Rozwój poglądów na duszę ludzką - ebook

Wprowadzenie

Książka jest rozszerzoną analizą i interpretacją pierwszej księgi Komentarza do traktatu Arystotelesa „O duszy” Tomasza z Akwinu. Oryginalny tekst tej księgi prawdopodobnie stanowi tzw. reportatio, czyli zapis dokonany nie przez samego św. Tomasza, lecz jego osobistego sekretarza — Reginalda z Piperno na podstawie ustnego przekazu mistrza. Książka zawiera przegląd wybranych koncepcji filozoficznych na temat rozumienia duszy poprzedzających stanowisko samego Akwinaty. Jest swoistym historycznym zapisem zdającym sprawę z kształtowania się pełnej psychologii Doktora Anielskiego.

Praca prezentuje ujęcia poszczególnych przedstawicieli w kolejności zaproponowanej przez Arystotelesa i Tomasza, która nie zawsze jest poprawna historycznie. Autorzy kierują się raczej związkiem problemowym zachodzącym między koncepcjami, a nie ich układem chronologicznym. Z tego powodu w dziele znajduje się Hippon z Samos przed Diogenesem i Heraklitem, a Boecjusz przed Augustynem.

Przedstawienie filozofów zawarte w pracy daleko wykracza poza informacje podane w komentarzu. Obejmuje ono: prezentację autora, jego życia, napisanych dzieł, poglądów oraz krytyki dokonanej przez Stagirytę i Akwinatę. Dodać należy przy tym, że oryginalny tekst Tomasza stanowi krytykę negatywną zastanych poglądów na temat duszy. Mimo to celem książki jest ukazanie swoistego znaczenia omówionych zagadnień, również od strony pozytywnej, czyli domniemanego ich wpływu na kształtowanie własnych ujęć Arystotelesa i Tomasza.Orfeusz z Tracji

Jednym z przedstawionych w Komentarzu myślicieli jest Orfeusz (VI w. przed Chr.), który prawdopodobnie pochodzi z Tracji, żyje i działa w Atenach, a także jest twórcą misteriów orfickich. Cieszy się olbrzymią popularnością wśród Greków. Tradycja podaje, że „osiągnął tak wielki rozgłos dzięki przypisywanemu mu odkryciu boskich wtajemniczeń, oczyszczeń z bezbożnych czynów, leczenia chorób i środków odwracających gniew bogów”. Uważany jest za pierwszego z greckich poetów, a historię jego życia przekazuje Wergiliusz. Orfeusz to bohater mityczny, który bezskutecznie udaje się w zaświaty w poszukiwaniu zmarłej w wyniku ukąszenia przez węża wodnego żony Eurydyki. Umiera zabity przez trackie kobiety za to, że ich mężów zapoznaje z orfizmem, albo ugodzony piorunem przez Zeusa za wyjawianie tajemnicy misteriów.

Szczególnie ważna dla orfików jest nauka o duszy zamkniętej w ciele jak w grobie, która po śmierci udaje się do Hadesu, staje przed sądem i podlega czasowej karze lub trafia do krainy szczęśliwości. Po tysiącu lat dusze powracają na ziemię, a po dziesięciokrotnym cyklu wcieleń, nie wcielają się już ponownie. Orficka nauka o duszy wywiera ogromny wpływ na poglądy filozofów greckich, zwłaszcza Pitagorasa, Empedoklesa i Platona.

Wyróżnienie pierwiastka duchowego przekracza zdecydowanie porządek cielesności, chociaż Orfeusz przypisuje duszy naturę powietrza, czyli tego, co w istocie swojej ma naturę cielesną. Z przedstawionego opisu wynika, że ma ona naturę doskonalszą od ciała, jest z nim zespolona na zasadzie konieczności czy wręcz przymusu. Może istnieć oddzielnie, czyli bez ciała osiągając wówczas swoją prawdziwą naturę. Dusza więc nie potrzebuje ciała do swojego bytowania, a połączenie z nim nie jest dla niej naturalne. Przysługująca jej autonomia nie wiąże się z określaniem ciała, stąd bierze się łatwość kolejnych wcieleń. Wydaje się, że Arystoteles prezentuje myśl Orfeusza ze względu na wyraźne odróżnienie duszy od ciała i przypisanie duszy odrębnych funkcji.Tales z Miletu

Arystoteles wymienia w Komentarzu pierwszego filozofa, którym jest Tales z Miletu (VII/VI w. przed Chr.). Dzisiaj można by go określić wszechstronnie uzdolnionym naukowcem-praktykiem, cieszącym się dużą popularnością wśród Greków.

