Rozbijanie monolitu - ebook

Wstęp

Polityka Stanów Zjednoczonych wobec Polski uzależnionej od Kremla po 1945 r. stanowi interesujący problem badawczy, który wciąż nie doczekał się całościowego opracowania. W literaturze, zwłaszcza anglosaskiej, pokutuje przekonanie, że stosunki USA z Warszawą pod rządami komunistycznymi były tylko pochodną relacji z ZSRR, a tym samym Waszyngton nie prowadził odrębnych działań wobec państw zależnych od Kremla w okresie zimnej wojny. Udostępnione na przełomie wieków i w pierwszych dekadach tego stulecia nowe, nieznane dotychczas materiały archiwalne, przede wszystkim rozważania i analizy przygotowywane przez ciała odpowiedzialne za kształtowanie polityki zagranicznej w Departamencie Stanu i Białym Domu, ambasadę amerykańską w Warszawie, a także – częściowo – opracowania wywiadowcze, pokazują jednak, że Polska odgrywała istotną rolę w polityce amerykańskiej, zwłaszcza po 1956 r., utrzymując taką pozycję aż do upadku komunizmu w 1989 r. Chociaż stosunek rządów Stanów Zjednoczonych do PRL był pochodną ich relacji z imperium radzieckim, to jednak sytuacja polityczna, społeczna i gospodarcza nad Wisłą zajmowała uwagę najwyższych gremiów amerykańskich nie tylko w momentach przełomowych, lecz także – stanowiąc przedmiot różnych analiz i koncepcji wypracowanych nad Potomakiem – właściwie przez cały czas, aż do upadku żelaznej kurtyny. Wynikało to z faktu, że Polska była traktowana inaczej niż pozostałe państwa zależne od ZSRR w Europie Wschodniej. Długofalowej polityce USA realizowanej wobec Warszawy przyświecała stale myśl, że w końcu doprowadzi ona do osiągnięcia zasadniczego celu Waszyngtonu po 1945 r.: odzyskania pełnej niezależności i wyboru przez Polaków demokratycznego rządu, a zatem wypełnienia zapisów konferencji Wielkiej Trójki w Jałcie.

Dostęp do odtajnionych dokumentów w archiwach za Atlantykiem pozwala na uzyskanie pogłębionej odpowiedzi na pytanie, jakie kroki podejmował Waszyngton na rzecz realizacji tego założenia i czy polityka ta zakończyła się sukcesem. Nowe dokumenty źródłowe umożliwiają pełniejsze pokazanie rozważań i dyskusji na temat koncepcji i mechanizmów podejmowania decyzji przez poszczególne administracje prezydenckie odnośnie do Polski Ludowej w całym okresie zimnowojennego starcia między Wschodem a Zachodem. Istotne zagadnienie badawcze stanowią również pytania, w jakim stopniu realizacja amerykańskich działań była zależna od klimatu stosunków międzynarodowych, zwłaszcza między supermocarstwami, i jakie były tego konsekwencje dla rozwijania współpracy z Warszawą. Ważki problem stanowi też rola komunistycznej Polski w polityce Waszyngtonu wobec państw zależnych od Kremla w Europie Wschodniej, a także – do pewnego stopnia – w kwestii niemieckiej, i ustalenie, czy PRL miała specjalny status w relacjach z USA, zwłaszcza po 1956 r. Bardzo ważne są pytania, jak oceniano sytuację nad Wisłą i poszczególne ekipy partyjne oraz do jakiego stopnia państwo polskie traktowane było jako częściowo suwerenne. Konieczne wydaje się przedstawienie intencji i wysiłków kolejnych administracji prezydenckich na rzecz utrzymania poprawnych relacji z Polską, biorąc pod uwagę zarówno napięcia na linii Wschód–Zachód, jak i presję amerykańskiej opinii publicznej. Należy pamiętać zwłaszcza o roli władzy ustawodawczej, przede wszystkim Kongresu, w tworzeniu polityki zagranicznej USA (w mniejszym stopniu Sądu Najwyższego) – chociaż to prezydent z pomocą sekretarza stanu za nią odpowiada, ale to przedstawiciele Izby Reprezentantów i Senatu decydują o ostatecznym kształcie umów międzynarodowych. Wiele działań podejmowanych przez kolejne administracje prezydenckie musiało brać pod uwagę ograniczenia wynikające z przyjętych praw lub uwzględniać uwagi formułowane przez kongresmenów pod wpływem sytuacji na świecie, a przede wszystkim rywalizacji zimnowojennej między supermocarstwami. Niezmiernie ważnym zadaniem jest też przedstawienie pól współpracy, na których Stany Zjednoczone próbowały realizować swoje cele. Osobne miejsce zajmuje omówienie roli i wpływu wywiadu na cele działań Waszyngtonu.

