Samotne ojcostwo - ebook

Wstęp

We współczesnym świecie rodzina podlega stałym i powolnym procesom przemian, które zachodzą zarówno w jej strukturze, formach życia rodzinnego, jak i relacjach między płciami i funkcjami pełnionymi przez jej członków. Przeobrażenia te, a szczególnie zmiana pozycji matki na skutek jej aktywizacji zawodowej (F. Adamski, 2002, s. 161) powodują, że rośnie zainteresowanie kwestiami związanymi z rolą ojca w rodzinie, jego kompetencjami wychowawczymi. Ponadto w wyniku stałego wzrostu liczby rozwodów coraz częściej stawia się pytania o możliwość wychowywania dziecka przez samotnego ojca.

Problematyka niepełnych rodzin zajmuje w literaturze przedmiotu dość znaczące miejsce, szczególnie jeśli idzie o sytuację samotnej matki. Tymczasem zmiana pozycji matki, będąca wynikiem oddziaływania czynników zawodowych oraz społecznych, powoduje, że istotna staje się także rola ojca jako ewentualnego, posiadającego odpowiednie kompetencje, opiekuna swojego dziecka.

Podjęcie rozważań na ten temat wydaje się nie tylko konieczne i ważne, ale jest również trudne, ponieważ dotyczy kwestii kompetencji ojców w relacji do matek. Trudność ta wiąże się z niechęcią i sceptycznym podejściem, szczególnie ojców, do rozmów na temat ich wiedzy i umiejętności, zwłaszcza zaś wiedzy i umiejętności potrzebnych rodzicom do zapewnienia prawidłowego rozwoju dziecka. Jednocześnie, ze względu na to, że sądy opiekę przyznają przeważnie matkom, obawy ojców przed negatywną oceną oraz ich niechęć do uczestniczenia we wspomnianych badaniach wydają się zrozumiałe.

Problematyka samotnego rodzicielstwa jest bardzo szeroka i dotyczy wielu dziedzin. W niniejszym opracowaniu zdecydowano się na zawężenie jej tylko do zagadnień związanych z przygotowaniem ojców do pełnienia roli rodzicielskiej. Na potrzeby pracy przyjęto, że rola towzględnie stały i wewnętrznie spójny system zachowań (działań), będących reakcjami na zachowania innych osób, przebiegających według mniej lub więcej wyraźnie ustalonego wzoru, których grupa oczekuje od swych członków (J. Szczepański, 1972, s. 74).

Według H. Cudaka (1995, s. 148), role rodzicielskie należy rozumieć jako „swoiste, w miarę stałe zachowanie rodziców – oczekiwane przez dzieci”.

Celem niniejszego opracowania jest diagnoza przygotowania samotnych ojców do roli rodzicielskiej. W pracy zastosowano metodę sondażu diagnostycznego, opartego przede wszystkim na wywiadach z ojcami i matkami po rozwodzie stanowiącymi grupę porównawczą, pogłębionego o analizę psychologiczną na podstawie kwestionariusza E. S. Schaefera i R. Q. Bella do badania postaw rodzicielskich (Parent Attitude Research Instrument), Inwentarza Samowiedzy oraz kwestionariusza Eysenck Personality Questionnaire (Skala Impulsywności, Skłonności do Przygód i Empatii), autorstwa H. J. i S. B. G. Eysencków.

Badaniami objęto osoby w wieku 21-55 lat o różnym poziomie wykształcenia, mające dzieci w wieku szkolnym. Grupę podstawową stanowiło 57 ojców, natomiast na potrzeby tej pracy zbadano 71 matek jako grupę porównawczą.

Praca składa się z sześciu rozdziałów. Rozdział pierwszy jest próbą omówienia problematyki ról rodzicielskich, w tym zagadnień ról rodzicielskich w świetle wybranych teorii rozwoju i przeobrażeń ról rodzicielskich w zmieniającym się świecie. Przedstawiono w nim również problematykę tych ról zarówno w odniesieniu do podstaw prawnych oraz społeczno-pedagogicznej koncepcji opieki nad dzieckiem, jak i w kontekście samotnego ojcostwa jako problemu społecznego we współczesnym świecie. W rozdziale tym zawarto też przegląd badań nad rodziną niepełną, scharakteryzowano model i typologie takich rodzin, jak również zidentyfikowano kompetencje rodzicielskie jako wskaźnik przygotowania do pełnienia roli rodzica. Dokonano także przeglądu analiz na temat przygotowania ojców do pełnienia roli rodzicielskiej.