Przypisuje się mu wprowadzenie fenickiej praktyki sterowania kursem okrętu, obliczenie długości piramid i utworzenie kalendarza, a także przewidzenie zaćmienia słońca, które ma ogromne znaczenie polityczne i pozwala Grekom po raz pierwszy zatriumfować nad mądrością Wschodu. Znany historyk opisuje w następujący sposób to wydarzenie: „Dla powstania filozofii greckiej miał ważne znaczenie dzień 28 maja 585r. p.n.e. Walczyły wtedy ze sobą nad rzeką Halys dwie armie, armia Lidyjczyków pod wodzą króla Alyattesa i armia Medów pod wodzą króla Kyaksaresa, aby rozstrzygnąć od pięciu już lat ze zmiennym szczęściem prowadzoną wojnę, ale podczas walki nastąpiło zaćmienie słońca i obydwaj królowie woleli wobec groźnego zjawiska przerwać bitwę i zawrzeć rozejm, a następnie pokój.”

Trafność przepowiedni Talesa zachęca Greków do podejmowania samodzielnych poszukiwań na drodze nauki.

Znane są liczne anegdoty na jego temat. Do nich należą spekulacje o ożenku Talesa (tu przy okazji charakteryzuje się matkę Talesa, Kleobulinę, uchodzącą za kobietę mądrą, która jednak nie może sobie poradzić z jeszcze mądrzejszym synem), obserwacji gwiazd (podczas której ma wpaść do rowu i być wyśmiany przez niewolnicę w następujący sposób: „Tak, tak, Talesie, nie możesz zobaczyć tego, co masz pod nogami, a wyobrażasz sobie, że poznasz sprawy nieba” czy uprawy oliwek (przewiduje nadzwyczajny urodzaj oliwek i dorabia się na nim ogromnego majątku).

Filozof jest zaliczany do „siedmiu mędrców greckich”, który ma twierdzić — według opowieści Diogenesa Laertiosa — iż śmierć niczym nie różni się od życia, nikt nie ukryje się przed bogami, nawet ten, kto nie tylko źle czyni, ale ma taki zamiar, zaś najtrudniejszą rzeczą jest poznać samego siebie, a najłatwiejszą — udzielać rad drugiemu.

Tales uchodzi za twórcę rozumienia terminu „zasada” (gr. arché, sam termin prawdopodobnie wprowadził Anaksymander), którą pierwsi filozofowie określają również terminem „natura” (gr. phýsis), oznaczającym rzeczywistość pierwszą, podstawową i trwałą. Zasada jest początkiem rzeczy i ich tworzywem, jest tym, z czego powstają rzeczy, tym, dzięki czemu trwają niezmienione, oraz tym, na co się rozpadają, czyli kresem wszystkich rzeczy. Powszechną zasadę — zdaniem Talesa — stanowi woda, gdyż na drodze obserwacji można stwierdzić, „że pożywienie jest wilgotne i że samo ciepło powstaje z wilgoci i dzięki niej żyje (a to, z czego coś powstaje, jest zasadą wszystkich rzeczy). Na podstawie tego faktu oraz faktu, że nasiona wszystkich rzeczy mają wilgotną naturę, powziął myśl, że woda jest naturalnym początkiem wszystkich rzeczy wilgotnych”. „Tales widział, jak woda zmienia się w ciała stałe (lód, śnieg) i lotne (para), jak wiele przeróżnych stworzeń w niej żyje, jak wreszcie powierzchnia morza pozostając niezmiennie jego powierzchnią wciąż faluje i razem z grą światła wciąż zmienia wygląd.” Zgodnie z tym woda stanowi pryncypium ruchu, ciepła i życia, którą Grecy nazywają duszą. Zastosowana jest tutaj orficka zasada odzwierciedlająca związek wielości z jednością. Wielości odpowiada różnorodność rzeczy, zaś jedności — woda jako wspólne tworzywo wszystkiego. Dusza wody jest jednocześnie duszą rozmaitych rzeczy i przenikając je wszystkie jednoczy w spójną całość. Rzeczy są zmienne, skończone, powstają, ulegają przemianom i giną, woda natomiast — jest jedna, niezmienna, nieskończona. Tak pojętą zasadę Tales stawia ponad czczonymi powszechnie greckimi bóstwami. Woda jest duszą świata, znajduje się we wszystkich jego najdrobniejszych częściach i rozstrzyga o ich naturze. Filozof ukazuje jej „majestat”. Zdaniem Arystotelesa „…Tales mniemał, że wszystkie rzeczy są pełne bogów” i „… że kamień (magnezyjski) ma duszę, ponieważ porusza żelazo” (frg. 22).

