Różnowiercy polscy - ebook

Przedmowa

Badanie dawnej literatury naszej naprowadziło mnie i na literaturę różnowierczą, polemiczną, teologiczną. Liczne jej i ciekawe okazy nie nę­ciły mnie jednak ze strony dogmatycznej, ani nawet z historycznej; nigdy nie powzią­łem zamiaru napisania dziejów np. wzrostu czy upadku reformacji, czy wyznania któ­regoś, choćby np. ariańskiego. Podchodziłem do tych ksiąg wyłącznie ze strony, z której je dotąd najmniej badano. Historię reformacji czy wyznań kreśliły dawno przede mną powołane pióra, nasze i obce, polskie i rosyjskie (należą tu znakomite prace prof. Lubowicza); spory dogmatyczne same złożono w niezliczonych woluminach; kompletną ich bibliografię ułożył Jocher-Sobolewski. Czego jednak dotąd niedostawało, to wyzyskania tych spleśniałych i zbutwiałych broszur i foliantów dla dziejów obyczajowości, a po części i literatury. Jakie na tle zaniepokojenia sumień walkami wyznaniowemi toczyło się życie po zborach i pałacach, w warsztatach i szkołach, na ulicach i w obozach; jak się zwalczali i godzili katolicy i protestanci, luteranie i bracia czescy, kalwini i arianie; jakiemi były ich broń literacka, rynsztunek umysłowy, podkład ideowy; co za dziwaczne męty i skazy, cnoty i zbrodnie, poświęcenia i napaści wyłaniał bieg wypadków; jakie to świadectwa ducha i życia polskiego: oto, co mnie zajmowało, gdym po najrozmaitszych bibliotekach zapylone i zapomniane pomniki całkiem innego poglądu na świat i ludzi wertował. Stykałem się z coraz nowemi okazami myśli i pióra, serca i wiary, miłości i nienawiści, i luźną, dorywczą lekturę początkową starałem się coraz systematyczniej uzupełnić i pogłębić.

Owocami tej lektury zacząłem się dzielić z czytelnikami „Ateneum“ w szeregu szkiców napisanych w latach 1896—1898 pt. „Z dziejów różnowierców polskich”. Dziś je ponownie wydaję — ale w innym układzie, rozszerzone i poprawione znacznie.

Szkice te poświęcam głównie arianom polskim, najciekawszemu, bo niemal zupełnie domorosłemu, a najmniej u nas znanemu okazowi najgorętszych walk i przejść wyznaniowych. Pierwszy rozdział, niby wstępny, wyznaczyłem Janowi Łaskiemu, z którego śmiercią arianizm, nie krępowany żadną więcej powagą, tak się rozbujał, że zagroził zupełnym rozbiciem kalwinizmowi polskiemu; drugi — Marcinowi Krowickiemu, co już sam arianem został; właśnie na Łaskim i Krowickim początki różnowierstwa polskiego badać możemy.

Artykuły te przeznaczam dla szerszej publiczności, więc balastu naukowego, bibliograficznych opisów itp. unikam; czasem tylko, szperacz niepoprawny, grzeszę notatką, ciekawą dla bibliografa, obojętną dla ogółu. Zbytnio nie skrupulizuję: dla urozmaicenia zmieniam i formę szkicu i nie wzdrygam się przed przytaczaniem drastycznych nieraz anegdot, żartów, wyzwisk — niech je czytelnik wybaczy, wina to czasu, nie moja. Dzisiejszego spokoju wyznaniowego wznawianiem dawnych, nieraz ostrych i gorszących swarów, zakłócać nie myślę; niczyich przekonań religijnych ręką świętokradzką nie tykam: celem moim było jedynie wznowić zapomniane a ciekawe karty dawnej obyczajowości, wykazać nadmierną nieraz bujność dawnego życia polskiego, nie skrępowanego jeszcze jedynym wyznaniem, próbującego w wierze i nauce najrozmaitszych torów. W razie przychylnego przyję­cia tych szkiców nastąpią inne.

A. Brückner

Berlin, 1 września 1904

ALEKSANDER BRÜCKNER (1856—1939)Przedmowa redaktora

„Różnowiercy Polscy” to wyjątkowo ciekawe źródło historyczne, opisujące dzieje polskiej reformacji. Napisane w roku 1905 i samo będące źródłem, zawiera w sobie liczne fragmenty dzieł znacznie starszych, udostępnionych nam we fragmentach dzięki pracowitości i skrzętności autora, wybitnego filologa, profesora Aleksandra Brücknera. Dzięki ogromowi pracy, jaki włożył on w napisanie niniejszej książki, możemy poznać mniej znane dzieje myśli i losów ludzi, uznawanych za heretyków przez przedstawicieli kościoła rzymskiego.

