Samotność Fausta. Krzysztof Zanussi w rozmowie z Jackiem Moskwą - ebook

ZAMIAST WSTĘPU

_Habent sua fata libelli._

Panie Krzysztofie, książka pod tytułem Samotność Fausta. Krzysztof Zanussi w rozmowie z Jackiem Moskwą, nad którą pracowaliśmy od lipca 2017 roku, została oddana do wydawnictwa na początku roku 2019. I chociaż jej zapowiedź ukazała się nawet w internecie, nie została wtedy opublikowana. Myślę, że dobrze się stało. Ostatnie trzy lata zmieniły bowiem kompletnie obraz naszej rzeczywistości, a w dużej mierze to właśnie otaczający świat był tematem i tłem naszej rozmowy. Wymienię trzy oczywiste przyczyny tego wstrząsu: pandemia COVID-19, inwazja Rosji na Ukrainę i związana z nią groźba nuklearnego konfliktu na skalę międzynarodową oraz – last but not least – pogłębiający się kryzys Kościoła katolickiego. Bez odniesienia do nich nasza publikacja byłaby niepełna, wręcz kaleka. Są zresztą także inne wątki, których ledwo dotknęliśmy, jak kryzys klimatyczny czy kryzys uchodźczy. Z drugiej strony w tamtym tekście znajduję wiele oznak niepokoju o rozwój spraw na naszej planecie. Zanim podejmiemy na nowo nasz dialog, proszę o maksymalnie lapidarną odpowiedź: kończy się nasz świat czy tylko nasza cywilizacja?

Nie wiem. Nie jestem prorokiem, artyści są złymi prorokami. Poza tym tutaj mam emocjonalne uwarunkowania. Nie chcę, żeby się ten świat skończył. Nie chcę, żeby skończył się świat, w którym moja kultura i moja cywilizacja osiągnęły najwyższy możliwy poziom rozwoju. Cywilizacja i kultura – w różnych językach te dwa pojęcia subtelnie się od siebie różnią. W każdym razie chodzi o to wszystko, co jest wkładem Europy w rozwój człowieczeństwa. Tymczasem niewykluczone, że motor tych przemian przeniesie się gdzie indziej. Wolałbym jednak, żeby tak się nie stało, bo z tym, co jest tutaj, czuję się mocno związany. Wiadomo, że do objęcia przewodnictwa ludzkości pretendują Chiny, a są one od nas kulturowo odległe. Przy całym szacunku, zachwycie nawet dla różnych aspektów ich kultury nie chciałbym żyć w świecie, w którym one będą siłą przewodnią. W Chinach widzę niedostatki, jakich my w aż takim stopniu nie odczuwamy. Cywilizacja oparta na roli jednostki ludzkiej, jej odpowiedzialności, wydaje mi się piękna. Nie chciałbym, aby jakaś inna kultura te walory unieważniła.

Jeszcze jedna sprawa. Samotność Fausta powstawała równolegle z filmem Eter, którego kanwą jest faustowski motyw kuszenia człowieka przez siły zła, obecny zresztą w całej twórczości Krzysztofa Zanussiego. Wydawało mi się, że to podsumowanie, czy nawet zamknięcie, pańskiej twórczości. Zwłaszcza że z początkiem 2019 roku zlikwidowano – razem z paroma innymi wytwórniami – Studio Filmowe TOR, pierwsze i jedyne miejsce pracy w Polsce, w którym przepracował pan nieprzerwanie pół wieku i od paru dekad był jego szefem.

ETER, 2018 (scenariusz i reżyseria: Krzysztof Zanussi). Historia lekarza-zbrodniarza z początków XX wieku, który eksperymentuje z tytułową substancją – usypiającą, a czasem śmiertelną. W drugiej części filmu opowieść zostaje powtórzona w skrócie, aby ukazać rolę, jaką odegrał w niej szatan.

Tymczasem teraz, we wrześniu 2022 roku, mogliśmy obejrzeć na prywatnym, przedpremierowym, pokazie film Liczba doskonała, zrealizowany we współpracy międzynarodowej i z udziałem wybitnych aktorów. Nie tylko odnalazł się pan w nowej sytuacji, ale z podziwu godną konsekwencją powrócił do formuły filmowego eseju filozoficznego, która w młodości przyniosła panu międzynarodową sławę. Wydaje mi się, że pokazywał mi pan wcześniej scenariusz tego filmu. W każdym razie znajduję w tym obrazie wątki, które podejmowaliśmy swego czasu w naszych rozmowach: historię człowieka przez przypadek ocalonego podczas zamachu terrorystycznego w Jerozolimie czy metaforę wstęgi Möbiusa. W warstwie widowiskowej jest to jednak obraz ascetyczny, zapewne nie może on liczyć na szeroką publiczność. Filozoficznie też idzie pod prąd obowiązujących mód.

