ss. 132–138

Michaił Lindgren, Niewiedomaja stranica (Czyta, 1921)

Piontkowskij, Grażdanskaja wojna, ss. 300–301

Mielgunow, Tragiedija, t. III, ss. 36–41

Vladimir N. Brovkin, The Mensheviks after October (Ithaca, 1987), ss. 292–293

Partija Socyalistow-Riewolucyonierow, Diewiatyj Sowiet partii i jego riezolucyi (Paryż, 1920), s. 15

„Izwiestia”, nr 186 (30 sierpnia 1918), s. 2

I. Wardin , O miełkoburżuaznoj kontrriewolucyi i riestawracyi kapitalizma (Moskwa, 1922), ss. 39–40, cyt. w: Helena Zand, Z dziejów wojny domowej w Rosji (Warszawa, 1973), s. 116

„Wieczernyje Izwiestia Moskowskogo Sowieta R. i Kr. Dieputatow”, nr 105, 22 listopada 1918, cyt. w: Lenin, Soczinienija, t. XXIV, s. 760

Cyt. w: Abraham Ascher, The Mensheviks and the Russian Revolution (Ithaca, 1976), s. 118

L.M. Spirin, Kłassy i partii w grażdanskoj wojnie w Rossii (1917–1918 gg.) (Moskwa, 1968), ss. 311–312

RR, s. 563; „Izwiestia”, nr 263/527 (1 grudnia 1918), s. 2

Spirin, Kłassy i partii, s. 300. O tych rokowaniach zob. K. Buriewoj, Raspad, 1918–1922 (Moskwa, 1923), i W. Wolski w: K priekraszczeniju wojny wnutri diemokratii (Moskwa, 1919), ss. 38–51

Zand, Z dziejów, s. 105. Zob. ponadto Gołowin, Rossijskaja kontr-riewolucyja, księga 9, s. 96

Zand, Z dziejów, s. 106

E. Roubanovitch, V. Soukhomline, V. Zenzinof (red.), Le Parti Socialiste Révolutionnaire et la situation actuelle en Russie (Paryż, 1919), ss. 12–13, 15

Zand, Z dziejów, s. 109

„Izwiestia”, nr 45/597 (27 lutego 1919), s. 4

Partija Socyalistow-Riewolucyonierow, Diewiatyj Sowiet partii, s. 15

Mielgunow, Tragiedija, t. III, ss. 219–220; K.A. Popow (red.), Dopros Kołczaka (Leningrad, 1925), s. 222

Varneck, Fisher, Testimony of Kolchak, passim

Fleming, Kolchak, ss. 122–123

Rouquerol, L’Aventure, ss. 53–54; A.M. Spirin, Razgrom armii Kołczaka (Moskwa, 1957), s. 23; Graves, America’s Siberian Adventure, s. 124

„Armia i narod” (Ufa), 23 listopada 1918, cyt. w: Chamberlin, Russian Revolution, t. II, s. 182

Graves, Adventure, s. 108. Zob. ponadto: Stewart, White Armies, ss. 268–269

Graves, Adventure, ss. 7–8

Ibid., ss. 55–56, 101

Ibid., ss. 175, 186

Ibid., s. 165

Piontkowskij, Grażdanskaja wojna, s. 299

Varneck, Fisher, Testimony of Kolchak, s. 187

Majskij, Diemokraticzeskaja kontr-riewolucyja, ss. 331–332

Richard H. Ullman, Britain and the Russian Civil War (Princeton, 1968), s. 169 przyp.

E.L. Woodward, Rohan Butler (red.), Documents on British Foreign Policy, 1919–1939, First Series, t. III (Londyn, 1949), ss. 362–364

Piontkowskij, Grażdanskaja wojna, s. 299

Zob. jego uwagi autobiograficzne w: Varneck, Fisher, Testimony of Kolchak, ss. 1–37

Ullman, Britain, s. 43

Varneck, Fisher, Testimony of Kolchak, ss. 38, 162.