Dotąd nie powstało całościowe ujęcie polityki Waszyngtonu wobec Polski po 1945 r. Najpełniejszą próbę szerszego spojrzenia na działania amerykańskie wobec Warszawy na tle polityki wobec Europy Środkowo-Wschodniej w latach 1947–1980 podjął A. Mania. W swoich trzech ważnych i pionierskich pracach skupił się jednak na przedstawieniu generalnego stosunku USA do całego regionu, z perspektywy strategicznej, analizując podejście wobec poszczególnych państw tylko w celu wskazania, w jakim stopniu działania wobec nich mieściły się w głównych kierunkach polityki amerykańskiej. Takie ujęcie sprawiło, że sprawy polskie nie mogły w jego książkach zająć zbyt dużo miejsca. Jego ustalenia – oparte na kwerendzie wielu archiwaliów za Atlantykiem – nie straciły nic ze swej wartości i zostały także wykorzystane w tej pracy. Z całościowych opracowań na temat stosunków polsko-amerykańskich trzeba również wspomnieć o książce P.S. Wandycza. W chwili jej wydania nie mógł on jeszcze korzystać z materiałów archiwalnych. Podobnie było ze sztandarowymi pracami amerykańskimi poświęconymi polityce Waszyngtonu wobec krajów Europy Wschodniej autorstwa B. Kovriga i R.F. Byrnesa. Wiele do życzenia, przede wszystkim w warstwie metodologicznej, pozostawia opracowanie całości stosunków bilateralnych autorstwa L. Pastusiaka – ze względu na wybiórczą bazę źródłową i lekceważenie istniejącej literatury przedmiotu było ono przydatne tylko w warstwie faktograficznej.

Trzeba natomiast zauważyć, że ukazały się już poważne prace prezentujące wybrane elementy polityki USA wobec Polski. Zainteresowaniem historyków cieszyły się zwłaszcza działania amerykańskie w latach 1945–1947 (ten okres analizują w swoich publikacjach m.in. R. Lucas, S. Anderson, M.K. Kamiński i A. Mazurkiewicz), stosunki bilateralne w okresie stalinowskim (to zagadnienie bada L. Pastusiak), zmiana podejścia do Polski po Październiku i polityka Stanów Zjednoczonych w latach 1956–1963 (omawia je J. Tyszkiewicz), a także czas „Solidarności” i okres 1981–1989 (ten temat podjęli zwłaszcza G. Domber i w mniejszym stopniu P. Pleskot). Problematykę relacji polsko-amerykańskich badali także historycy analizujący dyplomację PRL. Zachowania Warszawy wobec mocarstwa zza Atlantyku w czasach zimnej wojny omawiali autorzy poszczególnych części Historii dyplomacji polskiej obejmującej lata powojenne, a kwestie związane z polityką peerelowską wobec USA na tle innych zagadnień w latach 1956–1961 pojawiły się w książce J. Tebinki. Nie można pominąć przedstawienia kwestii polskiej granicy zachodniej w polityce USA pióra D. Allen. Zagadnieniem ewentualnego uznania Odry Nysy Łużyckiej przez Waszyngton po II wojnie światowej, jak i w czasie kryzysu berlińskiego w latach 1961–1962 interesowali się także historycy niemieccy. Dyskusje związane z tą kwestią w stosunkach bilateralnych między USA a PRL na przełomie lat 60. i 70. są również obecne w pracach W. Jarząbek oraz K. Stokłosy. Więcej uwagi badacze poświęcają tzw. wojnie psychologicznej, roli działań propagandowych w postępowaniu Waszyngtonu wobec bloku radzieckiego, przede wszystkim Radia Wolna Europa. W tym wypadku aspekty polskie są obecne w książkach zarówno historyków polskich, jak i amerykańskich.