W rozumieniu Arystotelesa i w interpretacji Tomasza, dusza opisana przez Talesa nie ma charakteru jednolitego. W tej koncepcji należy odróżnić duszę świata od dusz „pochodnych” od niej (dusz ożywiających ciała), a więc „duszę zasadniczą” od jej „części”. To samo dotyczy również samej zasady wody. Dusza w sensie właściwym znajduje się w dwóch elementach prostych: w powietrzu i ogniu, przy czym pierwiastki te są sprawcami życia i ruchu świata, a ponadto zajmują w nim naczelną pozycję, gdyż cechuje je większa nieśmiertelność i doskonałość, a zarazem boskość. Dusza świata nie występuje w całym świecie, a jedynie w jego części. Należy sądzić, że w odróżnieniu od niej dusze ożywiające ciała stanowią mieszaninę dwóch elementów boskich: powietrza i ognia, oraz innych elementów. Akwinata pisze wprost, że dusze ożywiające ciała posiadają w niektórych swoich częściach powietrze i ogień, a w niektórych nie.

Podejmując temat duszy zapoczątkowany przez Talesa należy zwrócić uwagę na kilka ważnych akcentów, które już tutaj, w tej pierwszej próbie wyjaśnienia rzeczywistości, wyraźnie się rysują.

Naczelne miejsce tego ujęcia stanowi niewątpliwie realizm. Realizm jest poglądem, według którego tym, co stanowi zespół omawianych zagadnień, a więc swoisty przedmiot zainteresowań, jest rzeczywistość, czyli to, co realnie istnieje w zewnętrznym świecie. W koncepcji Talesa rzeczywiste jest wszystko, co żyje, porusza się i podlega przemianom: powietrze, rośliny, zwierzęta, ludzie, a przede wszystkim boska i nieśmiertelna zasada — woda.

Owo pierwsze i uniwersalne tworzywo wspólne dla wielu rzeczy nasuwa na myśl inny pogląd filozoficzny, określany monizmem. U jego podstaw znajduje się cecha jedności, w tym przypadku jedności wody, z której powstaje wielość ciał. Monizm, choć bardzo charakterystyczny dla pierwszych filozofów, nie jest dokładnym wyjaśnianiem rzeczywistości, gdyż trudno jest w nim uchwycić różnorodność rzeczy i ich swoistą niezmienność, jak chociażby fakt bycia człowiekiem przez całe życie. Opisuje same cechy, które z natury swojej podlegają przemianom, jak: wzrost, wygląd, ruch, poznanie, a także sposób myślenia czy podejmowania decyzji.

Stałe i zmienne tworzywa rzeczy odróżnia dokładnie Arystoteles i z tej perspektywy ustosunkowuje się do swoich poprzedników, do Talesa także. Podstawę niezmienności rzeczy określa istotą, a zmienne cechy — przypadłościami. Dostrzeżona przez Talesa woda jako czynnik sprawiający ruch — przypadłość, stanowi według niego podłoże wszystkiego. Werbalnie jednak Tales ich nie rozróżnia. Wydaje się, że w monizmie tego dokonać się nie da, gdyż czynnik sprawiający ruch musiałby różnić się od czynnika doznającego go, co nie jest możliwe, gdy przyjmuje się wspólne tworzywo dla obu.