Fleming, Kolchak, s. 111

Ward, With the „Die-Hards”, s. 111

Aleksiej Budberg w: ARR, t. XV (1924), ss. 331–332

Gins, Sibir´, t. II, s. 367Przypisy redakcyjne

Lenin, PSS, t. XVI, s. 454. W liście do dr. Kugelmanna z 12 kwietnia 1871 roku Marks pisał, że komunardzi zostali pokonani, bo „nie chcieli rozpocząć wojny domowej”. Karol Marks, Pis’ma k L. Kugielmanu (Piotrogród, 1920), s. 115.

Historycy komunistyczni traktują zwykle wojnę polsko-sowiecką z 1920 roku jako część rosyjskiej wojny domowej; pogląd ten przyjmują również niektórzy uczeni zachodni. Jest on jednak trudny do utrzymania, ponieważ wojna ta była typowym konfliktem terytorialnym między dwoma niepodległymi państwami, a nie walką zbrojną między Rosjanami o władzę polityczną w kraju. Jak się wydaje, źródłem tego nieporozumienia był artykuł Stalina z 1920 roku, w którym nazwał on inwazję polską na Ukrainę „trzecią kampanią ententy” (trietij pochod antanty); dwoma pierwszymi miały być kampanie Denikina i Kołczaka („Prawda” nr 111, , s. 1, cyt. w: Norman Davies, White Eagle, Red Star, Londyn, 1972, s. 89).

Typowa była reakcja wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza, najpopularniejszego członka rodziny carskiej, który w 1918 roku mieszkał na Krymie. Na pytanie, czy objąłby przywództwo nad ruchem białych, odpowiedział wymijająco: „Urodziłem się niedługo po śmierci cara Mikołaja I i wychowałem się w duchu jego tradycji. Jestem żołnierzem przyzwyczajonym do posłuchu i wydawania rozkazów. Dziś nie ma już nikogo, kogo miałbym słuchać. W pewnych okolicznościach muszę sam zdecydować, czy się komuś podporządkować – na przykład patriarsze, gdyby kazał mi zrobić to i to”. Otrywki iz dniewnika kn. Grigorija Trubieckogo, Denikin Papers, Box 2, Bakhmeteff Archive, Rare Book and Manuscript Library, Columbia University, s. 52. Por. Dienikin, Oczerki, t. IV, ss. 201–202.

N.N. Gołowin, Rossijskaja kontr-riewolucyja (Tallin, 1937), księga 9, s. 93; księga 5, s. 65. Nie można jednak zapominać, że oficerowie walczący w szeregach białych w późniejszej fazie wojny domowej stali się zagorzałymi, niekiedy nawet fanatycznymi, monarchistami. Zauważyli to cudzoziemcy przydzieleni do oddziałów białych, na przykład pułkownik John Ward, który w 1919 roku przebywał w stolicy armii Kołczaka, Omsku. Pisze on, że „oficerowie rosyjscy są rojalistami prawie co do jednego” i żywią „niemal dziecinne przywiązanie do monarchizmu”: John Ward, With the „Die-Hards” in Siberia (Londyn, 1920), s. 160. Rozpatrując to zagadnienie, nie należy jednak zakładać, że w 1919 roku ludność Rosji była tak samo negatywnie nastawiona do monarchii, jak dwa lata wcześniej. Kiedy latem 1918 roku Lenin kazał zamordować Mikołaja II i większość członków dynastii Romanowów, uczynił to z obawy przed odrodzeniem się w kraju sympatii monarchistycznych.

Przez czynniki „obiektywne” rozumiem takie, których protagoniści nie byli w stanie zmienić, na przykład położenie geograficzne. Czynniki „subiektywne” to umiejętności, wyznawane wartości i poglądy oraz inne cechy osobiste.

