Ryszard Lwie Serce - ebook

PRZEDMOWA

Biografia Ryszarda I z cyklu Yale English Monarchs wiąże się ze specyficznymi problemami. Przez wiele lat Ryszard był najsłynniejszym ze wszystkich królów Anglii i zarazem najmniej poznanym. I choć do historii przeszedł głównie jako legendarny bohater, jego dzieje są najmniej zbadane z dwóch powodów. Po pierwsze, nie przystają one do tradycyjnych akademickich historii – Anglii, Francji czy też krucjat; a po drugie, nigdy nie wzbudzały zainteresowania historyków zajmujących się społeczeństwem i rządem, gdyż uznano, że Ryszard nie miał żadnego wpływu na ich rozwój1. Jako król Anglii spędził w tym kraju tylko pół roku podczas swych dziesięcioletnich rządów. Z kolei podczas wyprawy krzyżowej przebywał w Outremer nie dłużej niż rok i nie udało mu się zdobyć Jerozolimy. W drodze powrotnej z krucjaty został pojmany w Austrii – w niewoli spędził ponad rok, a w tym czasie jego kontynentalne dominia stały się celem serii ataków. W ciągu pięciu lat po jego śmierci francuska część „imperium andegaweńskiego”2, od Szkocji do Pirenejów, które Ryszard odziedziczył po swym ojcu Henryku II, jednym z „największych” królów w angielskiej historii, w dużej mierze została opanowana przez króla Francji. Kiedy Churchill w swej Historii Anglików pisał: „jego życie było jednym wspaniałym widowiskiem, z którego końcem nastąpiła pustka”, potwierdzał tylko powszechną opinię anglojęzycznych historyków.

Z drugiej strony, rządy Ryszarda I stanowią dla nas cenne studium monarchii. Żaden inny średniowieczny król Anglii nie miał tylu wrogów w tylu zakątkach świata, a co za tym idzie, wobec żadnego innego władcy nie wysuwano tak różnych i wrogich opinii. We Francji Kapetyngów, w Niemczech, we Włoszech, w Niderlandach oraz na Bliskim Wschodzie autorzy, którzy w pewnym sensie reprezentowali interesy swych panów – króla Filipa Augusta, cesarza Henryka VI i Saladyna – pisali o Ryszardzie w sposób, który, słusznie czy też nie, wiele mówi nam o ideach władzy w tamtym okresie, zarówno w świecie chrześcijańskim, jak i muzułmańskim. Żaden inny panujący król Anglii nigdy nie był obserwowany tak blisko z „drugiej strony wzgórza” jak Ryszard przez pisarzy z kręgu Saladyna. Dzięki temu możemy spojrzeć na niego z zupełnie innego punktu widzenia. O wiele mniej godne uwagi, aczkolwiek nadal istotne jest to, że jeszcze za życia króla autorzy, którzy byli jego poddanymi, zaczęli go postrzegać jako heroicznego władcę. W rezultacie przez wiele stuleci po śmierci Ryszarda uważano go za wzór dobrego króla. Ostatni kwartał XII wieku, a szczególnie lata dziewięćdziesiąte, określa się jako „złoty wiek” historycznego piśmiennictwa w Anglii. Niektórzy z najznakomitszych angielskich historyków z okresu średniowiecza – najlepiej poinformowani (Roger z Howden oraz Rudolf z Diceto), najbardziej krytyczni (Wilhelm z Newburgha), najbardziej świeccy i satyryczni (Ryszard z Devizes), najbardziej oryginalni (Gerald de Barri) – żyli w czasach Ryszarda i pisali o nim. W najlepszym razie zaledwie kilku królów Anglii oferowało tak wiele różnych wzorców dobrego władcy.