Praca została podzielona na dziesięć rozdziałów. W dwóch pierwszych opisano kolejne etapy polityki USA wobec Polski, począwszy od działań amerykańskich w latach 1945–1947 i pogrzebania przez Waszyngton nadziei na zachowanie przynajmniej częściowej niezależności przez Warszawę, po sfałszowane wybory, a następnie okres zamrożenia stosunków w latach 1948–1956, gdy Polska Ludowa przestała być podmiotem w polityce USA. W rozdziale III pokazano nadzieje wywołane w Waszyngtonie przełomem w 1956 r. i powrót do postrzegania PRL jako samodzielnego podmiotu wśród krajów zależnych od Kremla, co pozwoliło na rozszerzenie stosunków z Warszawą na wszystkich płaszczyznach współpracy: od politycznej po gospodarczą, kulturalną i naukową. W rozdziałach IV i V przedstawiono nieudane próby rozwinięcia kooperacji z PRL przez administracje prezydentów Kennedy’ego i Johnsona. Ze względu na niekorzystny splot czynników międzynarodowych nie były one w stanie stworzyć nowych pól współpracy, co widać zwłaszcza po niepowodzeniu polityki „budowy mostów” w drugiej połowie lat 60. Kolejne dwa rozdziały, tj. VI i VII, poświęcono działaniom rządów Nixona i Forda, okresowi odprężenia, w którym nastąpił niespotykany wcześniej rozwój relacji z Warszawą, związany z polityką „uzachodnienia” ekipy Edwarda Gierka. Osobno omówiono politykę Cartera (rozdz. VIII), którego ekipa – mimo oznak coraz większego kryzysu gospodarczego i wzrostu niezadowolenia społeczeństwa polskiego, a także rosnących napięć międzynarodowych – niemal do Sierpnia ’80 próbowała kontynuować politykę rozpoczętą przez poprzedników. Odtajnienie wielu źródeł z biblioteki Jimmy’ego Cartera i Ronalda Reagana, a także elektronicznych archiwaliów Departamentu Stanu umożliwiło pokazanie w rozdziale IX nieznanych do tej pory rozważań rządu USA dotyczących pomocy dla Polski w okresie „Solidarności”, zachowania Waszyngtonu wobec groźby inwazji radzieckiej i siłowego stłumienia demokratycznego ruchu nad Wisłą. Ostatni rozdział prezentuje działania administracji Ronalda Reagana po wprowadzeniu stanu wojennego – w czasie zamrożenia wzajemnych relacji.

Przedstawienie obrazu polityki Waszyngtonu wobec Polski nie byłoby możliwe bez wykorzystania nowych, niedostępnych dotąd materiałów wytworzonych przez różne agendy rządu amerykańskiego. Dzięki odtajnieniu archiwaliów w ostatnich trzech dekadach stało się możliwe pokazanie całości działań USA wobec Polski w okresie dominacji komunistycznej oraz procesu tworzenia polityki przez administracje prezydenckie, a także podjęcie nowych wątków i uzupełnienie wielu szczegółowych kwestii (w tym kulis różnych wizyt na najwyższym szczeblu). Udostępnione materiały źródłowe pozwalają na lepsze przybliżenie działań podejmowanych przez Departament Stanu i roli amerykańskich placówek dyplomatycznych w tworzeniu polityki, a także ukazanie rozważań wywiadowczych, nieobecnych lub tylko sygnalizowanych w dotychczasowej literaturze.