Dienikin, Oczerki, t. V, ss. 85–90. Fakt ten jest często pomijany przez historyków, którzy brak koordynacji w wojskach białych składają na karb nieudolności ich generałów: np. George A. Brinkley, The Volunteer Army and Allied Intervention in South Russia, 1917–1921 (Notre Dame, Indiana, 1966), s. 191.

Evan Mawdsley, The Russian Civil War (Boston, 1987), ss. 146, 213–214. Według Denikina (Oczerki, t. V, s. 126) w apogeum letniej ofensywy 1919 roku tereny zajmowane przez Siły Zbrojne Południa Rosji zamieszkiwało 42 miliony ludzi, ale, jak zauważa Mawdsley, taką liczbę Denikin miał do dyspozycji zaledwie przez kilka miesięcy. Podobnie jak Kołczak, który w pewnym momencie rządził obszarem zamieszkanym przez 20 milionów ludzi, ale również tylko przez kilka miesięcy.

Mawdsley, Russian Civil War, s. 181. Dane dotyczące liczebności sił zbrojnych po obu stronach są niewiarygodne; zawsze istniała przepaść między oficjalnym stanem oddziałów a rzeczywistą liczbą walczących. Niektóre jednostki podawały stany wyższe niż w rzeczywistości, aby pobierać większe racje, inne liczyły dezerterów i tych, którzy samowolnie się oddalili. Mimo to przygniatająca przewaga liczebna Armii Czerwonej w drugiej połowie 1919 roku nie ulega kwestii.

Ocenia się, że ludność Rosji, nie licząc Finlandii, wynosiła w 1917 roku 172 miliony, S.I. Bruk, V.M. Kabuzan w: ISSSR, nr 3 (1980), s. 86. Z tego około 45 procent, czyli 77 milionów, stanowili Wielkorusi.

Dlatego też Francuzi byli od początku negatywnie nastawieni do białych. Na początku 1919 roku Foch powiedział: „Nie przywiązuję większej wagi do armii Denikina, ponieważ armie same w sobie nie istnieją… Muszą mieć za sobą rząd, ustawodawstwo i zorganizowane państwo. Lepiej mieć rząd bez armii niż armię bez rządu”. Cyt. w John M. Thompson, Russia, Bolshevism, and the Versailles Peace (Princeton, 1966), s. 201.

Aleksiejew, cyt. w S. Piontkowski, red., Grażdanskaja wojna w Rossii (1918–21 gg.): Chriestomatija (Moskwa, 1925), s. 497. Taką postawę przyjmowała większość niższych rangą oficerów i żołnierzy Armii Ochotniczej. „W tej armii nikt nie interesował się polityką – wspominał jeden z białych weteranów. – Myśleliśmy tylko o tym, jak pokonać bolszewików”. N.W. Wołkow-Muromcew, Junost’ ot Wiaz’my do Fieodosji (Paryż, 1983), s. 347.

Aleksiejew w: Piontkowski, Grażdanskaja wojna, ss. 496–499. Aleksiejew mówi tam o Związku Ocalenia Ojczyzny (Sojuz Spasienija Rodiny), ale chyba zawiodła go pamięć.

„N.s.”, czyli „nowy styl”, oznacza datę według kalendarza zachodniego, czyli gregoriańskiego, który Rosja Sowiecka przyjęła w lutym 1918 roku. Wcześniej w Rosji obowiązywał kalendarz juliański (s.s.), który w XX wieku był opóźniony w stosunku do gregoriańskiego o 13 dni.

Gołowin, Kontr-riewolucyja, księga 5, s. 72 przyp. Denikin (Oczerki, t. II, s. 282) mówi o 9000, łącznie z cywilami. Generał Aleksandr Łukomski (Wospominanija, t. II, Berlin, 1922, s. 7) podaje liczbę 3500 żołnierzy.