Niniejsza książka nie traktuje o życiu wewnętrznym Ryszarda. Równie dobrze pod wieloma względami kluczowe znaczenie w jego życiu mogła stanowić relacja z matką, ale nie jest to temat, którym zajmowali się współcześni mu autorzy – a jeśli już, to bardzo ogólnikowo. Stąd też praktycznie nie znamy ich opinii na ten temat. Odstawmy jednak na bok „rzeczywistość” tej relacji lub jakichkolwiek innych zażyłych stosunków. Można uznać, że nie zachowały się dowody na to, iż współcześni uważali Ryszarda za homoseksualistę. Nie można jednak twierdzić, że homoseksualistą nie był. Ja osobiście skupiam się na pierwszej możliwości. Nie jest ważne, co sądzę na temat tego, jaki Ryszard był „naprawdę”; bardziej istotne jest to, jak postrzegali go współcześni mu ludzie. I mniejsza również o to, czy uważam go za „bohatera” czy za „łajdaka”. Istotne jest to, dlaczego tak wiele osób – nawet spośród wrogów Ryszarda – przedstawiało go w heroicznym świetle, a inni z kolei uważali go za aroganckiego oraz niegodnego zaufania władcę.

Niniejsza książka nie stanowi studium „rządów Ryszarda I”. W tej kwestii pozostało jeszcze wiele żmudnych badań do przeprowadzenia, a ja nie czuję się kompetentny, by sprostać temu zadaniu. W 1935 roku Lionel Landon wiedział o 565 statutach, które Ryszard I wydał w trakcie swych rządów; z kolei dr Nicholas Vincent zebrał ich aż ponad tysiąc! Mimo że akta angielskiego eksczekieru dotyczące rządów Ryszarda zostały starannie opracowane, zdecydowanie tego samego nie można powiedzieć o aktach normandzkiego eksczekieru, nad którymi pracuje obecnie dr Vincent Moss. Do pełnych badań nad rządem Ryszarda najlepiej przystąpić dopiero wtedy, gdy otrzymamy rzetelne naukowe opracowania dokumentów tego rządu. Badania te w znacznym stopniu rzucą nowe światło na strukturę rządowo-administracyjną za panowania Ryszarda, jakkolwiek ukażą nam jedynie nikły obraz tego, jakim był królem. Choć formuły statutów można tworzyć po to, by ukazać namiastkę panujących ideałów władzy królewskiej, to nie wskażą nam one, czy dany władca był postrzegany jako ucieleśnienie tych ideałów. Zarówno statuty, jak i inne dokumenty kancelaryjne mogą pomóc nam w rekonstrukcji planu podróży władcy oraz zidentyfikować członków jego świty. Powiedzą nam również, gdzie przebywał król, w jakim towarzystwie oraz komu udzielał przywilejów. Jednak to, czy pobyt w Anglii lub w kontynentalnych dominiach, a także udział w krucjacie miały dla niego sens i czy starannie dobierał swoich doradców oraz czy wynagradzał ich godziwie – wszystko to stanowiło kwestie dyskusyjne. Dokumenty fiskalne niekiedy informują nas o tym, jaki dochód uzyskał król i co było jego źródłem. Rzucają także światło na jego wydatki – ile przeznaczał pieniędzy i na jakie cele. Jednak to, czy był hojny czy skąpy, również stanowiło kwestię sporną. Królowie mogli posiadać wielkie bogactwa, tak jak – według rejestrów – Edward II w 1326 roku oraz Ryszard II w roku 1399. Ale same bogactwa nie czyniły jeszcze króla. Królewska chwała, jak ujął to w przedmowie Dialogu o Eksczekierze Ryszard FitzNigel, ekspert do spraw skarbu i zarazem biskup Londynu awansowany już na pierwszym synodzie za rządów Ryszarda I, „nie polega na gromadzeniu skarbów, ale na przeznaczaniu ich na właściwe cele”. Co jednak znaczą właściwe cele? Również i ta kwestia była dyskusyjna. Królowie albo cieszyli się politycznym poparciem ze strony współczesnych im ludzi, albo spotykali się z ich krytyką. Stąd też kluczową rolę w niniejszej biografii politycznej stanowi analiza opinii z tamtego okresu, a także analiza tekstów źródłowych, zarówno w języku łacińskim, jak i w ojczystym, które umożliwiają nam zapoznanie się z tymi opiniami.