LICZBA DOSKONAŁA, 2022 (scenariusz i reżyseria: Krzysztof Zanussi). Konfrontacja postaci i postaw Davida, młodego geniusza matematycznego, odrzucającego pościg za dobrami materialnymi, oraz jego krewnego Joachima, który zgromadził znaczny majątek, ale dochodzi do wniosku, że jego hedonistyczne życie wypełnia pustka.

Podobno przed adeptem, który przynosi swój pomysł do producenta w Hollywood, stawia się zadanie, by przedstawił go w trzech zdaniach. Proszę to zrobić w odniesieniu do Liczby doskonałej.

Wcale nie potrzebuję trzech zdań. Mogę to zrobić krócej. Chciałem zrobić film o matematyce i Panu Bogu.

Analizę treści Liczby doskonałej zostawmy na zakończenie książki. Wiele wskazuje zresztą na to, że i ten film nie będzie zamknięciem twórczości, bo ma pan ciągle bogate plany, a i pewne szanse na ich realizację.

Zobaczymy, lepiej nie zapeszać.

Parę lat temu wydawało się, że takim zwieńczeniem będzie Eter. Pasował do koncepcji książki jako rzecz do szpiku kości faustowska.

W Eterze motyw ten, obecny w całej pańskiej twórczości, powraca jako przewodni. Można go było znaleźć choćby w tak ważnej dla ludzi mojego pokolenia Iluminacji, w czołowym obrazie kina moralnego niepokoju – Barwach ochronnych, w świetnym, chociaż może niedocenionym Paradygmacie i wielu innych.

ILUMINACJA, 1972 (scenariusz i reżyseria: Krzysztof Zanussi). Historia dwudziestokilkuletniego studenta fizyki, Franciszka Retmana, w pewnej mierze _alter ego_ samego reżysera. Odkrywcza w polskiej kinematografii hybryda fabuły i eseju filozoficznego, który stawia pytania o charakterze transcendentalnym, nieprzystające do tła oficjalnie obowiązującego materializmu.

BARWY OCHRONNE, 1976 (scenariusz i reżyseria: Krzysztof Zanussi). Obóz naukowy studentów lingwistyki jako metaforyczny obraz społeczeństwa „realnego socjalizmu”. Idealista Magister przegrywa konfrontację z cynicznym Docentem.

Wszystko to są historie o kuszeniu człowieka przez siły zła, ale jednocześnie o tym, jak próbuje on przeniknąć sens świata za pomocą nabytej przez siebie wiedzy. Czy zgodzi się pan z taką interpretacją?

Tak zwana fałszywa skromność każe się trochę krygować, bo to brzmi jak pochlebna recenzja. Jeśli jednak zgodzimy się, iż rzeczywiście dotykam tych sfer, to cieszy mnie, że ktoś to rozpoznał. Zgoda, wątek faustowski jest mi szalenie bliski. Od kiedy zacząłem tworzyć, a może jeszcze wcześniej, wiedziałem, że jest to jeden z najważniejszych europejskich mitów. Jego treścią jest poznanie i rozum, ich relacja wobec wiary. To wątek bardzo charakterystyczny dla Europy chrześcijańskiej, i to jej wersji zachodniej, bo już prawosławie patrzy na te sprawy inaczej. Poznaniu i rozumowi zawdzięczamy oszałamiający rozwój ludzkości, który w dużej mierze jest dziełem mieszkańców tego niewielkiego cypla Eurazji i jego amerykańskiej kontynuacji. My, Europejczycy, próbowaliśmy pogodzić ze sobą krytycyzm rozumu i – szukam odpowiedniego słowa – ufność wiary? Tak, bo przecież ufność jest treścią wiary. Inne religie rozwiązały ten problem odmiennie. Kalifowie wycięli filozofów i skończył się wpływ myśli antycznej na islam. Nawet nasi bracia prawosławni bardzo nieufnie odnoszą się do rozumu, czego wykładnię znajdujemy u Dostojewskiego.

A my? Wiedza istotnie przyrasta w sposób oszałamiający, co do rozumu miałbym wątpliwości, a wiara religijna w oczywisty sposób na naszych oczach wygasa.

My, z naszym zachodnim rozumem, zagalopowaliśmy się tak bardzo, że pycha odebrała nam wiarę. W tym wyraża się według mnie dzisiejsza słabość świata zachodniego. Mam jednak przekonanie, że można tę harmonię odzyskać, jak to kiedyś wyłożył święty Tomasz z Akwinu. Dzisiejsze czasy nawet temu sprzyjają.

Doprawdy?

Sprzyjają, bo rozum sam wskazuje na Tajemnicę, a wszelka wiara z niej wyrasta. Nie wszyscy zauważyli, że skończyło się Oświecenie. Iluminizm, który wywodzi się od Newtona, Woltera i encyklopedystów, pozostaje powszechnym przekonaniem, ale jest anachroniczny, można go nawet uznać za przejaw ciemnoty. Przedstawia obraz świata jako ciąg wydarzeń powiązanych ze sobą związkiem przyczynowo-skutkowym, a takie myślenie to już przeżytek. Tak przynajmniej mówi nam współczesna fizyka. Ja jej nie znam, ale jakoś się o nią ocieram. Odnoszę wrażenie, że z samym tylko rozumem nie damy rady, potrzeba czegoś więcej.