Aleksandra LiszkaSłowo wstępne

Badanie dawnej literatury naszej naprowadziło mnie i na literaturę różnowierczą, polemiczną, teologiczną. Liczne jej i ciekawe okazy nie nęciły mnie jednak ze strony dogmatycznej, ani nawet z historycznej; nigdy nie powziąłem zamiaru napisania dziejów np. wzrostu czy upadku reformacji czy wyznania któregoś, choćby np. ariańskiego. Podchodziłem do tych ksiąg wyłącznie ze strony, z której je dotąd najmniej badano. Historię reformacji czy wyznań kreśliły dawno przede mną powołane pióra, nasze i obce, polskie i rosyjskie (należą tu znakomite prace prof. Lubowicza); spory dogmatyczne same złożono w niezliczonych woluminach; kompletną ich bibliografię ułożył Jocher-Sobolewski. Czego jednak dotąd brakowało, to wyzyskania tych spleśniałych i zbutwiałych broszur i foliantów dla dziejów obyczajowości a po części i literatury. Jakie na tle zaniepokojenia sumień walkami wyznaniowymi toczyło się życie po zborach i pałacach, w warsztatach i szkołach, na ulicach i w obozach; jak się zwalczali i godzili katolicy i protestanci, luteranie i bracia czescy, kalwini i arianie; jakimi były ich broń literacka, rynsztunek umysłowy, podkład ideowy; co za dziwaczne męty i skazy, cnoty i zbrodnie, poświęcenia i napaści, wyłaniał bieg wypadków jakie to świadectwa ducha i życia polskiego: oto, co mnie zajmowało, gdym po najrozmaitszych bibliotekach zapylone i zapomniane pomniki całkiem innego poglądu na świat i ludzi wertował. Stykałem się z coraz nowymi okazami myśli i pióra, serca i wiary, miłości i nienawiści i luźną, dorywczą lekturę początkową starałem się coraz systematyczniej uzupełnić i pogłębić. Owocami tej lektury zacząłem się dzielić z czytelnikami _Ateneum_ w szeregu szkiców napisanych w latach 1896 — 1898 p.t. _Z dziejów różnowierców polskich_.

Dziś je ponownie wydaję — ale w innym układzie, rozszerzone i poprawione znacznie. Szkice te poświęcam głównie arianom polskim, najciekawszemu, bo niemal zupełnie domorosłemu, a najmniej u nas znanemu okazowi najgorętszych walk i przejść wyznaniowych. Pierwszy rozdział, niby wstępny, wyznaczyłem Janowi Łaskiemu, z którego śmiercią arianizm, nie krępowany żadną więcej powagą, tak się rozbujał, że zagroził zupełnym rozbiciem kalwinizmowi polskiemu; drugi — Marcinowi Krowickiemu, co już sam arianem został; właśnie na Łaskim i Krowickim początki różnowierstwa polskiego badać możemy.

Artykuły te przeznaczam dla szerszej publiczności, więc balastu naukowego, bibliograficznych opisów i t.p. unikam; czasem tylko, szperacz niepoprawny, grzeszę notatką, ciekawą dla bibliografa, obojętną dla ogółu. Zbytnio nie skrupulizuję: dla urozmaicenia zmieniam i formę szkicu, i nie wzdrygam się przed przytaczaniem drastycznych nieraz anegdot, żartów, wyzwisk — niech je czytelnik wybaczy, wina to czasu, nie moja. Dzisiejszego spokoju wyznaniowego wznawianiem dawnych, nieraz ostrych i gorszących swarów, zakłócać nie myślę; niczyich przekonań religijnych ręką świętokradczą nie tykam: celem moim było jedynie wznowić zapomniane a ciekawe karty dawnej obyczajowości, wykazać nadmierną nieraz bujność dawnego życia polskiego, nie skrępowanego jeszcze jedynym wyznaniem, próbującego w wierze i nauce najrozmaitszych torów. W razie przychylnego przyjęcia tych szkiców nastąpią inne. Pierwszym początkom tegoż różnowierstwa, propagandzie religijnej dominikanina Samuela i pisarza Seklucjana między 1540 a 1550 r. poświęcił znakomite studium ks. dr Warmiński w _Przeglądzie Kościelnym Poznańskim_, 1902 — 1904.ARIANIZM– doktryna teologiczna Ariusza (zm. 336), przezbitera Kościoła w Aleksandrii w Egipcie, odrzucająca dogmat Trójcy Świętej. Ariusz nie uznawał przedwieczności Chrystusa, twierdził natomiast, że został on stworzony przez Ojca. Doktryna ta została uznana przez Kościół katolicki za herezję. Arianizm uchodzi powszechnie za tożsamy z _antytrynitaryzmem_, czyli nieuznawaniem Trójcy Świętej. Arianizm był popularny wśród ludów barbarzyńskich, które rozbiły potęgę Rzymu starożytnego i przekształciły jego terytorium w swoje państwa.

BRAKOWAŁO- w oryginakle: niedostawało.

FOLJANTY- foliały

LUTERANIZM — doktryna teologiczna i ruch chrześcijański zapoczątkowany przez mnicha augustiańskiego, Marcina Lutra w XVI wieku. Za datę jego rozpoczęcia uważa się rok 1517, kiedy to Luter przybił na drzwiach katedry w Wittenberdze dokument, zawierający _95 tez przeciwko odpustom._ Kościół katolicki uznawał w owym czasie, że za datki darowane na jego rzecz (czyli właśnie _odpusty_) można było uzyskać odpuszczenie grzechów. Za pieniądze ze sprzedaży odpustów zbudowano bazylikę św. Piotra. Luter domagał się gruntownych zmian w kościele katolickim, a swoim wystąpieniem i działalnością sprawił, że powstały różnego rodzaju wyznania reformowane, czyli protestanckie.

BRACIA CZESCY, JEDNOTA BRACI CZESKICH, JEDNOTA BRACKA (cz. J_ednota bratří českých_, _Jednota bratrská_, łac. _Unitas Fratrum_) — ruch społeczno-religijny w Czechach, który wyłonił się z husytyzmu w drugiej połowie XV wieku. W XVI wieku bracia czescy przyłączyli się do protestantyzmu — w Polsce w 1645 roku przyłączyli się do Kościoła reformowanego. Ruch braci czeskich zapoczątkował taborycki myśliciel Petr Chelčický, który swoim pacyfistycznym postępowaniem oraz traktatami etycznymi natchnął pewną część husytów do życia we wspólnotach wzorujących się na apostołach i urzeczywistniających napomnienia Jezusa Chrystusa z _Kazania na Górze_. Bracia czescy byli prześladowani w Czechach.