Tego typu zagadnienia analizuję, z przerwami, od ponad dwudziestu pięciu lat. W mojej pierwszej pracy na ten temat, zatytułowanej Ryszard Lwie Serce (1978), skupiłem się na pobycie króla we Francji, a przede wszystkim w Akwitanii. To, że spędził on dwie trzecie swego politycznego życia we Francji, wydaje się całkiem rozsądne. Z drugiej strony, rezultatem takiej decyzji było umniejszenie znaczenia dwóch pozostałych aspektów jego kariery – dokładnie tych, dzięki którym zasłynął w największym stopniu. Pierwszym z nich było dowództwo w trzeciej krucjacie, dzięki czemu przeszedł do legendy. Drugim zaś rzekomo niedbałe rządy w Anglii, czego historycy, począwszy od XVII wieku, nie mogą mu wybaczyć. Rozdziały 3–6, poświęcone latom spędzonym przez Ryszarda w Akwitanii przed objęciem przez niego tronu, stanowią w zasadzie odwołanie do wcześniejszych badań, jednak w rozdziałach 1–2 oraz 7–19 przedstawiam – mam przynajmniej taką nadzieję – bardziej dogłębną analizę rządów Ryszarda jako króla Anglii.

Niniejsza tematyka wiąże się z pewnymi praktycznymi problemami. Podczas dziesięcioletniego panowania Ryszard odgrywał kluczową rolę w historii Anglii, Niemiec, Sycylii, Cypru oraz Królestwa Jerozolimskiego. Byłoby dobrze, gdyby jego biograf wiedział co nieco na temat historii tych wszystkich krajów i mógł czytać w ich językach. Obawiam się jednak, że moja, bez wątpienia niepoprawna i niekonsekwentna, transliteracja arabskich imion wywoła irytację wśród znawców tematu. Ponieważ nie umiem czytać po arabsku, musiałem opierać się wyłącznie na przekładach tekstów źródłowych napisanych w tym właśnie języku.

W wielu innych aspektach opierałem się na pomocy przyjaciół oraz kolegów po fachu. Tematem krucjat oraz rolą, jaką odegrał w nich Ryszard, po raz pierwszy zainteresowałem się właśnie wtedy, gdy w Monachium spotkałem się z Hansem Eberhardem Mayerem. W ciągu tych lat H.E. Meyer okazywał mi życzliwość, za co jestem mu wdzięczny. Dług wdzięczności mam również wobec London School of Economics and Political Science za ufundowanie mojej podróży, dzięki czemu miałem możliwość zwiedzić wiele miejsc we Francji, których w przeciwnym razie mógłbym w ogóle nie zobaczyć, a także za ułatwienie mi odejścia na wcześniejszą emeryturę, dzięki czemu mogłem napisać tę książkę. Z pracy Ivana Cloulasa oraz Association de la Route historique des Plantagenêts jasno wynika, że legenda Ryszarda Lwie Serce jest wciąż żywa we Francji. Dług wdzięczności mam również wobec Christophera Falkusa, który jako pierwszy zachęcił mnie do napisania książki – lub dwóch – o Ryszardzie; a także wobec Jinty Nelson za zorganizowanie w 1989 roku kolokwium w King’s College London z okazji 800. rocznicy wstąpienia Ryszarda na tron, a także za zorganizowanie konferencji w Caen i Thouars w 800. rocznicę jego śmierci. Specjalne podziękowania otrzymują również Frédérique Chauvenet oraz Martino Aurell. O tym, jak wiele przyjemności daje historia, dowiedziałem się od mojego studenta, który zginął tragicznie w wypadku samochodowym. Wiele nauczyłem się od mojego dawnego nauczyciela, J.O. Prestwicha – i na szczęście wciąż pogłębiam tę wiedzę – o Ryszardzie I, a także o tym, jak należy odczytywać dwunastowieczne narracje. Od Jane Martindale dowiedziałem się wiele o Akwitanii i wciąż dokształcam się w tym temacie. Jestem szczególnie wdzięczny Jimowi Holtowi oraz Davidowi Carpenterowi za to, że mogłem z nimi dzielić radość wspólnych dyskusji i wyrażania odmiennych poglądów. Chciałbym również podziękować moim przyjaciołom i kolegom, którzy przez wiele lat przysyłali mi książki związane z tematem, nadbitki oraz/lub niepublikowane prace – przez co sprawili, że nigdy nie potrafiłbym całkowicie zapomnieć o Ryszardzie. Do grona tych osób należą: Marianne Ailes, Nick Barratt, Peter Edbury, Claude Fagnen, John France, Ruth Harvey, Richard Heiser (świętej pamięci) Tom Keefe, Olivier de Laborderie, Simon Lloyd, Emma Mason, Hannes Möhring, David Morgan, Vincent Moss, Jonathan Philips, Dominique Pitte, Dan Power, Matthew Strickland, Ralph Turner, Nick Vincent. Chciałbym podziękować również mojemu wydawcy z Yale University Press, a także Robertowi Baldockowi za to, że podszedł do tego niełatwego projektu ze stanowczością i cierpliwością; Alexowi Nesbitowi, który szybko uporał się z jego wydaniem; w szczególności zaś jestem wdzięczny mojej redaktorce Beth Humphries, która podjęła się niezwykłego trudu, by doprowadzić do ładu tekst. Tych, których pominąłem, a którym winien jestem podziękowania, bardzo proszę, aby koniecznie mi to wytknęli.