Podobnie można przedstawić zawarty tu panteizm, czyli pogląd o boskim tworzywie dla wszystkich rzeczy. Panteizm jest formą monizmu, z tą jednak różnicą, iż podkreśla się tu obecność pierwiastka boskiego lub Boga w rzeczach. Woda ma bowiem dla Talesa charakter boskiej zasady. Ostatni charakterystyczny akcent tej filozofii sprowadza się do materializmu, choć nazwa ta, odnosząca się do cielesnego charakteru rzeczywistości, nie wydaje się być najwłaściwszą. Woda jest czymś mierzalnym, widzialnym, dotykalnym, czymś, czego można doznać przy pomocy zmysłów. Nie ma u Talesa tworzywa duchowego, a więc takiego, którego przy pomocy zmysłów poznać się nie da. Jest po prostu cielesność, fizyczność, której Arystoteles jednak nie utożsamia z materialnością, a raczej materię traktuje jako podłoże cielesności.

Po powyższych rozważaniach nasuwa się pytanie: dlaczego Arystoteles, mimo wielu niedokładnych wyjaśnień w odczytywaniu rzeczywistości, przytacza Talesa i poświęca swoją uwagę jego nauce o duszy?

Wydaje się, że nie czyni tego jedynie ze względu na fakt, iż historycznie Tales jest pierwszym filozofem, ile raczej z uwagi na to, że jako pierwszy podejmuje interesujący go temat duszy, a jego rozstrzygnięcia ukierunkowują rozwój myśli antropologicznej na cały okres filozofii starożytnej i średniowiecznej. Można by się zastanowić, czy nie należy podkreślać wielkości Talesa w tej dziedzinie z kilku powodów.

Temat wody, a więc i duszy, jest traktowany jako temat wskazujący na powszechną zasadę rzeczywistości i nie związany w sposób konieczny z ciałem. Tales bowiem pisze, że jedynie dusze ożywiające ciała są z nimi związane, zaś dusza świata nie. Niemal do czasów współczesnych kolejni filozofowie podejmują problem duszy zjednoczonej z ciałem, a nie problem człowieka. Co prawda, orficki rozdział duszy i ciała uwidocznia się szczególnie w filozofii Platona i neoplatoników, ale swoje źródła wydaje się mieć właśnie u Talesa.

Podobny charakter ma temat jedności i wielości, wyakcentowany w postaci jedności Idei Dobra czy Jedni, ale zawarty wcześniej w monistycznych rozważaniach przyrodników. Związane z powyższym zagadnienie całości i części, zastosowane nie tyle do jedności wody i wielości rzeczy, ile raczej do duszy świata i dusz „pochodnych” ożywiających ciała, może sugerować późniejsze odróżnienie istoty duszy od jej władz, szczególnie ważne dla Arystotelesa i św. Tomasza.

Zmieszanie w rzeczy pierwiastków duszy w sensie właściwym z innymi elementami u Talesa jest zmieszaniem tworzywa cielesnego doskonalszego z cielesnym mniej doskonałym. Może jednak wskazywać na potrzebę przyjęcia tworzywa, które nie jest cielesne. Wszak już Pitagoras prezentuje zasadę w postaci liczby, a ta nie ma cielesnej natury. Potraktowanie duszy jako czynnika sprawiającego ruch, faktycznie ostro skrytykowane przez Stagirytę, samemu Talesowi sprawia trudność. Ruch domaga się bowiem części poruszającej i poruszanej, stąd ponowna potrzeba przyjęcia mieszaniny tworzywa doskonalszego i mniej doskonałego, która w historii rozwija się w koncepcję aktu i możności, a może także w Pierwszego Poruszyciela i szereg poruszycieli drugich. Doskonałość duszy w rzeczy przekształca się w platońską i neoplatońską wyższość duszy nad ciałem, a „nieśmiertelność” pierwiastka doskonalszego — w faktyczną nieśmiertelność konkretnej duszy.Hippon z Samos