KALWINIZM, _ewangelicyzm reformowany_ — obok luteranizmu jeden z czołowych nurtów protestantyzmu. Powstał w toku XVI-wiecznej Reformacji. Jego założycielem był francuski teolog Jan Kalwin, działający głównie na terenie Szwajcarii (Genewa).

RYNSZTUNEK- broń, którą ktoś używa lub posiada

BRACIA POLSCY (potocznie zwani również _arianami_, od Faustyna Socyna _socynianami_ lub_ antytrynitarzami_) — unitariańska wspólnota religijna, która wyodrębniła się w latach 1562–1563 z kalwinizmu. Najbardziej radykalny odłam reformacji w Polsce. Część jego przedstawicieli odrzucała konieczność służby wojskowej, piastowanie urzędów państwowych czy też płacenie podatków. Niektórzy z nich rezygnowali z posiadania poddanych chłopów i czynili ich wyzwoleńcami. Do powstania ruchu przyczynili się teologowie ewangeliccy (taki jak np. słynny Miguel Servet) oraz włoscy unitarianie, którzy uciekli z kraju przed prześladowaniami inkwizycji. Najsłynniejszym przedstawicielem i twórcą doktryn był Włoch Faustyn Socyn. Arianie byli prześladowani na terenie Rzeczypospolitej, ich książki palono a na ich samych organizowano napaście. Część spośród nich sprzyjała Szwedom i brała pensję od szwedzkiego monarchy, Karola Gustawa X., a w późniejszym czasie wspomagała zbrojnie jego wojska. Arian oskarżano o sprowadzenie fatalnego w skutkach _potopu szwedzkiego_ na Polskę, stąd też polscy politycy zadecydowali się na bezprecedensowe posunięciu, jakim było wygnanie braci polskich z kraju (1658).

JAN ŁASKI herbu Korab, znany też jako: _Joannes a Lasco, Jan z Łaska, Lascius_, (ur. 1499 w Łasku, zm. 8 stycznia 1560 w Pińczowie) — ksiądz katolicki nawrócony na wiarę protestancką; minister (pastor) i teolog, najwybitniejszy polski działacz reformacji, humanista, pisarz, tłumacz i dyplomata, sekretarz króla Zygmunta I Starego od 1521 roku. Organizator zborów ewangelickich w Anglii i Fryzji, twórca Kościoła kalwińskiego w Polsce. Bratanek prymasa Polski Jana Łaskiego (Starszego). Jan łaski był najsłynniejszym polskim przedstawicielem reformacji, a jego działalność miała zasięg europejski. Jego pisma trafiły do polskiej wersji _Indeksu Ksiąg Zakazanych_.

MARCIN KROWICKI (ur. ok. 1501 w Lubawie, zm. w listopadzie 1573 w Piaskach) — działacz i pisarz reformacyjny, polemista-teolog, jeden z autorów przekładu Biblii brzeskiej. Kolejno duchowny katolicki (z czego zrezygnował w późniejszym czasie), kalwiński i braci polskich. W 1603 roku jako autor trafił do pierwszego polskiego _Indeksu Ksiąg Zakazanych_ powstałego z inicjatywy biskupa Bernarda Maciejowskiego.

SKRUPULIZOWAĆ- _dawn_. być skrupulatnym, dokładnym; sprawdzać wszystko. Większość przypisów w książce opracowała redaktorka wydania. Przypisy autorskie zostały specjalnie oznaczone.

ŚWIĘTOKRADCZĄ- w oryginale: świętokradzką.

JAN SEKLUCJAN, znany również jako: _Jan z Siekluk, Seclucian, Seclucianus, Sekluczian_ (data ur. nieznana: między 1510 a 1515; zm. 1 połowa 1578) — działacz i pisarz reformacyjny, teolog i pastor luterański, drukarz, tłumacz, księgarz, wydawca literatury protestanckiej w języku polskim. W 1603 roku jako autor trafił do pierwszego polskiego_ Indeksu Ksiąg Zakazanych_.FAŁESZNEJ- fałszywej

Czy właśnie Rey przed sądem sejmowym obżałowanego żartami i drwinami obronił, o tym w olno powątpiewać. Katolicy świętokradztwa tego nie zapomnieli; jeszcze w r. 1597 Zebrowski, mówiąco Otwinowskim (Recepta na plastr Czechowica i t. d.), wspomina i o owym zamachu „starego wyrwy”, jakiemu niby baby przeszkodzić umiały; r. 1605 toż sam o ks. Andrzej W argocki w swojej _Apologji_ przeciwko Luteranom i t. d. opow iada, jakoby „chciał” porwać monstrancję jakiś nurek. Czytelnik tego dzieła dopisał „ba i dochciał i nic mu za to… podobno jeszcze będąc kalwinistą“ (egzemplarz ten jest w Ossolineum ). Szmalc w pamiętniku, zapisując śmierć jego (pod r. 1614), nie zapomniał dodać „który przed piędziesięciu laty monstrancję nadeptał”.

IWAN TYSZKIEWICZ (także: Iwan Tyszkowic, Jan Tyszkiewicz, Jan Tyskiewicz, Jan Tyszkowicz) (data ur. nieznana, zm. 1611) — brat polski z Bielska Podlaskiego. Skazany na karę śmierci za odmowę złożenia przysięgi na Trójcę. Torturowany a następnie spalony na rynku w Warszawie.

BENEDYKT HERBEST (ur. ok. 1531 w Nowym Mieście, zm. 4 marca 1598 w Jarosławiu) — pisarz, pedagog, znawca literatury, jezuita.

MÜNZER (ur. w 1489 lub 1490 w Stolberg, zm. 27 maja 1525 w Mühlhausen) — anabaptysta, teolog ewangelicki. Uczestniczył w niemieckiej wojnie chłopskiej jako jej ideolog i przywódca.