1999

PRZEDMOWA DO WYDANIA W MIĘKKIEJ OKŁADCE

Przy okazji tego wydania poprawiłem kilka błędów, w tym również drukarskich. Jestem szczególnie wdzięczny Jeanowi Flori, którego ważne studium o Ryszardzie jako wzorcowym roi-chevalier pojawiło się tuż po tym, jak ukończyłem swoją książkę, mianowicie za to, że zwrócił mi uwagę na najgorsze – mam taką nadzieję – popełnione przeze mnie błędy. Wznowiłem również bibliografię, dzięki czemu teraz stanowi ona bardziej pomocny przewodnik dla dalszej lektury. Ian Short uprzejmie pomógł mi uzupełnić niektóre luki. Zwrócił również moją uwagę na to, że w roku upamiętniającym 800. rocznicę śmierci Ryszarda wydano znaczek pocztowy, oczywiście nie z inicjatywy rządu Wielkiej Brytanii, ale Francji. Z kolei przenikliwości Simona Ashdowna zawdzięczam odkrycie raczej ciekawszego dowodu na sławę Ryszarda po 800 latach: jest nim kubek z nazwiskami ludzi, przypisanymi do poszczególnych stuleci, począwszy od nazwiska Alberta Einsteina dla XX wieku, wstecz przez Karola Darwina, Ludwika van Beethovena, sir Isaaca Newtona, Galileusza, Leonarda da Vinci, Dantego Alighieri, Marco Polo aż wreszcie do Ryszarda Lwie Serce jako człowieka XII wieku. Na spodzie kubka widnieje napis: „Propaganda. Made In Thailand”. Sic crescit gloria mundi.

Sierpień 2001

1 Historiografia ostatnich kilkudziesięciu lat odeszła od tradycyjnego modelu akademickiego (czyli od historii politycznej), koncentrując się na kwestiach społecznych, ustrojowych i kulturalnych. Dlatego panowanie Ryszarda nie cieszyło się dużym zainteresowaniem nowszych badaczy (przyp. red.).

2 Termin „imperium andegaweńskie” używany jest głównie przez historyków angielskich; w literaturze polskiej częściej mówi się o „imperium Plantagenetów”. Tym niemniej w tłumaczeniu postanowiono zachować termin angielski (przyp. red.).WYKAZ SKRÓTÓW

Actes Recueil des actes de Philippe Auguste, I oraz II, ed. H.-F. Delaborde, C. Petit-Dutaillis and J. Monicat, Paris 1916–1943

Ambroży Ambroise, L’Estoire de la guerre sainte, ed. G. Paris (Paris, 1897), cytowany według numeracji, aby ułatwić odwołanie do przekładu Marianne Ailes, a także do przekładu: M.J. Hubert i J. La Monte, The Crusade of Richard Lionheart, New York 1941

Annales angevines Recueil d’Annales angevines, ed. L. Halphen, Paris 1903

ANS „Anglo-Norman Studies”

Ansbert Historia de Expeditione Friderici, ed. A. Chroust, „MGH SRG”, 1929.