Konstantin Sokołow, Prawlenije Gienierała Dienikina (Sofia, 1921), ss. 39–40. „Wielka Smuta” (Smutnoje wriemia) to nazwa okresu bezkrólewia w Rosji na początku XVII wieku. Państwo rosyjskie przeżyło wówczas długotrwałą wojnę domową i obcą interwencję. Denikin, który jak wielu antykomunistów widział analogię między swoimi czasami a tymi sprzed trzech wieków, zatytułował swoje wspomnienia Oczerki russkoj smuty (Zarys rosyjskiej smuty).

Gołowin pisze, że na Syberii „bolszewików popierali dawni niewolnicy” (Rossijskaja kontrriewolucyja, księga 7, s. 107). Klasa przemysłowa była tu podzielona: część robotników zwróciła się przeciwko bolszewikom i z ich szeregów pochodzili najlepsi żołnierze Kołczaka: ibid., s. 113.

W. Masakow, A. Turunow, Chronika grażdanskoj wojny w Sibiri, 1917–1918 (Moskwa, 1926), ss. 52–55. Kadeci i eserowcy tradycyjnie grali pierwsze skrzypce w polityce syberyjskiej. W wyborach do Zgromadzenia Ustawodawczego partie te otrzymały tu łącznie od dwóch trzecich do trzech czwartych ogólnej liczby głosów: A.M. Spirin, Kłassy i partii w grażdanskoj wojnie w Rossii (Moskwa, 1968), ss. 420–423.

Siergiej Mielgunow, Tragiedija admirała Kołchaka, t. I (Belgrad, 1930), s. 75. Griszyna-Ałmazowa zdymisjonowano na początku września w wyniku intryg politycznych. Potem zaciągnął się do Armii Ochotniczej. W maju 1919 roku, jadąc na Syberię z ważnymi listami Denikina do Kołczaka, wpadł w ręce bolszewików i został albo zamordowany, albo popełnił samobójstwo: Dienikin, Oczerki, t. V, ss. 88–89.

Zob. NV z 9–11 sierpnia 1917 i P.N. Milukow, Istorija wtoroj russkoj riewolucyi, t. I/2 (Sofia, 1921), rozdz. 5. Do rady należeli Michaił Rodzianko, generałowie Michaił Aleksiejew, Aleksiej Brusiłow, Nikołaj Judenicz i Aleksiej Kaledin, przedsiębiorcy Pawieł Riabuszynski i Siergiej Trietiakow, intelektualiści Pawieł Milukow, Wasilij Makłakow, Nikołaj Szczepkin, Piotr Struwe, Nikołaj Bierdiajew, Jewgienij Trubieckoj i Wasilij Szulgin.

Pieczę nad tym sprawowało dwóch wysokich komisarzy: Anglik Charles Elliot, rektor uniwersytetu w Hongkongu, biegle władający rosyjskim i doskonale znający Rosję, oraz ambasador francuski w Japonii Eugène Regnault. Wspomagali ich szefowie misji wojskowych, generałowie Alfred Knox (Wielka Brytania), Maurice Janin (Francja) i William Graves (Stany Zjednoczone). Obecni byli też japońscy funkcjonariusze cywilni i wojskowi, ale ci nie udzielali się. G.K. Gins, Sibir’, sojuzniki i Kołczak, t. II (Charbin, 1937), ss. 60–61.

Pozostali członkowie to: Władimir Zienzinow, również eserowiec, Piotr Wołogodski, reprezentujący rząd syberyjski, przedstawiciel Związku Odrodzenia generał Wasilij Bołdyriow, który dowodził armią, i kadet W.A. Winogradow.

Richard Ullman twierdzi, że po dotarciu do Omska żołnierze brytyjscy „weszli do walki przeciwko bolszewikom” (Intervention and the War, Princeton, 1961, s. 262). W rzeczywistości jednostki brytyjskie stacjonujące w Omsku nie brały udziału w walkach. Zob. Ward, With the Die-Hards, passim.

Chociaż w październiku 1917 roku był on jedynym dowódcą, który chciał pomóc Kierenskiemu odzyskać władzę: RR, ss. 493, 501.