KAZAĆ- głosić

WESPOŁEK- razem z.

WYMIETYWAĆ- wymieść.

CONCILIABULUM- nazwa mniejszej wagi zgromadzenia starszych w kościele. Conciliabulum nie miało rangi soboru.

SZYMON ZACJUSZ, właściwie: _Szymon Żak_, inna formy nazwiska: _Zacius_, (ur. około 1507 w Proszowicach, zm. około 1591 w Bochni) –pastor kalwiński, propagator reformacji na Litwie i w Małopolsce, pisarz teologiczny, poeta, jeden z autorów przekładu Biblii brzeskiej.

AGENDA- księga liturgiczna, w której są umieszczone są wypisane czynności (agendorum) kapłanów. Zawiera odmawiane przez nich modlitwy, porządek procesji itp.

JERZY SZOMAN (_niem_. Georg Schomann, ur. ok. 1526 w Raciborzu, zm. w 1591 w Chmielniku) — działacz religijny związany z ruchem braci polskich; kaznodzieja, pisarz, polemista i duchowny protestancki, tłumacz Biblii brzeskiej.

Stąd urosły ow e podania o grobach ariańskich. R. 1611 oblatuje w grodzie żytomirskim stary Piotr hvanowicz Peresiecki testament swój, każe się pochować „u sadku na folwarku”; r. 1648 oskarżają w grodzie Tobiasza Iwanickiego i Jakuba Lubienieckiego, że ochrzcili katolika nurzaniem (w gody) a żonę Jakuba pochowali w ogrodzie w Iwaniczach. W Kisielinie mieszczanie arianie r. 1643 zabili wędrownego krawca i pochowali go nie po katolicku lecz po ariańsku, poza miasteczkiem, odkopawszy nieco ziemię i t.d.

POTWARZ- obraza, oblega.

SOWITY- podwójny

KUNSZTOWAĆ- żartować

Pismo Święte mówi o tym, że człowiek po narodzeniu na nowo (otrzymaniu Ducha Bożego) ma podwójną naturę: duchową, tą z Boga, i cielesną, która jest stara i grzeszna. Stąd w tekście książki mowa o starym i nowym Adamie. _Abyście złożyli według dawnego obcowania starego człowieka, który się psuje według żądz błędu. I odnowili się duchem umysłu waszego; I oblekli się w onego nowego człowieka, który według Boga stworzony jest w sprawiedliwości i w świętobliwości prawdy._ Ef. 4:22—24

SPROŚNOŚĆ- rozpusta, rozwiązłość, nierząd

TABORYCI-jeden z odłamów ruchu husyckiego, uznawanego za herezję przez kościół katolicki

PROSPER PROVANA (zm. 1584) — pierwszy dyrektor poczty królewskiej w Polsce. Znajomy słynnych unitarian, takich jak Jerzy Blandrata, Bernardino Ochino, Giovanni Alciato i Giovanni Valentino Gentile).

SEDYCJA- bunt, niezgoda

DWUCH- pisownia oryginalna

SPÓŁWIERCA- współwyznawca

SKORA- szybka

EPIKUR- 1) filozof grecki 2) tu w znaczeniu: epikurejczyk, czyli zwolennik poglądów Epikura; człowiek unikający cierpienia i dążący do przyjemności i równowagi w życiu codziennym.

KASPER DE KORNIATH BEKIESZ (ur. 1520, zm. w Grodnie 7 listopada 1579) — hrabia i magnat węgierski, wojskowy. Pełnił urząd, podskarbiego księcia Jana Zygmunta i starosty lanckorońskiego.

NIE STOJĘ- nie obchodzi mnie

SPOŁEM- razem

LIBER GENERATIONIS PLEBEANORUM (_Księga rodów plebejskich_, zw. też _Liber Chamorum_, dosłownie — _Księga Chamów_) — dzieło Waleriana Nekandy Trepki (ok. 1585—1640). Pierwszw wydanie w 1963. Stanowi satyrę na ówczesną, często samozwańczą, szlachtę.

PROZELITA- człowiek, który nawracaj na swoją wiarę. Potocznie określa się mianem prozelity nowego, gorliwego wyznawcę danej wiary, który usiłuje nawracać innych.

PRZYPIS AUTORA: Dopiero syn jego, Jakub, przeszedł, po dyspucie rakowskiej, odbytej m iędzy arjanami a kalwinami, do arian, 13 listopada 1599 (pamiętnik Szmalca).

SĘSTWO- sędziostwo.

ZNALAZSZY- znalazłszy

ŚWIĘTO KUCZEK, ŚWIĘTO SZAŁASÓW, ŚWIĘTO NAMIOTÓW, SUKOT — żydowskie święto ruchome, obchodzone we wrześniu lub październiku, od 15. do 21. dnia żydowskiego miesiąca tiszri i obchodzi się je na pamiątkę pobytu Żydów na pustyni i wyjścia z niewoli egipskiej.

ŚWININA- wieprzowina.

SABATIANIE- chrześcijanie obchodzący szabat; możliwe, że chodzi o konkretną sektę, ale może chodzić jedynie o ogólny nurt.

DISCIPULUS- uczeń

Arianie polscy, a szczególniej niemieccy, imiona i nazwisk a dla zacierania śladów nieraz odmieniali, nie tylko w XVII wieku, dla prześladowań, lecz i w XVI. 1 en Maciej Vehe=Glirius, „diaconu slutrensis” (w Palatynacie) uciekł z ojczyzny r. 1572, nazywał się i Dietrich Dorschius i Nathanael Aeliemus Matthania.

Gdy go raz żacy krakowscy srodze turbowali, uszedł im, mieniąc się nie „Arianus“ lecz „Marianus“, bo wierzy, że Chrystus z Marii zrodzony. W r. 1581 żył w Krakowie, w liście do Ronenberka kazał go Budny pozdrowić.