Wiary?

Nasza cywilizacja nie jest skazana na jej utratę, choć to jednak jej zagraża. Jeśli ma być wierna swoim fundamentom, mogłaby utrzymać albo nawet rozwinąć tę przedziwną harmonię. Stworzyła ją wszak przed wiekami.

A jak odnajduje się w tym wszystkim Doktor Faust?

No cóż, Faust pozostaje archetypem Europejczyka. Pragnienie poznania doprowadziło go do utraty duszy. Oczywiście, motyw mocy, którą można uzyskać w zamian, był u Goethego związany z tęsknotą za utraconą młodością, ale dla mnie ciekawszy jest wątek wiedzy, u wielkiego romantyka też zresztą bardzo ważny.

Pokazanie współczesnego reżysera filmowego jako Fausta byłoby nieco koturnowe, ale i w pańskiej biografii odnaleźć można takie tropy. Przypomnę pewien zapomniany, trochę grafomański przekład dzieła Goethego, który chętnie cytował mój ojciec, z zawodu chirurg: „od lat medyczną badam wiedzę, ba!, teologię bacznie śledzę, nad filozofią zginam grzbiet, a prawo znam od a do zet”.

Znam lepsze tłumaczenia!

Zdecydowanie! Zamiast medycyny, nauki o ludzkim organizmie, w pana przypadku była fizyka, nauka o mechanizmach mikro- i makrokosmosu, później filozofia, spekulatywna nauka o wszystkim. W jednym z wywiadów, a przejrzałem ich wiele, bagatelizował pan znaczenie tych wyborów – fizyki, a później filozofii – twierdząc, że były one właściwie dziełem przypadku, a ich sens dostrzegł pan dopiero później. Decyzja o porzuceniu tych kierunków na rzecz studiów filmowych musiała być jednak przejawem rozczarowania, czyż nie?

Otóż jednak nie. Stanęliśmy tutaj na pozycjach zupełnie odmiennych, wyczuwam sposób rozumowania kogoś nie z mojej planety. Bez zastanowienia przeszedł pan do porządku nad słowem „przypadek”, jak gdyby nie wiedząc, że jest to klucz do rozumienia rzeczywistości. Żyjemy w epoce probabilizmu, rachunku prawdopodobieństwa, a nie determinizmu, jak było do wczoraj. Dopiero po latach zacząłem się domyślać sensu moich rozterek i tego, co się ze mną stało. Co nie znaczy oczywiście, że w ogóle dałoby się to wytłumaczyć. Życia ludzkiego nie da się wyjaśnić w ten sposób, to byłyby niemądre złudzenia. Znaleźlibyśmy się znowu w jakiejś oświeceniowej pułapce. Socjologowie nam tłumaczą: jesteśmy, jacy jesteśmy, bo tak nas ukształtowało społeczeństwo. Psychologowie dorzucą jeszcze doznania z dzieciństwa, a genetyk dołączy się z genami. To wszystko jest cząstką prawdy, ale bardzo niewielką, rozumowaniem, które chcę podważyć na rzecz Tajemnicy wymykającej się wszelkim uwarunkowaniom.

Wracamy zatem do pańskiego najnowszego filmu Liczba doskonała. Poprzedni Eter kończył się pełną grozy odpowiedzią na pytanie grzesznika: „Nawet nie pytaj!”. Liczba doskonała niesie więcej nadziei, wskazuje na miłość jako siłę, która może uratować człowieka.

Pytanie jest jednak w gruncie rzeczy to samo. Stawiał je Dostojewski, wspominałem już, że za nim nie przepadam, więc zacytujmy na przykład Leibniza: „Czy jest coś, czy nie ma nic?”. To pytanie dosłownie przytaczam w moim filmie, ale właśnie Dostojewski powiedział, że jest to jedyny poważny problem, który stoi przed ludzkością: Czy jest Ktoś, czy Go nie ma? Czy jest tylko pustka, chaos? Czy jest bezsens, czy należy szukać sensu, który niełatwo znaleźć. Mam taką refleksję, popartą zresztą badaniami socjologicznymi na temat powodów odchodzenia od Kościoła katolickiego. Nie dziwią mnie motywy ludzi zgorszonych rozmaitymi nadużyciami natury seksualnej i innej. Dopuszczają się ich osoby małej wiary, a skandale uważam za rzecz horrendalną. Wszystko to jednak według mnie nie dotyczy istoty problemu. Większy niepokój odczuwam, kiedy dowiaduję się, że wielu ludzi odchodzi od wiary, bo jest im ona po prostu niepotrzebna. Spory procent badanych wskazuje taki motyw, mówiąc wprost: „Nas to nie dotyczy!”. Widzę w tym pewną zapaść, bo dotychczas ludzkość, w całej swej różnorodności na wszystkich kontynentach, jakoś metafizyki szukała. Teraz, kiedy czytam wypisane na ciężarówce krążącej po Polsce hasło, że należy się wyzwolić od religii, to uważam je za głęboko wsteczne, cofające nas o dziesiątki tysięcy lat. Nawet neandertalczycy czy ludzie z Cro-Magnon pewne intuicje metafizyczne mieli, na co wskazują pozostawione przez nich ślady. Dlatego smutno mi, że mój świat tak zachwycił się chwilą zamożności, powierzchownego wzrostu i bezpieczeństwa – jak widzimy zawodnego – że uchyla się od stawiania pytań zasadniczych.