Po Talesie Arystoteles wymienia Hippona (V w. przed Chr.) urodzonego — według Arystoksenesa i Jamblicha — w Samos, a według kilku innych autorów — w Regium. Jednak to ostatnie miejsce może być wynikiem pomyłki uczynionej przez pitagorejczyka Hippiasza. Zasadniczo nie ma informacji o życiu tego przedstawiciela. Wzmianki o nim, jakie pozostały do dnia dzisiejszego, pochodzą od Arystofanesa i Arystotelesa, który umieszcza je w swojej Metafizyce. Znane są jedynie uwagi na temat epitafium Hippona, które zawiera znaczący epigram: „To jest grób Hippona, którego, gdy zmarł, Fatum uczyniło równym nieśmiertelnym bogom” (gr. ‘Hipponos tóde sēma, tò athanátoisi theoisin īson epoíesen Moīra katapsímenon’). Ponieważ jednak grecki oryginał ma charakter kalamburu, swoistej gry słownej, tłumaczenie go może być inne: „To jest grób Hippona, którego Fatum uczyniło właśnie tak umarłym jak nieśmiertelni bogowie”.

Podobnie jak Tales, Hippon uważa, iż zasadą wszystkich rzeczy jest woda, a raczej tworzywo wilgotne. Zdaniem Arystotelesa, który odnosi się do niego z pogardą i umieszcza wśród filozofów wulgarnych, przyczyną, dla której filozof traktuje wilgoć jako pryncypium wszechświata, jest przekonanie (podobne jak u Anaksymenesa), iż wszystkie zarodki są wilgotne i ich rozwój nie jest bez wilgoci możliwy. Hippon ponadto sądzi, że to, co jest zasadą życia i ruchu, powinno być także pierwotną materią. Z wody powstaje ogień, a później, dzięki „zwycięstwu” ognia nad elementem wilgotnym, zostaje ukształtowany świat. Szczegóły tego poglądu nie są jednak znane.

Współcześni Hippona stawiają mu zarzut ateizmu, który w starożytnej Grecji ma charakter dosyć powszechny i najczęściej sprowadza się do odrzucenia wierzeń mitycznych. Być może Hippona należy traktować bardziej jako empiryka niż filozofa, który szuka przyczyn kształtowania zarodków.

Analizując pobieżnie przedstawione poglądy Hippona wydaje się, że jego rozważania nie wnoszą niczego nowego do kształtowania koncepcji duszy. Jego wkład w rozwój filozofii wydaje się znikomy i niewiele różniący od przemyśleń Talesa na temat wody. Co więc dla Stagiryty było tak ważne, że umieścił mało znanego Hippona w wykładzie historycznym o duszy? Zastanawiając się nad stanowiskiem tego filozofa można jednak odnaleźć kilka charakterystycznych akcentów. Woda Talesa z natury swojej przybiera różne stany skupienia: ciekły, lotny i stały. Łączy się dodatkowo z pierwiastkami powietrza i ognia na zasadzie zmieszania. Myśl Hippona jest inna. Autor wyraźnie pisze, że „z wody powstaje ogień”, czyli uniwersalne tworzywo zmienia swoją postać, przechodzi w inny element, który nie należy do jego natury. W tym miejscu wyjątkowo oczywiste staje się monistyczne podłoże spekulacji, która wszelkimi środkami dąży do wyjaśnienia rzeczywistości. W tym szczególnym przypadku chodzi o przekroczenie zasady przyczynowości: tutaj przyczyna sprawia skutek będący swoim przeciwieństwem. Swoistym rozwinięciem tego zagadnienia jest walka przeciwieństw, występująca również u ucznia Talesa — Anaksymandra.

Dlaczego Arystoteles wybiera jednak Hippona, wszak Anaksymander jest bardziej znanym myślicielem? Wydaje się, iż odpowiedź jest zawarta w ostatnim akcencie, czyli sprowadzeniu tworzywa rzeczy do pierwotnej materii. Arystoteles zdaje sobie sprawę z ograniczenia, jakie stawia cielesne podłoże dla rozwiązania problemu różnorodności rzeczy. Przekształcenie jednego fizycznego elementu nie wystarczy do wyrażenia bogactwa rzeczywistości, zawartego zwłaszcza w pryncypiach niecielesnych. Przyjmuje inne podłoże, wykraczające poza fizyczną naturę — materię pierwszą i czyni ją powszechnym podłożem rzeczy złożonych z pierwiastka cielesnego i duchowego. Nie pokonuje wszak monizmu, a jedynie wzmacnia jego pozycję, gdyż materia pierwsza pod wpływem ruchu wyłania z siebie element niecielesny. Takim jest dusza w rozumieniu Stagiryty.

Darmowy fragment