SAMUEL PRZYPKOWSKI (łac. Samuel Przipcovius) herbu Radwan, pseud.: _Julius Celsus, Ireneus Philaletes_, (ur. ok. 1592 w Gnojniku, zm. 19 czerwca 1670 w Królewcu) — pisarz religijny i polityczny, działacz religijny należący do wspólnoty braci polskich, poeta. Sprzeciwiał się stosowaniu przemocy, czego wyraz dawał, chodząc z drewnianą szablą u boku. Założyciel gminy ariańskiej w Kosinowie, pochowany tamże, na tzw. _ariańskiej górze_.

JAKUB PALEOLOG (gr.: Ιάκωβος Παλαιολόγος, także: GIACOMO PALAIOLOGO, JACOB PALAIOLOGOS, PALEOLOG Z KORFU) (ur. w 1520 na wyspie Chios, zm. 25 maja 1585 w Rzymie) –dominikanin, a w późniejszym czasie działacz braci polskich. Prześladowany za wiarę, wsławił się ucieczką z więzienia, w którym zamknięto go z rozkazu inkwizycji. Pierwsza ucieczka była początkiem całej serii kolejnych. Paleolog był bardzo aktywny i wielokrotnie zmieniał miejsca zamieszkania. Ujęty przez inkwizycję po opublikowaniu obrony swojego przyjaciela i współpracownika, Ferenca Davida. Ścięty na dziedzińcu rzymskiego więzienia.

PODSĘDEK- pomocnik sędziego w dawnej Polsce

MIEŚCSKI- miejski.

SIERMIĘGA, ŚWITKA, SUKMANA — odzież z grubego materiału; rodzaj długiego, płóciennego płaszcza. Noszona przez uboższe warstwy społeczeństwa.

POMIATYWAĆ- 1) zamiatać, 2) porzucać, poniewierać.

KAŹŃ- tu: kara.

JARZMO- _przen_. powinność, obowiązek; w szczególności przykry i niewygodny.

Ś. PONURZENIE- _święte ponurzenie_, czyli chrzest przez zanurzenie.

PRZYPYTAWALI- wypytywali

WASIL MIKOŁAJEWICZ CIAPIŃSKI, także Wasyl (Bazyli) Ciapiński-Omelianowicz h. Ostoja (ur. ok. 1530, zm. ok. 1604) — białoruski działacz unitariański, posiadacz ziemski. Założył drukarnię na terenie rodowej posiadłości w Ciapinie. Tłumacz Ewangelii z języka cerkiewnosłowiańskiego ruski.

RATUM, GRATUM ET FIRMISSIMUM- bezpieczne, dopuszczalne i stabilne

KONSYLIUM- narada

WIĘTSZE- większe

UŹRZELI- ujrzeli

PRZYPIS AUTORA: Nie wiem, jak Paleolog skończył. Jezuici twierdzili, że rewokował i katolikiem dobrym umarł. Szydzi Czechowic z Wujka: podobno jakie było gwałtowne i zdradzieckie go do tego nawró­cenia abo raczej odwrócenia przynucenie, tak też pewnie i tyrańskie dokończenie; po moskiewsku tam żyda krzczono, jako ludzie powiedają — a jeżeli nie, niechże Wujek Paleologa pokaże albo godnych św iadków jego dokończenia stawi, tylko niech strzeże, żeby cygan dziećmi swymi nie świadczył.

LEDA- lada

JMP- skrót od Jegomość Pan.

PRZYSTOJNIE- należycie

POŚRZEDNIK- pośrednik

STATECZNIE- poważnie

POSPOLICIE- zwykle

ERGO- więc

URZĄD TRZYMAĆ- piastować

ROZTOK- roztopy

NASWARZYWSZY- pokłóciwszy, wykłóciwszy. Od _swar_, czyli kłótnia.

NARABIA- wiele pracuje.

CZELUŚĆ- policzek

FARYZEJSKI- właściwy dla _faryzeuszy_; obłudny i zakłamany

KONWEKCJA- umowa

ORĘŻ- broń

PLEBEJ- wieśniak

O aptekarzach Ronenbergach, krakowskich, których potomkowie się w szlachtę wpierali (Naborowsky), prawi _Księga Chamów_ starego Trepki pod „Naborowski”.

NIELZA- nie trzeba

KRZEPCZYĆ- umacniać

PRZEDSIĘ- przedtem

DEPUTAT- wybierany w głosowaniu członek określonej oraganizacji

POTWARLIWE- zawierające _potwarze_, czyli oszczerstwa

PAPIEŻNIK- katolik

TUMULTUACIONES- _łac_. bunt

MÓLA- mola

STANISŁAW WARSZEWICKI herbu Kuszaba (ur. ok. 1530 w Warszewicach, zm. 3 października 1591 w Krakowie) — duchowny katolicki, działacz kontrreformacyjny, tłumacz, jezuita; organizator kolegium jezuickiego w Wilnie; sekretarz król Zygmunta Augusta.

WIĘTSZE- większe

ADAMANTOWE- twarde, nieugięte

FRASUNEK- troska, zmartwienie

ZELŻYWOŚĆ- pohańbienie

ABYCH BYŁ OD WAS ZA KŁAMCĘ NIEPOCZYTAN- żebym nie został wzięty za kłamcę

WRYCHLE- wkrótce

EO NOMINE- w tym imieniu

ZBIEŻAĆ- uciec.

ODMIATUJĄC- zmieniając

DEKRETA RELAKSUJĄ- prawa łagodzą

EXPRESSE- _łac_. wyraźnie, dobitnie

ŻACY- studenci

BARZO-bardzo

PRAWIĆ- mówić.