Metodologiczne podstawy własnych badań przedstawiono w drugim rozdziale. Ukazano przedmiot badań, ich cele, problemy badawcze i hipotezy robocze. Omówiono metody, techniki i narzędzia, które posłużyły do zebrania materiału badawczego. Opisano też sposób przeprowadzenia badań.

Rozdział trzeci jest poświęcony opracowaniu empirycznemu. Omówiono w nim strukturę społeczno-demograficzną, sytuację materialno-bytową oraz organizację życia prywatnego po rozwodzie badanej zborowości. W szczególności zwrócono uwagę na to, kto sprawuje opiekę nad dzieckiem, jak również na charakter i częstotliwość kontaktów z dzieckiem oraz częstotliwość kontaktów towarzyskich rodziców.

Wyniki badań nad osobowościowymi aspektami przygotowania do pełnienia ról rodzicielskich samotnych ojców po rozwodzie przedstawiono w rozdziale czwartym. Porównano ojców i matki pod względem ich samowiedzy i akceptacji siebie, poziomu empatii, skłonności do poszukiwania przygód oraz postaw rodzicielskich. Podjęto również próbę diagnozy osobowościowych komponentów stanowiących o przygotowaniu ojców i matek do pełnienia roli rodzicielskiej.

W rozdziale piątym udzielono odpowiedzi na pytanie o to, jaką wiedzę i jakie umiejętności powinni posiadać ojcowie, aby mogli zapewnić dziecku prawidłowy rozwój. Ich kompetencje porównano z kompetencjami matek w tym zakresie.

Interpretację zależności między poziomem kompetencji rodzicielskich a cechami osobowościowymi i postawami rodzicielskimi ojców oraz matek jako grupy porównawczej zawarto w rozdziale szóstym. Dokonano również próby oceny przygotowania ojców po rozwodzie do pełnienia roli rodzicielskiej.

W zakończeniu podsumowano wyniki badań i podjęto próbę ich interpretacji. Sformułowano także wnioski odnoszące się do problemu samotnego ojcostwa w aspekcie wychowawczym.

Przedstawione wyniki analiz badawczych mogą okazać się przydatne w poradnictwie rodzinnym i wychowawczym.

Rozdział I

Problem samotnego ojcostwa w świetle literatury przedmiotu

1. Koncepcje ról rodzicielskich

Konieczność podejmowania rozważań na temat zmian w zakresie pełnienia ról rodzicielskich wiąże się z tym, że współczesna rodzina podlega powolnym przeobrażeniom, głównie pod wpływem przemian w społeczeństwie i otaczającym ją świecie. Aby mogła ona funkcjonować prawidłowo i zapewnić dziecku odpowiedni rozwój biosocjokulturalny, członkowie rodziny powinni przystosować się do zmiennych czynników zawodowych i społecznych składających się na życie i wpływających na stosunki między nimi.

Podejmując rozważania nad kwestią pełnienia ról rodzicielskich, należy wyjaśnić, czym jest rodzina i jak ważne pełni funkcje. Problematyką rodziny zajmuje się wielu pedagogów, socjologów i psychologów. W ujęciu socjologicznym (Ch. H. Cooley) rodzina jest określana jako grupa pierwotna, w której stosunki społeczne mają charakter emocjonalny i osobowy, a urzeczywistniają się w bezpośrednich kontaktach. Ch. H. Cooley (za: F. Adamski, 2002, s. 29) twierdzi, że w rodzinie kształtują się podstawowe cechy osobowości społecznej człowieka. Jest ona miejscem silnej identyfikacji emocjonalnej, pod której wpływem jednostka formułuje własne cele życiowe i wypracowuje sposoby ich osiągania. Jej funkcjonowanie opiera się na bezpośrednim kontakcie i współpracy wchodzących w jej skład osób. W tym ujęciu rodzina traktowana jest jako grupa pierwotna ze względu na charakter więzi społecznych łączących jej członków, którzy utrzymują ze sobą częste, bezpośrednie i bliskie kontakty. Socjologowie traktują również rodzinę jako specyficzną instytucję społeczną o określonej strukturze ról społecznych, posiadającą swoistą organizację wewnętrzną i pełniącą ważne funkcje dla życia społecznego (W. Świątkiewicz, 2001, s. 71). W literaturze istnieje wiele sposobów klasyfikowania funkcji rodziny. Z. Tyszka (1974, s. 69) wyróżnia 11 funkcji rodziny, grupując je w cztery następujące działy: funkcje biopsychiczne, funkcje ekonomiczne, funkcje społeczno-wyznaczające, funkcje socjopsychologiczne.