Ale czy to jest odchodzenie od wiary religijnej, czy też od instytucji, które próbują ją wyrażać?

Kościoły, wśród nich katolicki, istotnie nie stanęły na wysokości zadania, ale przecież nie jest tak, że nie można w nich znaleźć metafizyki. Tylko ludzie nie chcą jej szukać.RODZIAŁ 1

CIERPIENIA MŁODEGO K.

Krzysztof Zanussi to potwór – powiedział mi ktoś bardzo panu bliski. Dodam od siebie: potwór pracowitości i ekspansji, wiecznie w ruchu. Sześćdziesiąt cztery lata pracy twórczej. Doliczyłem się osiemdziesięciu ośmiu filmów, z czego siedemdziesiąt siedem fabularnych, od pierwszego sukcesu – amatorskiej etiudy Tramwaj do nieba, po najnowsze Eter i Liczba doskonała.

TRAMWAJ DO NIEBA, 1958 (Krzysztof Zanussi wspólnie z Wincentym Roniszem). „To był film o prostym człowieczku, któremu się wydaje, że jest tramwajem – wspominał reżyser. – Pojawiali się tam też panowie z limuzyny rządowej i jakiś uciekający partyzant”.

Twórczość ta jest tematem setek artykułów i kilkudziesięciu książek, a także licznych prac i konferencji naukowych. Dodajmy do tego własne książki i scenariusze filmowe realizowane przez innych reżyserów, nieprzeliczoną ilość wywiadów, w tym kilka wywiadów rzek, w rodzaju niniejszego. Dodatkowo podróże po wszystkich kontynentach, z wyjątkiem może Antarktydy, spotkania i wykłady w najbardziej egzotycznych miejscach, rozmowy z wielkimi tego świata.

A przecież miało być inaczej. Studiował pan fizykę. Czyżby przyniosła rozczarowanie?

Co do rozczarowań, to rzeczywiście – mówię o tym dzisiaj żartobliwie, bo mógłby to być powtarzany _bon mot_ – fizyka mnie nie pokochała. Ona mną się rozczarowała; nigdy mnie naprawdę nie uwiodła, nie okazałem się świetny na jej polu. Owszem, była przedmiotem mojej ciekawości, ale teraz czasem mi przeszkadza, podobnie jak filozofia. Andriej Tarkowski, mój przyjaciel, wspaniały reżyser rosyjski, spostrzegł kiedyś, że w wywiadach odpowiada kwestiami z dialogów, które napisał do filmów. Powiedział sobie wtedy: coś jest niedobre – albo filmy są złe, albo wywiady. Postacie nie mogą mówić z ekranu tego, co myślą. To byłoby niezgodne z prawidłami sztuki. Kwestie wypowiadane z ekranu czy ze sceny są pewnym kamuflażem: one zasłaniają myśli, a nie mają za zadanie ich odzwierciedlać. Myśli ukazuje zachowanie, za którym kryje się inna prawda niż za słowami.

Chciałbym jednak, żeby nie był pan postacią z ekranu, ale mówił to, co myśli. Proszę sobie wyobrazić taką sytuację: przychodzi do pana młoda dziennikarka czy młody dziennikarz, którzy otrzymali w redakcji polecenie: odkryj tajemnicę Krzysztofa Zanussiego. Jaka jest pana tajemnica?

Tajemnica nie odnosi się w szczególności do osoby. Gdybym kogoś zabił i ukrył zwłoki, to taki sekret można ujawnić, ale ja takiego epizodu w życiu nie mam. Przeciwnie, podzielam pogląd, że przynależność do cywilizacji zachodniej polega między innymi na tym, że człowiek przyzwoity nie kryje żadnych tajemnic.

Zacznę więc od pytania banalnego, bez którego jednakże nie można prześledzić pańskiej drogi intelektualnej: dlaczego wybrał pan fizykę?