PREEMINENCJA- pierwszeństwo

SROMAJĄC- wstydząc, gniewając

DWÓJCZACY- dawna nazwa odłamu religijnego, uznającego dwie osoby boskie zamiast tradycyjnej Trójcy.

SPUŚCIĆ SIĘ NA COŚ- zaufać czemuś

KONFUZJA- zamieszanie, dezorientacja

SUKCESOR- zastępca.

SEKTARZE- sekciarze.

HARDOŚĆ- duma, wyniosłość

SKRYBENT- pisarz lub sekretarzMYŁEK- pomyłek

URWANIEC- nicpoń.

NA RĘBY- na odwrót.

WRZECIENNIK- tokarka.

CHĘDOGO- porządnie

PLAGA- kara

PAUPERIBUS- _łac_. biedak

IMIENNIK- osoba, która posiada to samo imię, co ktoś inny

BODZE- Bogu

SNAĆ- widocznie

RECITARE- grać

DICENTES- mówiących

BADAĆ- dowiadywać

PRZEZ ŚWIĘTE DO BOGA- do Boga za pośrednictwem świętych

BADAWIJA- koń arabski

PRZYSTOI- wypada

RATAJ- oracz, włodarz; ogólnie: mieszkaniec wsi

TRZYMAŁ- uważał

PHILOZOPH- filozof

RYBITWA- rybak

PRZYPIS AUTORA: Książka polska zaginęła już od paruset lat, łacińska (De paedobaptistarum errorum origine i t. d., wydana r. 1575, przypisana Janowi Kiszce, jako jedynemu magnatowi — nowokrzczeńcowi) zachowała się zagranicą: dwa egzemplarze posiada np. biblioteka miejska gdańska. Otóż z przedmowy łacińskiego dzieła wiemy, że i tekst polski wyszedł nakładem tegoż Kiszki przed 1575 r., choć późno po napisaniu (1565 r.), ale na wielu miejscach przez niedbałość niektórych osób popsuty, przekręcony i zmieniony; że książ­ka polska odkrywała i kilka innych makuł antykrystowych; że niemal jeszcze młodzieńcem o rzeczach tych z natchnienia bożego rozmyślać, a niebawem i pisać począł — prawdziwość słów zaświadczą, co go od 25 i więcej lat znają. Rzeczywiście widzę z cytaty w _Chason emunah_ (str. 86 wydania z r. 1873, o tej książce Izaka Trockiego zobacz niżej), że w „Trzech dni rozmowie” zbijał Czechowic i naukę o Trójcy św. na kilkudziesięciu kartach (28 — 69).

Mikołaj Czarny cierpiał na podagrę. Podobno wysmarował się rtęcią, posłuchawszy porady pewnego Żyda-doktora. _Wkrótce po tym namaszczeniu wzmogły się bóle, dręczyły go przez całe trzy dni bez przerwy tak dalece, iż naprzód popękały mu oczy, uszy i gęba, następnie rozparło mu boki, a na koniec głowa rozszczepiła się na dwie części tak, iż opuszczony od Boga, w okropnym wyciem wyzionął ducha._ Stanisław Cynarski: Zygmunt August. Wrocław: Ossolineum, 1988, s. 240.

Przypis autora: Łaciński katechizm Czechowica zaginął od wieków — wiem o nim tylko z Neothebela, cytującego go nieraz, np. „Krystus non merits homo jako ty bluźnisz w swoim małym łacińskim, jako i wielkim katechizmie polskim”; (tamże) Czechowic „swoim dumem” (wymysłem ) pisze: „credo spiritum sanctum” zamiast; „in spiritum”; jeszcze w Wilnie wydał (?) i nauczał Czechowic, wedle K. W ilkowskiego, inny katechizm „trójczack i“. Polski zachował się w kilku egzemplarzach; najciekawszy berliński, na którym spółczesna ręka po łacinie zanotow ała (w tłum aczeniu): „Rok 1576-ty 28 marca książkę tę sam autor z Polski mi przysłał i darował, lecz jak Sofokles prawdziwie mówi „wrogów dary niedarne i niepożyteczne” (cytata po grecku), gdy bowiem w róg lściwie prawi i pod maską kom iczną trajedję spraw uje, nie wierz mu, bo siedm bezecności kryje się w sercu jego (Salomon, przypow. 26). Walenty Brzeziński (młodszy, syn) z Lublina student oddał. „Zboru złych nie najrzę i z bezbożnymi nie będę siedział” (psalm 1). Będzie to A. Wolan lub inny kalwin z m inistrów wileńskich. Inny egzemplarz posłał Czechowic Wojciechowi Nientojewskiemu „jako samołówkę, abyś go osidlił” (Neothebel), lecz również nic nie w skórał.

ALEGOWAĆ- udowadniać (cytatem).

Np. „Pan Bełdowski przeszłej wiosny u JMP. Jana Chodowskiego w Modlibożycach (na Kujawach), gdym mu z pism prorockich i z starego zakonu z strony krztu św. małych dziatek począł dowodzić, jawnie wyznał, że nam pry nic do starego zakonu i nic do proroków, dosyć mamy na Nowym Testamencie, który też tylko a nic więcej przy sobie nie miał“ (Neothebel, Raphaelahi z r. 15S1).

SYLOGIZM- wnioskowanie; wyciągnięcie wniosku z dwóch przesłanek, które do niego prowadzą

Uczony ten Karaita żył w XVI wieku; był synem rabina Mordechaia, znanego pod przydomkiem „świętego“. Nauki pobierał u słynnego Karaity Izaaka z Trok, którego dzieło „Chizuk Emunah,“ zaopatrzył w przedmowę, później zaś ogłosił drukiem uwagi i objaśnienia do rzeczonego dzieła swego nauczyciela. Malinowski wydał kilka dzieł teologicznych i dogmatycznych. Najsłynniejsze jego dzieło „Minhagim,“ traktujące o obrządkach służby Bożej, wyszło drukiem w Eupatorii i bardzo było cenione przez Karaitów polskich i litewskich. Malinowski wogóle dużo pisał, lecz reszta jego prac poważnych pozostała w rękopiśmie. Rok śmierci jego jest nieznany. Umarł podobno w Trokach.