Baha ad-Din Beha ed-Din, What Befell Sultan Yusuf, trans. C. Wilson, Palestine Pilgrims Text Society, XIII, London 1897

BIHR „Bulletin of the Institute of Historical Research”

Born The Poems of the Troubadour Bertran de Born, ed. W.D. Paden Jr, T. Sankovitch and P.H. Stäblein, Berkeley 1986

Boussard J. Boussard, Le Gouvernement d’Henri II Plantagenêt, Paris 1965

CCM „Cahiers de civilisation mediévale”

Chron. Roger z Howden, Chronica, ed. W. Stubbs (4 vols, RS, 1868–1887)

Chron. Maj. Mateusz z Paryża, Chronica Majora, ed. H.R. Luard (7 vols, RS, 1872–1884). Zawarte w przydatnej edycji Flores Historiarum, Rogera z Wendover

Coggeshall Radulphi de Coggeshall Chronicon Anglicanum, ed. J. Stevenson (RS, 1875)

DA Deutsches Archiv

Devizes The Chronicle of Richard of Devizes, ed. and trans. J.T. Appleby, London 1963

Diceto Radulfi de Diceto Decani Londiniensis Opera Historica, ed. W. Stubbs (2 vols, RS, 1876)

Edbury P.W. Edbury, The Conquest of Jerusalem and the Third Crusade. Sources in Translation, Aldershot 1996.

EHR „English Historical Review”

Foedera Foedera, conventiones, litterae, I, część 1, ed. T. Rymer, A. Clarke, F. Holbrooke, J. Caley, London 1816

Gabrieli F. Gabrieli, Arab Historians of the Crusades, London 1969

Gerald, Opera Giraldi Cambrensis Opera, ed. J.S. Brewer, J.F. Dimock, G.F. Warner (8 vols, RS, 1861–1891). Osobne prace są cytowane jak poniżej. Liczby w nawiasach odnoszą się do numeru tomu w Rolls Series.

Gerald, Descrip. Descriptio Kambriae (6)

Gerald, Expug. Hib. Expugnatio Hibernica. The Conquest of Ireland, by Giraldus Cambrensis, ed. and trans. A.B. Scott, F.X. Martin, Dublin 1978

Gerald, Princ. De Principis Instructione (8)

Gerald, Top. Topographia Hibernica (5)

Gerwazy The Historical Works of Gervase of Canterbury, ed. W. Stubbs (2 vols, RS, 1879–1880)

Gesta Roger z Howden, Gesta Henrici II et Ricardi I, ed. W. Stubbs (2 vols, RS, 1867)

Gillingham, Coeur de Lion J. Gillingham, Coeur de Lion. Richard Kingship, Chivalry and War in the Twelfth Century, London 1994

HGM „Histoire de Guillaume le Maréchal”, ed. P. Meyer (3 vols, Paris 1891–1901). Cytowane zgodnie z numeracją.

HSJ Haskins Society Journal

Ibn al-Asir Ibn al-Asir, el-Kamil, w: Recueil des historiens des croisades: historiens orientaux, II, część 1, Paris 1887

Imad ad-Din Imad ad-Din, Conquête de la Syrie et de la Palestine par Saladin, trans. H. Massé, Paris 1972

Itin. Itinerarium Peregrinorum et Gesta Regis Ricardi w: Chronicles and Memorials of the Reign of Richard I, I, ed. W. Stubbs (RS, 1864). Cytowane według księgi i rozdziału, aby ułatwić korzystanie z przekładu Helen Nicholson, Chronicle of the Third Crusade, Ashgate 1997, a także zgodnie z samym wydaniem Itinerarium Peregrinorum, ed. H.E. Mayer, Das Itinerarium Peregrinorum, Stuttgart 1962