Ach nie, mówiłem już o tym setki razy, szkoda mi zawracać głowę czytelnikom, ale panu mogę. Miałem być architektem, jak moi przodkowie ze strony ojca. Rysowałem posłusznie „wole oka” i kolumienki, przygotowując się do egzaminu. Ojciec, niestety, przedobrzył, bo kiedy byłem w liceum, bardzo szczegółowo mi objaśniał, dlaczego socrealizm jest szkaradny, pokazywał mi fałszywe proporcje Pałacu Kultury czy Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej, sławnego MDM-u. Mówił: „Popatrz, trzeba być ślepym, żeby tu postawić gzyms, a tu kolumnę, przecież wszystkie elementy znajdują się nie tam, gdzie powinny; to wszystko jest robione tępo i bez wyobraźni”. W końcu zdałem sobie sprawę, że nie mam zamiaru studiować na wydziale, po ukończeniu którego będę tworzył podobne szkaradzieństwa – tak zwanej odwilży nie przewidywałem – i po prostu pomyślałem, że ja nie chcę w ogóle tam nogi postawić.

No dobrze, zatem motyw estetyczny zadecydował o odrzuceniu drogi, powiedzmy, rodzinnej, czyli architektury. A fizyka?

Fizyka miała być domeną pewności. Moim _alter ego_ w _Iluminacji_ jest główny bohater, Franciszek Retman. W filmie powtarzał to, co ja powiedziałem na egzaminie wstępnym na fizykę: że chciałby wiedzieć rzeczy pewne, to znaczy takie, o których powiemy, że są prawdziwe. To jest przywilej nauk ścisłych, że one nie mogą kłamać nawet w ustroju totalitarnym, bo inaczej wyprodukowane na podstawie ich badań i obliczeń bomby atomowe nie będą wybuchały, a mocarstwa pozbawią się śmiertelnego oręża. W fizyce sowieckiej były próby napaści ze strony jakichś teoretyków marksizmu na Alberta Einsteina jako idealistę, ale podobno sam Stalin to zaraz ukrócił, wiedząc, że tu chodzi o bomby.

Do fizyki jednak też się pan szybko zniechęcił.

Miałem taką rozmowę z profesorem Jerzym Pniewskim, ze ścisłej elity polskich fizyków XX wieku – obok Leopolda Infelda, współpracownika Einsteina, Mariana Smoluchowskiego, Mariana Danysza i Karola Olszewskiego. Otóż profesor Pniewski powiedział do mnie po egzaminie, który mi zaliczył na trójkę: „Wydaje mi się, że bardziej niż to, co wskazuje ten przyrząd, interesują pana ludzie, którzy go odczytują”. To mnie olśniło! Rzeczywiście, bardziej zajmowały mnie ludzkie historie niż materia, ale trzeba było czterech lat studiów, żebym to zrozumiał.

Jak zaczęła się pańska przygoda z filmem?

W bardzo młodym wieku trafiła mi się szansa obejrzenia najwybitniejszych filmów z dorobku kinematografii światowej. W komunistycznej Polsce rzecz wcale niełatwa, bo repertuar kin był wtedy bardzo ubogi, w większości układany pod kątem ideologicznym. Na szczęście istniała instytucja Dyskusyjnych Klubów Filmowych. Pierwszy powstał przy redakcji „Po prostu”, pisma przeznaczonego dla młodej inteligencji, bardzo silnie popierającego odwilż, która w 1956 roku wyniosła do władzy Władysława Gomułkę. Po kilkunastu miesiącach on sam to pismo zlikwidował, co wywołało nawet rozruchy studenckie na ulicach Warszawy. „Po prostu” dawało patronat różnym inicjatywom kulturalnym. Jedną z nich był właśnie Dyskusyjny Klub Filmowy. Znalazłem się wśród jego założycieli; wcześniej trzeba było stać parę godzin w tasiemcowej kolejce na ulicy Wiejskiej i na schodach do redakcji.

DKF dawał szansę obejrzenia filmów bez tak zwanego debitu, to znaczy zezwolenia cenzury na szeroką dystrybucję, a także filmów archiwalnych, nieudostępnianych ogólnie. W klubie „Po prostu” zawarłem wiele ciekawych znajomości, między innymi z Krzysztofem Teodorem Toeplitzem, który później, jako KTT, był powszechnie czytanym felietonistą i krytykiem filmowym, czy z Andrzejem Drawiczem, wybitnym rusycystą i pierwszym szefem państwowej telewizji po upadku komunizmu w Polsce. Było też kilkudziesięciu innych ludzi, którzy mieli później odegrać ważne role w rozmaitych dziedzinach życia, krótko mówiąc, członkowie przyszłej elity kulturalnej.