Podstawę źródłową pracy stanowią archiwalia Departamentu Stanu (Record Group 59) z lat 1945–1973, zgromadzone w National Archives w Maryland, które zawierają nie tylko korespondencję między ambasadą w Warszawie i Centralą, lecz także materiały wytworzone przez wewnętrzne komórki zajmujące się sprawami Starego Kontynentu, Europą Wschodnią i Polską oraz wypracowaniem koncepcji polityki USA wobec PRL. Ich uzupełnieniem są źródła znajdujące się w zespole RG 84, z dokumentami wytworzonymi przez amerykańskie placówki dyplomatyczne i konsularne, jak również wytyczne Departamentu Stanu oraz Rady Bezpieczeństwa Narodowego (RG 273). Dodatkowe, interesujące informacje, które pozwoliły na przybliżenie roli wspólnoty wywiadowczej w wypracowywaniu koncepcji działań Stanów Zjednoczonych, przyniosły elektroniczne materiały Centralnej Agencji Wywiadowczej. W wielu wypadkach dokumenty, zwłaszcza dotyczące okresu po 1956 r., po raz pierwszy zostały wykorzystane przez autora w tej publikacji.

W celu pokazania podejścia Białego Domu i ciał prezydenckich, odpowiadających za politykę zagraniczną, przede wszystkim Rady Bezpieczeństwa Narodowego, oraz wypracowanych przez nie koncepcji stosunku do Polski, niezbędne było uzupełnienie badań o bogate zbiory znajdujące się w bibliotekach prezydenckich. Ze względu na lepsze wykorzystanie biblioteki Harry’ego Trumana przez historyków w dotychczasowych pracach badaniami objęto archiwa Dwighta D. Eisenhowera (Abilene), Johna F. Kennedy’ego (Boston), Lyndona B. Johnsona (Austin), Richarda Nixona (Waszyngton, obecnie Yorba Linda), Geralda Forda (tylko dokumenty elektroniczne), Jimmy’ego Cartera (Atlanta) i Ronalda Reagana (Simi Valley). Kwerenda w tych bibliotekach miała szczególne znaczenie ze względu na dotarcie do odtajnionych w ostatnich latach kolekcji. Uzupełnienie badań przyniosło także wykorzystanie zbiorów National Security Archive w Waszyngtonie (wykaz wszystkich zbadanych zespołów szczegółowiej przedstawiono w bibliografii).

Ważny materiał źródłowy, dotąd właściwie niespożytkowany w literaturze przedmiotu, stanowiły wersje cyfrowe materiałów odtajnianych na mocy Freedom of Information Act, w zbiorze Declassified Documents Reference System (DDRS), elektroniczne wersje dokumentów Departamentu Stanu (przede wszystkim korespondencja między Waszyngtonem a Warszawą) z lat 1974–1988, niedostępnych jeszcze w National Archives, oraz interesujący zbiór wywiadów z pracownikami amerykańskich misji po II wojnie światowej. Uzupełnienie tych materiałów przyniosły rozmowy przeprowadzone ze Zbigniewem Brzezińskim i Dennisem Ortbladem (pracownikiem Polish Desk w Departamencie Stanu w drugiej połowie lat 80.).

Z drukowanych źródeł amerykańskich niezbędne było wykorzystanie wielotomowego wydawnictwa Foreign Relations of The United States (FRUS), prezentującego najważniejsze dokumenty dotyczące polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych (od 1973 r. przede wszystkim w wersji elektronicznej), zbiorów przemówień amerykańskich prezydentów, podpisywanych umów, a także kwerenda „New York Timesa”. Niewielkie uzupełnienie obrazu, zwłaszcza w kwestii granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej, przyniosły niemieckie źródła drukowane. Żadnych nowych informacji o stosunku USA do Polski, niestety, nie znajdziemy w dokumentach dotyczących relacji między supermocarstwami wydanych w Rosji.