JMH „Journal of Medieval History”

Kessler U. Kessler, Richard I. Löwenherz. König, Kreuzritter, Abenteurer, Graz 1995

Landon The Itinerary of King Richard I, ed. L. Landon, Pipe Roll Society, London 1935

Lyons and Jackson M C. Lyons, D. E. P. Jackson, Saladin: The Politics of the Holy War, Cambridge 1982

Magna Vita Adam z Eynsham, Magna Vita Sancti Hugonis, ed. D.L. Douie, H. Farmer (2 vols), Edinburgh 1962

Map Walter Map, De Nugis Curialium. Courtiers’ Trifles, ed. and trans. M.R. James, C.N.L. Brooke and R.A.B. Mynors, OMT, Oxford 1983

MGH SRG „Monumenta Germaniae Historica. Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum”

MGH SS „Monumenta Germaniae Historica. Scriptores”

MRSN „Magni Rotuli Scaccarii Normanniae”, ed. T. Stapleton (2 vols), London 1840–1844

Nelson, Coeur de Lion J.L. Nelson, Richard Coeur de Lion in History and Myth, London 1992

Newburgh Wilhelm z Newburgha, Historia rerum Anglicarum, ed. R. Howlett Chronicles of the Reigns of Stephen, Henry II and Richard I, I oraz II (RS, 1884). Cytowany według księgi i rozdziału, aby ułatwić odwołanie do History of William of Newburgh, trans. J. Stevenson, 1856 (repr.), Felinfach 1996

Norgate K. Norgate, Richard the Lionheart, London 1924

OMT „Oxford Medieval Texts”

Philippidos Wilhelm Bretończyk, Philippidos Oeuvres de Rigord et de Guillaume le Breton, ed. H.F. Delaborde, II, Paris 1885

Powicke F.M. Powicke, The Loss of Normandy, 2^(nd) edn, Manchester, 1961

PR Pipe Roll

Prestwich J.O. Prestwich, ‘Richard Coeur de Lion: rex bellicosus’ Riccardo Cuor di Leone nella storia e nella leggenda, Accademia Nazionale dei Lincei, Problemi attuali di scienza e di cultura, CCLIII, Rome 1981; repr. Richard Coeur de Lion in History and Myth, ed. J.L. Nelson, London 1992

RHF „Recueil des historiens des Gaules et de la France”

Rigord Rigord, Gesta Philippi Augusti Oeuvres de Rigord et de Guillaume le Breton, ed. H.F. Delaborde, I, Paris 1882

RS Rolls Series

Selected Letters Selected Letters of Pope Innocent III concerning England, ed. C.R. Cheney, W.H. Semple, London 1953

Sicard Sicard z Cremony w Salimbene de Adam, Cronica, ed. G. Scalia, Bari 1966

Sig. Cont. Sigeberti Continuatio Aquicincta, MGH SS, VI (autorstwa Andrzeja z Marchiennes)

Torigny The Chronicle of Robert of Torigni w: Chronicles of the Reigns of Stephen, Henry II and Richard I, ed. R. Howlett, IV (RS, 1889)

Vigeois „Chronica” Novae Bibliothecae Manuscriptorum Librorum, ed. P. Labbe (2 vols), Paris 1657, II, 279–329. Z racji tego, że istnieje lepsze wydanie Księgi 1 Gotfryda w nieopublikowanej rozprawie, P. Botineau, „La Chronique de Geoffroi de Breuil, prieur de Vigeois”, Paris 1964, i bardziej dostępne wydanie Księgi 2 w: „RHF”, XVIII, 211–223, odwoływałem się do kroniki zgodnie z powszechną metodą według księgi i rozdziału.

Warren W.L. Warren, Henry II, London 1973

WB Wilhelm Bretończyk, Gesta Philippi Augusti Oeuvres de Rigord et de Guillaume le Breton, ed. H.F. Delaborde, I, Paris 1882.