Razem z nimi oglądałem, chłonąłem te filmy już od 1956 roku, kiedy miałem zaledwie siedemnaście lat. Mogłem się z nimi publicznie spierać, głośno formułować moje myśli. To była moja prawdziwa szkoła, bo nawet łódzka filmówka nie dawała takiego kontaktu z kinematografią światową. Właśnie w klubie „Po prostu” oglądałem filmy Roberta Bressona – gdzie indziej bym ich nie zobaczył; tam oglądałem wczesne obrazy Ingmara Bergmana – nie wiem, czy już były w powszechnej dystrybucji, ale tam się pojawiły; tam oglądałem Chaplina, tego w kinach już nie wyświetlano, a telewizja, gdzie obecnie czasem można go zobaczyć, była w powijakach. _Przeminęło z wiatrem_ wypożyczono z ambasady Stanów Zjednoczonych w kopii na taśmie 16 mm! To są tak odległe czasy, że właściwie nie warto do nich wracać. Nic nowego sobie nie przypomnę.

Jestem odmiennego zdania.

O mało wtedy nie zadebiutowałem jako filmoznawca, w każdym razie jako autor niewielkiej monografii o wybitnym reżyserze. Nie dotrzymałem jednak terminu, i książka się nie ukazała. Zresztą łaska boska, bo byłaby chyba dla mnie wielkim wstydem.

Dlaczego?

To była książka o sowieckim twórcy Ołeksandrze Dowżence. Głupia jak but, kiedy teraz czytam. Pisałem w nocy, o czwartej nad ranem się załamałem. Gdybym sprostał wymaganiom, które sobie postawiłem, to do ósmej bym tę książkę skończył. To była taka broszurka Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej.

Panie Krzysztofie! Inkwizytorzy odzyskanej wolności, którzy na pana polują, o których jeszcze będziemy mówili, dopiero by mieli używanie!

Zamówiono to u mnie, bo ktoś tam nawalił. Propozycja była z tych nie do odrzucenia. Potworna rzecz. Od lat mnie to prześladuje, po nocach się budzę.

No raczej z powodu, że podjął się pan takiego zadania, a nie że go nie wypełnił.

To wiem teraz. Wtedy czułem się, jakbym na konkursie hippicznym nie skoczył przez przeszkodę. Podjąłem się, a nie zrobiłem.

Z Dowżenką chyba nic specjalnego pana nie łączyło?

Wzbudzał moje zainteresowanie. Żaden tam z niego marksista; to była taka chłopska mistyka ukraińska. Na tle Eisensteina czy Pudowkina Dowżenko miał wrażliwość na sprawy duchowe.

No, nie tylko. Z polskiego punktu widzenia to była jednak postać dosyć wredna. Obok różnych ludowości i filmu Szczors, o bohaterze wojny domowej na Ukrainie, który zapewnił mu uznanie w oczach Stalina, a co za tym idzie – błyskotliwą karierę, Dowżenko w swoim bogatym dorobku miał także film Wyzwolenie o podboju zachodniej Ukrainy przez ZSRR, wręcz polakożerczy.

Wtedy do mnie to nie dotarło. Jego dokonania artystyczne w filmie niemym wydawały mi się ciekawe.

Ile pan wtedy miał lat?

Ja to pisałem chyba w 1957 roku.

Czyli osiemnastolatek.

Pisanie o nim wydawało mi się rzeczą pożyteczną. Pan tego nie widzi, pan jest pisarzem. Dla chłopaka na studiach, w dodatku na fizyce, wydać w tamtych czasach książkę to był przełom w życiu. Stałbym się zupełnie kimś innym, gdybym miał własną pozycję w bibliotece. Nawet o Dowżence. Teraz już mi tak nie zależy, ale wtedy poczułem, że zadanie mnie przerosło. Los się do mnie uśmiechnął, dał mi szansę, a ja ją zmarnowałem.

No, nie będę pana przekonywał. Mimo wszystko jednak lepiej, że równolegle sam pan zaczął kręcić filmy.

To zaczęło się od różnych zabaw. Trzeba przypomnieć, że to były czasy – początek drugiej połowy XX wieku – kiedy samo rejestrowanie ruchomych obrazów i dźwięku było czymś niezwykłym.

Panie Krzysztofie, tu chyba trochę pan przesadził!

Bynajmniej! Pamiętam, jakie wrażenie zrobił magnetofon, który przyniosłem do domu: moi rodzice, a potem sąsiedzi i znajomi rzucili się, by usłyszeć swój własny głos nagrany i ponownie odtwarzany. Były oczywiście płyty i filmy dźwiękowe, ale nikt ze zwykłych ludzi takiego doświadczenia indywidualnej rejestracji nie miał i mało kto mógł posłuchać siebie samego. A już naprawdę nikt nie wiedział, jak wygląda oglądany z zewnątrz, do tego w ruchu. Kiedy dostałem się do kółka, które miało dostęp do sprzętu kinematograficznego – to był Amatorski Klub Filmowy przy Stowarzyszeniu Dziennikarzy Polskich, przyjmował on też studentów – zorientowałem się, że po pewnych zabiegach i staraniach będę miał dostęp do maszyny, która potrafi zarejestrować, co tylko chcę; wtedy wpadłem w zachwyt.