Z dokumentów archiwalnych wynika, że po zawieszeniu broni Francuzi nakłaniali Krasnowa do nieustępliwości, chcąc ustanowić swój protektorat nad Donem, choć region ten na mocy umowy zawartej w grudniu 1917 roku przez dwa mocarstwa alianckie leżał w brytyjskiej strefie wpływów: Anne Hogenhuis-Seliverstoff, Les Relations Franco-Soviétiques, 1917–1924 (Paryż, 1981), s. 113.

Od walk o Carycyn z końca 1918 roku datuje się konflikt między Trockim a Stalinem. Lenin wysłał Stalina do Carycyna z rozkazem zdobycia żywności. Stalin mianował się członkiem Rewolucyjnej Rady Wojskowej Frontu Południowego i zaczął ingerować w działania wojskowe, którymi jesienią 1918 roku kierował dawny oficer carski, generał Pawieł Sytin, dowódca Frontu Południowego, mianowany przez Trockiego. Wówczas i później Stalin omawiał sprawy wojskowe bezpośrednio z Leninem, pomijając Rewolucyjną Radę Wojskową Trockiego: Dmitrij Wołkogonow, Trockij, t. I (Moskwa, 1992), s. 237. Z dokumentów wynika, że udział Stalina w obronie Carycyna sprowadzał się do intryg politycznych i rządów terroru, wymierzonych głównie w dawnych oficerów carskich w służbie sowieckiej, którym Stalin nie ufał i których część kazał aresztować i stracić: Boris Souvarine, Staline (Paryż, 1977), s. 205; Dmitrij Wołkogonow, Triumf i tragiedija, t. I (Moskwa 1989), ss. 90–92; Robert Argenbright w „Revolutionary Russia”, t. IV, nr 2 (grudzień 1991), ss. 157–183. Na początku października 1918 roku Trocki żądał odwołania Stalina ze względu na jego nachalne wtrącanie się w kwestie wojskowe. Politbiuro przychyliło się do tego żądania (L. Trocki, Stalinskaja szkoła falsifikacyi, Berlin, 1932, ss. 205–206). Stalin i jego współpracownicy odgrywali się na Trockim, szerząc oszczerstwa na jego temat. Stalin twierdził później, że udana obrona Carycyna była jego zasługą, i kazał nazwać miasto swoim imieniem. Zob. Isaac Deutscher, The Prophet Armed (Nowy Jork, 1954), ss. 423–428.

Po odejściu znad Donu Krasnow służył krótko w armii generała Judenicza: George Stewart, The White Armies of Russia (Nowy Jork, 1933), s. 415. Później na wygnaniu pisał powieści o wojnie domowej, które cieszyły się na Zachodzie sporą popularnością. W czasie II wojny światowej współpracował z hitlerowcami. Pod koniec wojny został pojmany przez Armię Czerwoną i stracony; miał wówczas 77 lat.

Bolszewicy pojmali Bołdyriowa w 1922 roku we Władywostoku. Uznał on wówczas władzę sowiecką i prosił o „wybaczenie”. Podobno został amnestionowany. W.G. Bołdyriow, Diriektorija, Kołczak, Intierwienty (Nowonikołajewsk, 1925), ss. 12–13.

Gins, Sibir’, t. II, s. 368. Zarazem jednak, w przeciwieństwie do Denikina, jasno zapowiedział, że nie będzie tolerował żadnych wybryków antyżydowskich.Bibliografia

Literatura dotycząca Rosji z okresu 1919–1924 jest bogata i często bardzo wartościowa, choć po otwarciu rosyjskich archiwów wiele ustaleń będzie zapewne wymagać rewizji. Poniżej podaję wybrane opracowania, z których korzystałem najczęściej.