Uzupełnienie badań za Atlantykiem stanowiła kwerenda w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, Archiwum Akt Nowych oraz Instytucie Pamięci Narodowej, przede wszystkim w odniesieniu do lat 50. i 60. Dla następnej dekady wykorzystano drukowany korpus archiwaliów, w cyklicznym zbiorze Polskie Dokumenty Dyplomatyczne. Ze względu na niewielkie kontakty władz polskich z Waszyngtonem po 1981 r. zrezygnowano z badań polskich materiałów źródłowych z tego okresu. Ponadto w ostatnich latach powstały prace wykorzystujące w dużym stopniu te archiwalia, które wyraźnie pokazują niepełne, a nawet fantazyjne widzenie działań amerykańskich przez Warszawę w tym okresie. Dokumenty wytworzone przez stronę peerelowską wykorzystano przede wszystkim wtedy, gdy przynosiły nowe lub uzupełniające informacje o krokach USA, tłumaczyły zachowanie w rokowaniach lub weryfikowały oceny formułowane przez analityków nad Potomakiem.

Ze względu na konieczność wykorzystania dużej bazy źródłowej (wcześniej nieobecnej w innych pracach) i jej interesującej zawartości książka nie jest typową syntezą, podsumowującą istniejący stan badań. Tylko dwa pierwsze rozdziały opierają się w większym stopniu na dotychczasowych badaniach i literaturze. Pozostałe zawierają oryginalne ustalenia kwerendy archiwalnej prowadzonej przez wiele lat przez autora. Wymagało to bardziej szczegółowego przedstawienia rozważań administracji amerykańskiej różnych szczebli dotyczących Polski, ponieważ nie były one dotąd znane i po raz pierwszy są wprowadzane do obiegu naukowego. Odsłaniają kulisy tworzenia polityki USA wobec PRL, umożliwiając lepsze zrozumienie i poznanie jej podstawowych założeń, z uwzględnieniem dyskusji i wypracowywania pewnych modeli działania oraz różnic i podobieństw w podejściu do sytuacji w Polsce w całym okresie zimnej wojny. Chociaż niektóre źródła, zwłaszcza część korespondencji dyplomatycznej z końca lat 70. i z następnej dekady, nie są jeszcze dostępne badaczom, to już odtajnione archiwalia pozwalają na stworzenie całościowego obrazu polityki amerykańskiej wobec PRL, aż do zmian demokratycznych nad Wisłą w 1989 r.

Powstanie tej pracy nie byłoby możliwe bez szczodrej pomocy finansowej Amesbury Foundation, Fundacji Kosciuszkowskiej, Fundacji NATO i Polsko-Amerykańskiego Komitetu Fulbrighta oraz grantów podróżnych bibliotek Dwighta D. Eisenhowera, Johna F. Kennedy’ego i Lyndona B. Johnsona w latach 2000–2014.

Chciałbym także wyrazić wdzięczność Panu prof. Andrzejowi Mani, którego cenne i wnikliwe uwagi pozwoliły na uzupełnienie i wzbogacenie zawartości książki. Pragnę również podziękować wielu ludziom dobrej woli i przyjaciołom, którzy bezinteresownie pomogli mi w czasie moich pobytów za Atlantykiem – Felixowi Lapinskiemu, Małgorzacie i Johnowi Markoffom, Sophii Peters, Halinie i Robertowi Rothsteinom, Padraickowi Kenneyowi i Johnowi Kulczynskiemu.

Osobne wyrazy wdzięczności za cierpliwość, wyrozumiałość i nieustanne wsparcie przy pisaniu tej książki kieruję do żony Agaty.