F. Adamski (2002, s. 36-38) wprowadza rozróżnienie na funkcje instytucjonalne, czyli funkcje rodziny pojmowanej jako instytucja, oraz osobowe – funkcje rodziny jako grupy społecznej. Zdaniem autora, rodzina jako grupa ma istotny wpływ na kształtowanie osobowości człowieka. Bardzo duże znaczenie mają tu postawy rodzicielskie oraz sposób, w jaki rodzice pełnią swoje role.

W literaturze przedmiotu termin „rola” jest rozumiany bardzo szeroko i posiada wiele aspektów znaczeniowych. D. Geulen i K. Hurrelmann twierdzą, że jest to termin ściśle związany z procesem socjalizacji, który należy ujmować pojęciowo jako proces powstawania i rozwoju osobowości zachodzący we wzajemnej zależności ze społecznie przekazywanym środowiskiem socjalnym i materialnym. Przy czym chodzi zwłaszcza o to, jak człowiek staje się podmiotem zdolnym do społecznego działania (za: K. J. Tillmann, 1996, s. 6).

Jak stwierdza K. J. Tillmann (1996, s. 9), socjalizacja nie jest przejmowaniem dobrowolnym lub wymuszonym oczekiwań społecznych do struktur psychicznych, lecz procesem, w którym człowiek przyswaja sobie w pewien sposób warunki środowiska. Jednocześnie możliwość zachowania się człowieka wobec środowiska w sposób aktywny, indywidualny i zróżnicowany pozostaje w pewnym konflikcie z wymogami społecznymi, które są ukierunkowane na przystosowanie i znormalizowanie. Socjalizacja obejmuje różne właściwości psychiczne i sfery zachowania człowieka. Jednym z głównych elementów procesu socjalizacji, według tego autora, jest przygotowanie do odgrywania w życiu różnego typu ról. Mogą to być role zawodowe, rodzinne, towarzyskie, obywatelskie i płciowe. Sposób ich pełnienia można uznać za kryterium skuteczności socjalizacji. Zdaniem F. Znanieckiego, każda rola społeczna zakłada, że między odgrywającym ją człowiekiem, którego można nazwać „osobą społeczną”, a mniejszym lub większym gronem ludzi uczestniczących w jej odgrywaniu przez niego, które można nazwać „kręgiem społecznym”, istnieje więź tworzona przez zespół wartości pozytywnie ocenianych przez nich wszystkich. W wypadku kupca i bankiera oraz kręgu ich klientów są to wartości ekonomiczne; w wypadku lekarza i jego pacjentów – wartości zdrowotne; w wypadku kapłana i jego wyznawców – wartości religijne; w wypadku dziecka i jego kręgu rodzinnego – rozmaite wartości składające się na treść życia rodzinnego (Znaniecki, 1984, s. 295).

Autor ten twierdzi, żeosoba jest przedmiotem pozytywnego wartościowania ze strony swego kręgu, ponieważ jego uczestnicy są przekonani, że potrzebują jej współpracy do urzeczywistnienia pewnych dążeń związanych z owymi wartościami (tamże).

Jego zdaniem, jednostka nie może odgrywać danej roli bez współpracy swojego kręgu, nie musi jednak współdziałać z każdym, kto do tego kręgu należy. Każda osoba w ciągu swego życia odgrywa kolejno lub jednocześnie szereg różnych ról. Synteza pełnionych przez nią ról społecznych stanowi o jej osobowości społecznej. Według cytowanego autora, dla każdej roli istnieją górne lub dolne granice wieku, ponadto osoba wyposażona w pewne cechy wymagane do pełnienia danej funkcji, ma określony status społeczny. Ma ona także wypełniać funkcję społeczną: uważa się ją za zobowiązaną do wykonywania pewnych zadań, które służą zaspokojeniu potrzeb jej najbliższego środowiska.

Wzór ról społecznych sformułowany jest w postaci systemu norm prawnych lub estetycznych, określających, czym w poszczególnym społeczeństwie politycznym lub religijnym winny być wszelkie role danej klasy. W innych przypadkach wzory ról społecznych nie są sformalizowane, lecz zawierają się w obyczajach danej zbiorowości i są przekazywane z pokolenia na pokolenie w procesie wychowania i naśladownictwa (tamże, s. 300).

Jednym z najwcześniej rozpoczynających się procesów socjalizacyjnych w życiu jednostki, zdaniem E. Mandal, R. Stefańskiej-Klar (1995, s. 39), jest socjalizacja ról związanych z płcią. Punktem wyjścia tego procesu jest uświadomienie sobie swojej płci biologicznej, a efektem – identyfikowanie się z własną płcią oraz jej koncepcja. Autorka przyjmuje za A. Kępińskim (1988), że postrzeganie własnej kobiecości lub męskości to „autoportret seksualny”, który jest istotnym czynnikiem regulującym zachowanie człowieka.