Wojna domowa

Aczkolwiek historia rosyjskiej wojny domowej, którą będzie można uznać za ostateczną, wciąż czeka na swego autora, w następujących pozycjach znalazłem najwięcej informacji: tom II pracy Williama Henry’ego Chamberlina The Russian Revolution (Nowy Jork, Londyn, 1935) oraz Evana Mawdsleya The Russian Civil War (Londyn, Boston, 1987). Książka Nikołaja Kakurina Kak srażałas´ riewolucyja, 2 tomy (Moskwa, 1925), dotyczy wyłącznie wydarzeń wojskowych i jest oparta na materiałach z archiwum Armii Czerwonej. Lwa Trockiego Kak woorużałas´ riewolucyja, 3 tomy (Moskwa, 1923–1925), to zbiór wojennych dyrektyw Trockiego.

O siłach antybolszewickich wiarygodnie pisze George Stewart w The White Armies of Russia (Nowy Jork, 1933). Żaden historyk tego okresu nie obejdzie się bez pamiętników generała Denikina Oczerki russkoj smuty, t. III–V (Berlin, 1924–1925). Historię admirała Kołczaka opisali: Siergiej Mielgunow, Tragiedija Admirała Kołczaka (Belgrad, 1930–1931; przedruk Nowy Jork, 1963) i Peter Fleming, The Fate of Admiral Kolchak (Nowy Jork, 1963).

Pogromów na Ukrainie w latach 1918–1920 dotyczy książka I.B. Szechtmana Pogromy Dobrowolczeskoj Armii na Ukrainie (Berlin, 1932).

Szczegółowe dane o złożonych stosunkach dyplomatycznych między Rosją czerwoną i białą a innymi państwami (z wyjątkiem Niemiec) w czasie wojny domowej i po niej czytelnik znajdzie w: John M. Thompson, Russia, Bolshevism, and the Versailles Peace (Princeton, 1966), Richard H. Ullman, Britain and the Russian Civil War (Princeton, 1968) i Piotr S. Wandycz, Soviet-Polish Relations, 1917–1920 (Cambridge, 1969).

Wpływ wojny domowej na sytuację wsi jest przedmiotem monografii Orlando Figesa Peasant Russia, Civil War (Oxford, 1989). J.A. Polakow w książce Sowietskaja strana posle okonczanija grażdanskoj wojny (Moskwa, 1986) omawia z pozycji komunistycznych konsekwencje wojny domowej dla Rosji i jej mieszkańców.

Czerwone imperium

Zarys historii rozpadu Cesarstwa Rosyjskiego oraz jego odbudowania przez komunistów zawiera moja książka, The Formation of the Soviet Union, wyd. popr. (Cambridge, 1964).

Komunizm na eksport

Dobrą historią Kominternu jest książka jego byłego członka Franza Borkenaua World Communism: A History of the Communist International (Ann Arbor, 1962). Praca Juliusa Braunthala History of the International, II (Londyn, Nowy Jork, Waszyngton, 1967) to socjalistyczna wersja dziejów Kominternu. Wspomnienia sekretarki Kominternu Anżeliki Bałabanow (Angelica Balabanoff, Impressions of Lenin, Ann Arbor, 1964) wyszły spod pióra wyznawczyni komunizmu, choć nie bezkrytycznej.

Stosunki zagraniczne Rosji Sowieckiej w tym okresie przedstawia Alfred L.P. Dennis w The Foreign Policies of Soviet Russia (Londyn, Nowy Jork, 1924). Jej współpracą z Niemcami zajmują się: Gerald Freund w Unholy Alliance (Nowy Jork, 1957) i Rolf-Dieter Müller w Das Tor zur Weltmacht (Boppard am Rhein, 1984). O stosunkach rosyjsko-brytyjskich w 1920 roku i później traktuje Richard Ullman w The Anglo-Soviet Accord (Princenton, 1972).

Norman Davies pisze o historii wojny polsko-sowieckiej 1920 roku w White Eagle, Red Star (Londyn, 1972) .

Analizę postaw zagranicznej inteligencji prokomunistycznej przeprowadza David Caute w The Fellow-travellers, wyd. popr. (New Haven, Londyn, 1988).