JAKUB Z BEŁŻYC (2. poł. XVI w.) — uczony żydowski, uczestnik synodów ariańskich, twórca apologii judaizmu, która zachowała się do dzisiaj jedynie we fragmentach. Dyskutował z Marcinem Czechowicem (komentując jego Rozmowy chrystiańskie). Historyczność tej postaci bywa negowana.

„Synowie izraelscy będą przestrzegać sabatu, zachowując sabat w pokoleniach swoich jako przymierze wieczne. Między mną a synami izraelskimi będzie on znakiem na wieki, bo w sześciu dniach stworzył Pan niebo i ziemię, a dnia siódmego odpoczął i wytchnął.” Wyj.31:16—17 Pamiętaj, abyś święcił dzień szabatu. Wyj. 20:8

Nie Izak Trocki zebrał pierwszy te sprzeczności; miał on poprzedników właśnie między judaizantami polskiemi, głównie może w Danielu Bielińskim, co to 139 niezgod 11 w N. T. wyliczył;
z nim Czechowic w Dyalogach ciągle polemizuje, choć go po imieniu nie nazywa („od jednego nieobrzezanego nowego poganożydowina, a wielkiego odmieńca zebrane 11, 1. 147; „wedle słów, których Herst ich przedniejszy w katechizmie swym używa 11, 1. 97); w Odpisie wymienia go nieraz, np. „z ziemkami swoimi (żydami), którzy ono Daniela, nowego żyda i z wielą inszych uczniów, bez obrzezki przyjmowali, nie nucąc ich i z nim do obrzezki, byle tylko szabatu przystrzegali”, str. 285. Daniel Bieliński, niegdyś kalwiń­ski minister, broniący z Czechowicem na synodzie skrzyńskim (1567 r.) przedwieczności Chrystusa, po tym żyd, wrócił około 1575 r. na powrót do kalwinów. Budny w katechizmie ir. 1576) nieraz go wspomina, np. „Bieliński, który niedawno od Epikurstwa do Trójczaków znowurz kotno przystał w Wyznaniu swem, które im kwoli napisał, inszą na sercu trzyma, inszą pisze11; lub „Daniel Apostata niektóry, nie obrzezany żyd, zawiódszy w żydowskie sprosne błędy mnóstwo wartogłowów i prostych ludzi, o dbieżał ich i do Trójczaków się udał, ten też w swych bluźnierstwach przygania Pawłowi i t. d.“; lub „nie to by mieli Trójczacy z swoimi Bieieńskimi, farbowanymi Lucjany, przywodzić”. Z pism D aniela korzystali przeciw arjanom i katolicy, np. ks. Powodow ski w Wędzidle, którem u Bieliń­ski, arjan „wyśpiegowawszy, światu lepiej pokazał”, wyliczając u nich w księgach swych „Odwołania” (Retractiones, łacińskie), nie dwie, jak Czechowic twierdzi, „ale m nóstwo sekt, godnych powrozów, klozej i czegoś gorszego”. Ciekawy ten człowiek nawet z nazwiska bibliografom naszym zupełnie nieznany; dotąd samych dzieł jego nie odszukaliśmy. Pamięć o nim trwała dosyć długo, pisze np. Chrząstowski w Obronie dyalogu 1619 r.: „nie onże Daniel na ten
czas był starszym tego synodu (w Krakowie), który iż był _mixti fori_, na poły żydem i chrześcianinem, pamiętam z młodu co o nim mówiono za króla Stefana, bo rezydował w Krakowie, po tym w Wilnie, tego w wielu excesiech i w żydowstwie wytykano, ba i wyrzucono, aż się wpraszał i błąkał tam i sam; był tym ludziom (arjanom ) wielkim nieprzyjacielem, bo mu prawdę mówili” (str. 72). Sprzeczności te zbierano zresztą już i przed Bielińskim, lecz aby je godzić, nie aby z nich kuć strzały przeciw Ewangielii i chrześcijaństwu.

KLOZA- zamknięte pomieszczenie; koza.

EKSCESIECH- ekscesach

DUFANIE- ufanie, ufność

CHRÓST- chrust

Czechowic nie wierzy, „żeby krwie wszytkim żydom potrzeba było dla jakiego oczyścienia, abo i tego tam papieskiego opłatka — błąd to i wymysł. Ale czarno księżnicy niektórzy człowieczej krwie potrzebują, a ci się i między żydy najdują i więcej ich niż gdzie indziej… wierząc temu, że tą nauką czarty zaklinać Salomon wynalazł. Tedy mniemam, iż z tej przyczyny musiało to mniemanie o powszechnym was żydów oczyścianiu uróść.

BRÓŹDZIŁ- pisownia oryginalna.

CHRYSTOLOGIA- nauka o Chrystusie.

HIERONIM POWODOWSKI- (ur. w r. 1543 (1547) w Gnieźnie; zm. w 1613 w Poznaniu): duchowy katolicki, szlachcic, student Akademii Krakowskiej, uniwersytetów w Rzymie i Padwie, doktor teologii, kanonik gnieźnieński, poznański i krakowski, arcyprezbiter kościoła Panny Marii w Krakowie; sekretarz królewski, dworzanin biskupa kujawskiego S. Karnkowskiego. Opiekunem jego był Hozjusz. Słynny kaznodzieja; wróg arian.