Na szczęście sfilmowałem moich rodziców; mam te taśmy, najstarsze tego typu pamiątki w mojej rodzinie. Natomiast mój teść, w latach pięćdziesiątych dopiero przyszły teść, Remigiusz Grocholski, już w latach przedwojennych używał kamery 8,5 mm – francuska technologia z perforacją pośrodku taśmy. W posiadaniu rodziny mojej żony są dzięki temu zdjęcia familijne, a także parę ujęć z pogrzebu Marszałka Piłsudskiego. To niesłychane, do dzisiaj robi wrażenie, kiedy mogę zobaczyć poruszającego się teścia.

To miłe, ale – po kim, jak po kim – spodziewałbym się jednak większego oswojenia z cudem ruchomych obrazów. Przecież celem pańskich zainteresowań filmem nie były scenki rodzinne.

Ach nie! Prawie natychmiast zacząłem robić filmiki fabularne. Pierwszy z nich nakręciłem przy pomocy dwojga współpracowników: mojego przyjaciela Wincentego (Wicka) Ronisza i Barbary Wachowicz, to z kolei pańska koleżanka, znana pisarka, niedawno zmarła. Kręciliśmy na wysypisku śmieci, na Siekierkach; wymyśliłem historię, jak żule pobili inteligenta, który stanął w obronie kogoś pokrzywdzonego. Taki niemy moralitet pośród śmieci, bardzo to było neorealistyczne. Schemat współczucia dla ofiary – był nią porządny inteligent, bo taki obrywał najczęściej.

Z moich poszukiwań internetowych wynika, że pierwszy był Tramwaj do nieba, reżyserowany też razem z Wincentym Roniszem.

To było później. Internet kłamie.

A zatem rozczarowanie fizyką, do pewnego stopnia także filozofią.

Nie, to było rozczarowanie sobą! Ja się fizyką nie rozczarowałem. Po prostu zrozumiałem, że na mój użytek mogą ją uprawiać inni. Zrobią to świetnie, a ja dowiem się od nich, co odkryli. Sam nie mam potrzeby odkrywania.

Czy dobrze odtwarzam pański tok myślenia: podoba mi się robienie filmów, więc spróbuję pójść w kierunku profesjonalizmu?

Owszem, ale to się zdarzyło, kiedy tych filmików amatorskich narobiłem już masę. Wiedziałem, że filozofia, a wtedy właśnie ją studiowałem, jest dyscypliną, z którą się mogę zaprzyjaźnić, ale nie jest zajęciem na przyszłość. Do tego klasztoru nie wstąpię! A za filmy amatorskie dostałem wiele nagród. Na jakimś ogólnopolskim przeglądzie zgarnąłem siedem na dziesięć możliwych. Jury się nie zorientowało, że nagrodzone filmy są tego samego autorstwa. Po tym sukcesie ktoś mi poradził, abym przedstawił mój dorobek w łódzkiej Państwowej Wyższej Szkole Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej. Odbyła się specjalna projekcja dla profesora Jerzego Bossaka, ówczesnego dziekana Wydziału Reżyserii.

Który to był rok?

Rok 1962. Bossak obejrzał te filmy. Najsławniejszy z nich to był ten _Tramwaj do nieba_ reżyserowany razem z Wincentym Roniszem, który, prawdę mówiąc, miał większy udział artystyczny, był dużo dojrzalszy ode mnie. Dostaliśmy za ten obraz Grand Prix na Ogólnopolskim Festiwalu Filmów Amatorskich w 1958 roku. Na pokazie byliśmy obydwaj, więc Bossak namówił nas, byśmy złożyli egzaminy do jego szkoły. To było bardzo obiecujące, jeśli ktoś w randze dziekana formułował takie zaproszenie, chociaż oczywiście nie przesądzało o wyniku egzaminów wstępnych. Mieliśmy się wybrać do Łodzi na egzamin rannym pociągiem, ale przyjaciel mój Wicek Ronisz zawrócił z peronu. Był wrażliwym człowiekiem, a wizja egzaminu przerażała go tak bardzo, że nie pojechał. Za to ja przez przekorę zdecydowałem: właśnie że pojadę i zdam! Wcale nie byłem tego pewien, ale się dostałem.

Jak potoczyły się dalej losy Wincentego Ronisza?

Został wybitnym filmowcem, dokumentalistą, ale dorobił się tego bez szkoły filmowej.

Pan też czasem twierdzi, że jest samoukiem.

W istocie rzeczy: jest nim każdy samodzielny artysta. Jako student nie wiedziałem, czego naprawdę potrzebuję się nauczyć, nikt tego nie wie. Oczywiście, co można było w szkole uzyskać, to uzyskałem; Łódzka Szkoła Filmowa dała mi bardzo dużo wiedzy. Teraz nauczam filmu na licznych uczelniach i wiem, że każdy ze studentów potrzebuje innej szkoły. Takiego luksusu oczywiście nie ma, wobec czego artyści muszą się uczyć sami.