Duże znaczenie posiadania koncepcji własnej płci wynika stąd, że nie można w pełni jednoznacznie określić płci biologicznej, ponieważ w człowieku pozostają zawsze ślady płci przeciwnej.

W niniejszej pracy założono, że płeć determinuje podjęcie roli matki lub ojca, natomiast sposób sprawowania tych funkcji zależy bezpośrednio od uwarunkowań społeczno-kulturowych. Takie stanowisko przyjęli antropolodzy kulturowi, socjologowie – między innymi M. Mead i B. Malinowski. W tej koncepcji o prawidłowym przebiegu procesu socjalizacji świadczą podejmowane i prawidłowo wykonywane przez jednostkę zadania wynikające z jej ról społecznych. Proces socjalizacji zależy od „kulturalizacji” jednostki, polegającej na uczeniu się zasad i norm współżycia społecznego, a jego następstwem jest przygotowanie się do pełnienia ról społecznych w danej kulturze (E. Mandal, R. Stefańska-Klar, 1995, s. 10). Antropologia kulturowa i socjologia podkreślają zmienność zachowań „typowo męskich” i „typowo kobiecych” w różnorodnych kulturach. M. Przetacznikowa i G. Magiełło-Jarża (1977, s. 205) twierdzą, że odmienność ról matki i ojca wiąże się z czynnikami społeczno-ekonomicznymi. Role rodzicielskie wiążą się ściśle z rolami mężczyzny i kobiety, są istotną, aczkolwiek nie konieczną ich częścią składową.

W zależności od przyjętej w danej rodzinie koncepcji funkcjonowania, role matki i ojca mogą różnić się od siebie, ale również pod wieloma względami mogą być podobne.

Podobne stanowisko zajmuje M. Ziemska (1975, s. 80), twierdząc, żenowy układ ról i władzy w rodzinie kształtuje się pod wpływem rozpowszechniania się pracy kobiet. Ojcowie mają większy udział w pracach domowych i bezpośrednim zajmowaniu się dziećmi.

We współczesnej rodzinie, jak stwierdza autorka, role kobiece i męskie są podejmowane w dużym stopniu zgodnie i zamiennie. Zarówno ojciec, jak i matka mają wpływ na kształtowanie postaw życiowych dziecka, jego wyobrażeń o ludziach i świecie, oboje przekazują mu normy moralne.

O istotności ról rodzicielskich, jak również partnerskich w rodzinie, zdaniem J. Rostowskiego (1987, s. 113), świadczy to, że prawidłowe funkcjonowanie systemu rodzinnego zależy przede wszystkim od procesów ich wymiany, to znaczy od zgodności lub niezgodności między partnerami w zakresie sprawowania przez nich pewnych funkcji. Jeżeli członkowie rodziny mają podobne wyobrażenia ról, jakie powinni przyjmować względem siebie lub w stosunku do zadań małżeństwa czy rodziny jako instytucji, to prawdopodobieństwo wystąpienia konfliktów wydaje się mniejsze. Oczywiście role te w każdym małżeństwie mogą być inaczej określane. Według J. Rostowskiego (tamże), szczęście lub nieszczęście, a nawet rozpad małżeństwa kończącego się rozwodem są w dużej mierze przypisywane procesowi wymiany ról, a ściślej zgodności lub niezgodności między partnerami w zakresie pełnienia przez nich pewnych ról, które podlegają wpływom, główniew płaszczyźnie cech osobowości, doświadczeń związanych z procesem socjalizacji i akceptowanych norm społecznych (tamże, s. 115).

Jest to szczególnie istotne, gdy jednostka znajduje się w sytuacji dla siebie nietypowej, na przykład kiedy musi podjąć nowe obowiązki i funkcje w rodzinie.

Podsumowując rozważania na temat problematyki ról rodzicielskich, należy podkreślić, że chociaż płeć determinuje podjęcie roli matki czy ojca, to jednak sposób sprawowania owych funkcji w dużej mierze zależy od uwarunkowań społeczno-kulturowych, przeobrażeń zachodzących w rodzinie, jak również od indywidualnych cech danej jednostki. Ustalenia te inspirują do podjęcia empirycznych badań nad zidentyfikowaniem i określeniem możliwości pełnienia przez ojców ról uznawanych za typowo kobiece.