Komunizm, faszyzm i narodowy socjalizm

Nie ma pracy, która traktowałaby wprost o wpływie bolszewizmu na ruchy prawicowe. Spośród istniejącej literatury na temat totalitaryzmu szczególnie wartościowe wydały mi się następujące pozycje: Carla J. Friedricha, Totalitarianism (Cambridge, 1954) i Carla J. Friedricha, Zbigniewa K. Brzezińskiego, Totalitarian Dictatorship and Autocracy (Cambridge, 1956). Książka Hansa Buchheima Totalitarian Rule (Middletown, 1968) zawiera zwięzłą i znakomitą analizę przedmiotu. Praca Hermanna Rauschninga Germany’s Revolution of Destruction (Londyn, 1939), opublikowana również pod tytułem The Revolution of Nihilism (Nowy Jork, 1939) , jest książką byłego zausznika Hitlera.

Kultura jako propaganda

Najwnikliwsze omówienie początkowej fazy polityki kulturalnej komunistów zawiera książka René Fülöpa-Millera Geist und Gesicht des Bolschewismus (Zurych, 1926).

Dobry opis wszystkich aspektów sowieckiej polityki kulturalnej można znaleźć w książce: Oskara Anweilera, Karla-Heinza Ruffmana (red.), Kulturpolitik der Sowjetunion (Stuttgart, 1973). Działalność głównego organu administracyjnego kierującego życiem kulturalnym jest opisana w pracy Sheili Fitzpatrick The Commisariat of Enlightenment (Londyn, Cambridge, 1970).

Najlepszą historią polityki oświatowej Sowietów jest praca Oskara Anweilera Geschichte der Schule und Pädagogik in Russland vom Ende des Zarenreiches bis zum Beginn der Stalin Ära (Heidelberg, 1964).

Walka z religią

Lwa Riegielsona Tragiedija russkoj cerkwi, 1917–1945 (Paryż, 1977) jest zbiorem dokumentów. O stosunkach między nowym reżimem a prawosławiem pisze John S. Curtiss w The Russian Church and the Soviet State (Boston, 1953). B.W. Titlinow w Cerkow´ wo wriemia riewolucyi (Piotrogród, 1924) przedstawia komunistyczną wersję wydarzeń.

Książka Nory Levin, The Jews in the Soviet Union since 1917, 2 tomy (Nowy Jork, Londyn, 1988), zawiera wiele informacji i jest inteligentnie napisana. Podstawowe studium przedmiotu to praca Zviego Gitelmana Jewish Nationality and Soviet Politics (Princeton, 1972).

W sprawie polityki komunistów wobec muzułmanów zob. Alexandre Benningsen, Chantal Lemercier-Quelquejay, Islam in the Soviet Union (Londyn, Nowy Jork, Waszyngton, 1967).

NEP: fałszywy termidor

Nie istnieje miarodajna monografia Nowej Ekonomicznej Polityki. Wiele informacji można znaleźć w tomie II pracy E.H. Carra, The Bolshevik Revolution (Londyn, Nowy Jork, 1952). Roger Pethybridge w One Step Backwards, Two Steps Forward (Oxford, 1990) bada realizację tej polityki na szczeblu lokalnym. Simona Libermana Building Lenin’s Russia (Chicago, 1945) to fascynujące wspomnienia specjalisty mienszewickiego w służbie komunistycznej.

Literatura dotycząca chłopskiej rebelii przeciwko władzom komunistycznym w latach 1920–1921 jest wciąż ograniczona z powodu ubóstwa źródeł archiwalnych. Książki Olivera H. Radkeya The Unknown Civil War in Soviet Russia (Stanford, 1976) i Michaiła Frienkina Tragiedija kriestjanskich wosstanij w Rossii, 1918–1921 gg. (, 1987) zawierają jej najpełniejsze omówienie. I.J. Trifonowa Kłassy i kłassowaja bor´ba w SSSR w naczale NEPa, 2 tomy (Leningrad, 1964), to jedyna praca autora komunistycznego, która zawiera poważne informacje. Książka A. Okninskiego Dwa goda sriedi kriestjan (Ryga, 1936) ma wyjątkowy charakter, bo przynosi relację z pierwszej ręki o poglądach chłopstwa.