ŁACNIEJ- łatwiej.

„Wchodźcie przez ciasną bramę; albowiem przestronna jest brama i szeroka droga, która prowadzi na zatracenie, a wiele ich jest, którzy przez nię wchodzą. A ciasna jest brama i wąska droga, która prowadzi do żywota; a mało ich jest, którzy ją znajdują.” Mt. 7:13—14

KACERZ- heretyk.

ŻĄDOSTKI- pożądania.

WIRZBINA- gałązki wierzby.

ROKICINA- wierzba rokita; 2) roślina jednoroczna zwana również _cyborą_.

KRZESNICA- chrzcielnica.

PAX TECUM- _łac_. pokój z tobą.

AGNUS- łac. baranek.

_Tedy odpowiadając Piotr i Apostołowie, rzekli: Więcej trzeba słuchać Boga, niż ludzi._ Dz. Ap. 5:29

NIESTRZYCH- ktoś, kto nie strzyże włosów.

MSZARZ- człowiek, popierający msze lub/i uczestniczący w nich.

SARKA- narzeka.

ŻAK- student.

MORDERZU- morderco.

FORYTOWAŁ- popierał.

MIR- spokój.

Nie usłuchali najbliżsi, własne potomstwo; pisze o tym A. Chrząstowski w Obronie dyalogu r. 1619, str. 44; „Co z strony potomków pana Czechowicowych, że się do zboru ewangielickiego udali, bogdaj się we wszytkiem jako trzeba nauce Zbawicielowej nadali, aleć ja lepiej o tem wiem, niż waszmość wszyscy: coś inego, nie ociec, im tam drogę ukazał, podobno trochę przestrzeńsze życie, a też nie wszyscy się tam do was udali“. Podobnie wyraża się i Smalcjusz o tym w Odpisie na dwa pasquillusy (r. 1619), lecz twierdzi, że się od starego Czechowica dla jego niebraterskich mów i postępków, nie dla jego wiary odłączyć chciano, że on się jednak polepszył, a wtedy dali mu pokój „i w miłości go dopiastowali“.

PASQUILLUS- _łac_. paszkwil- utwór literacki, ośmieszający konkretną osobę.

DOPIASTOWAĆ- zadbać o kogoś.

_omnia sunt communia_- łac. wszystko jest wspólne

RZEKĄ- mówią.

_Crescite et multiplicamini_- łac. Idźcie i rozmnażajcie się.

WTÓRA- druga.

SWARLIWA- kłótliwa.

NIETRWAM- nie dbam.

BYKOWE- kara za uwiedzenie dziewczyny, opłacana jej opiekunom (ojcu lub dworowi, na którym służyła).

POKAJENIE- pokuta.

PONIEWOLNE- dobrowolne.

MASZKARNY- koszmarny.

PHARYZEJSKA- faryzejska, obłudna.

„I nauczając dalej mówił: Strzeżcie się uczonych w Piśmie. Z upodobaniem chodzą oni w powłóczystych szatach, lubią pozdrowienia na rynku, I pierwsze krzesła w synagogach, i pierwsze miejsca na ucztach; Którzy pożerają domy wdów i dla pozoru długo się modlą; tych spotka szczególnie surowy wyrok.” Mk. 12:38—40

BACHUSOWY-lubieżny, pożądliwy.

PRZEWIECZERZAWSZY- zjadłszy lub przejadłszy na wieczerzę, czyli kolację.

KACERMISTRZ- minister kacerzy, czyli różnowierców lub „heretyków.”

SINISTER- rzeczownik pochodny od łac. _sinister_, czyli zły.

HIPOKRATES lub HIPPOKRATES MUZA- bogini nauki i sztuki; ćwiczenia w muzach- ćwiczenia, związane z umiejętnościami artystycznymi lub pogłębianiem wiedzy.

WESTA- rzymska bogini domowego ogniska.

SNAŻNOŚĆ- czystość.

KRÓLIK- król.

ZDYSZEŁ- zdechł.

OBIESIŁ- powiesił.

JAN MĄCZYŃSKI, inne formy nazwiska: _Macinius, Maczinsky_ (ur. 1520 w Gzikowie, zm. ok. 1587 w Miłkowicach) — polski leksykograf, uczeń Filipa Melanchtona, sekretarz Mikołaja Radziwiłła Czarnego, dworzanin króla Stefana Batorego, członek wspólnoty braci polskich. W 1603 roku jako autor trafił do pierwszego polskiego _Indeksu Ksiąg Zakazanych._ Ułożył i opublikował pierwszy polsko-łaciński słownik, za co chwalił go Jan Kochanowski we fraszce _Na słownik Mączyńskiego._ Być może zmarł śmiercią samobójczą.

MIKOŁAJ BUCELLA- cyrulik Stefana Batorego.

WSZETECZNIK- dawne znaczenia słowa: 1) człowiek wścibski, wtrącający się we wszystko; 2) chcący być ze wszystkimi w dobrych stosunkach. Znaczenie bardziej współczesne, choć również przestarzałe: prostytutka.

Z GARDŁEM UCIEC- uciec, zachowując życie.

NAWIEDZALI- odwiedzali.

OBIADWAJĄC- jedząc obiadu.

RAIĆ- swatać.

NAWARA- karma.

ZNACHODZIMY- znajdujemy.

FACECJE- żarty.

MARCIN LATERNA (ur. w 1552 w Drohobyczu, zm. 30 sierpnia lub 30 września 1598 na Morzu Bałtyckim) — teolog, jezuita, pisarz, kaznodzieja królewski.

ŁAJE- karci.

PRZYWARA- wada

ELEMOZYNA- jałmużna.

BAAL (ugar. hebr.) ‏semickie bóstwo, którego ośrodkiem kultu było miasto Ugarit.