Głód na Powołżu z 1921 roku również czeka na swego historyka. Na razie najlepsza pozostaje relacja członka Amerykańskiej Organizacji Pomocy H.H. Fischera The Famine in Soviet Russia (Nowy Jork, 1927).

Kryzys nowego reżimu

Wobec odtajnienia dokumentów z archiwów rosyjskich większość opracowań historycznych dotyczących polityki sowieckiej w latach 1921–1924 należy uznać za przestarzałe. Wiele nie publikowanych dotychczas dokumentów ukazało się na łamach „Izwiestii CK”, których edycję wznowiono pod koniec lat osiemdziesiątych.

Konflikty wewnętrzne omawia się w: Merle Fainsod, How Russia Is Ruled, wyd. popr. (Londyn, Cambridge, 1963); Leonard Schapiro, The Origin of the Communist Autocarcy (Londyn, Cambridge, 1977); E.H. Carr, The Interregnum, 1923–1924 (Londyn, Nowy Jork, 1954) i Wadim Rogowin, Była li altiernatiwa? (Moskwa, 1992). Książka Roberta Danielsa The Conscience of the Revolution (Londyn, Cambridge, 1960) dotyczy działalności grup opozycyjnych w partii. T.H. Rigby w Lenin’s Government: Sovnarkom, 1917–1922 (Cambridge, 1979) bada ewolucję instytucji państwowych. Książka Margaret Dewar Labour Policy in the USSR, 1917–1928 (Londyn, Nowy Jork, 1956) traktuje o polityce państwa sowieckiego w stosunku do robotników i związków zawodowych.

Poza tym wiele informacji o sporach wewnątrzpartyjnych można znaleźć w biografiach głównych protagonistów. Książka Isaaca Deutschera The Prophet Unarmed: Trotsky, 1921–1929 (Londyn, 1959), choć znakomicie napisana, ma ograniczoną wartość ze względu na bezkrytyczne uwielbienie autora dla swego bohatera i niedbałość w korzystaniu ze źródeł. Te wady koryguje nieco biografia Dmitrija Wołkogonowa Trockij, 2 tomy (Moskwa, 1992) . Bardzo interesująca jest autobiografia Trockiego My Life, 2 tomy (Londyn, Nowy Jork, 1930) .

Kariery Stalina dotyczą: Borisa Suvarine’a Staline (Paryż, wyd. popr., 1985) i Dmitrija Wołkogonowa Stalin (Londyn, Nowy Jork, 1991) ; ta ostatnia książka jest pierwszą biografią Stalina opartą na źródłach archiwalnych.

ŹRÓDŁA ARCHIWALNE

Russkij Centr Chranienija i Izuczenija Dokumientow Nowiejszej Istorii (RCChIDNI), Moskwa (poprzednio: Centralne Archiwum Partyjne)

Fond 2

opis 1: publikowane i ostatnio odtajnione dokumenty Lenina

opis 2: nie publikowane dokumenty Lenina

Fond 5: Sekretariat Lenina

Fond 17: Komitet Centralny Rosyjskiej Partii Komunistycznej

Fond 64: Biuro Kaukaskie Komitetu Centralnego

Fond 76: F.E. Dzierżynskij

Fond 85: G.K. Ordżonikidze

Fond 89: Je.M. Jarosławskij

Fond 489: II Kongres Kominternu

Fond 495: Komitet Wykonawczy Kominternu (IKKI)

Fond 558: I.W. Stalin

Harvard University, Houghton Library

Trotsky Archive (bMS Russian 13)

Georgian Archive (bMS Georgian 12)

Bakhmeteff Archive, Rare Book and Manuscript Library, Columbia University

Denikin Papers

Aleksei Brusilov Collection

Panina Papers