Nie ukrywajmy, że wybrał pan w tym zgrzebnym PRL-u bardzo atrakcyjny model życia: możliwość artystycznej realizacji, uzyskania wysokiej pozycji społecznej, wyjazdów zagranicznych, no, w sumie niezłej kariery.

To jest poniekąd prawda, ale niezupełnie. Właśnie w okresie, gdy zaczynałem studia w Łodzi, moja włoska rodzina zaproponowała, że zapłacą za moje studia i urządzenie się w Italii, dadzą pracę w ich wspaniałym koncernie pod rodzinnym nazwiskiem Zanussi, największym w Italii wytwórcy sprzętu gospodarstwa domowego, a ja jednak zdecydowałem się wracać do Polski, gdzie byłem studentem filmówki – wybrałem niepewny los. Nie wiedziałem przecież zupełnie, czy coś mi się uda w tej dziedzinie.

No tak, ale praca w fabryce lodówek i kuchenek gazowych, nawet na kierowniczym stanowisku, a kręcenie filmów to jednak zupełnie różne światy, także pod względem atrakcyjności.

Zupełnie wtedy nie wiedziałem, czy będę w stanie zrobić coś wartościowego w filmie, czy potrafię i czy mi na to pozwolą.

Studiów w Centro Sperimentale di Cinematografia, rzymskiej szkole filmowej, włoscy kuzyni panu nie proponowali?

Nie, oczywiście, że nie. To byłby nonsens, bo na nic by im się to nie przydało. Zresztą łódzka filmówka była lepsza od Centro Sperimentale. Ale kusiła perspektywa stabilizacji w Italii, otrzymania własnego mieszkania, którego w Polsce nie miałem, samochodu. Wszystkie wygody świata. Po prostu cudowna perspektywa. Zastanawiałem się wtedy, czy ta odmowa to nie jest moje tchórzostwo, przesadne asekuranctwo. Wie pan, w życiu jestem bardzo ostrożny. To wynika z mojego przekonania, że życie nie jest jedną wielką zabawą, jakimś karnawałem. Wizja ta jest nie tylko fałszywa, ale ciągnie na dno, w nieszczęścia.

Miałem poczucie, że w tej pułapce, w której człowiek ciągle się znajduje, tylko jedna ścieżka prowadzi do wyjścia. Nie wolno z niej zboczyć czy zrobić jakiegoś innego głupstwa. Wykazywałem czasami przesadnie dużo ostrożności, ale wiedziałem, że jej brak to klęska. Odwaga jest cenna, lecz jej nadmiar przeobraża się w zuchwalstwo, które też może się źle skończyć: „Po co porwałeś się na coś, o czym powinieneś wiedzieć, że się do tego nie nadajesz, że nie osiągniesz tego, o czym marzysz. Jeśli nie potrafisz, to nie rób tego w ogóle”.

Tu jednak muszę zaprotestować. Nie wydaje mi się, aby pańska błyskotliwa międzynarodowa kariera była efektem wyłącznie ostrożności. To przecież pana kolega Wincenty Ronisz cofnął się z peronu w Warszawie, a pan pojechał do Łodzi, by podbić filmówkę, gdzie stu kandydatów przypadało na jedno miejsce.

Wie pan, to „mierz siły na zamiary” było moim dylematem jeszcze w czasach szkolnych, nawet w podstawówce czy liceum. Do tego się w życiu wraca. To, co mi zaproponowali moi włoscy kuzyni, było dla mnie ogromną pokusą. Czułem się rozdarty wewnętrznie, zastanawiałem się, czy nie marnuję życiowej szansy. Dziś wiem, że wybrałem trafnie.

Chyba jednak tak. Nie chcę się wymądrzać na temat pańskiego losu, ale zostawszy w Italii, po latach byłby pan może amministratore delegato , albo nawet presidente , fabryki AGD i zastanawiał się, jak wepchnąć ludziom jeszcze więcej lodówek, które powinny mieć odpowiednio krótki żywot, aby musieli kupować następne.

Na pewno kariera menedżera międzynarodowego koncernu, nawet gdybym doszedł do najwyższych stanowisk, nie dałaby mi nawet części tej radości, którą daje sztuka. Ale może i na tamtym polu coś wielkiego mógłbym zrobić. Może udałoby się firmę Zanussi uratować. Ona przepadła, jak pan wie, poszła w obce ręce, została przejęta przez Elektrolux, potem przez Mitsubishi.

Kariera tego typu na pewno nie była czymś, o czym marzyłem. Cały czas miałem zresztą przed oczami mojego ojca, który ciągle żył z uczuciem niespełnienia. Nic z tego, czego oczekiwał, nie osiągnął w życiu: ani się nie wzbogacił na tyle, żeby mieć jakąś satysfakcję; nie miał władzy, którą bardzo lubił i której szukał, ale nigdy jej nie zdobył, nawet na małą skalę; nie był naprawdę artystą, coś tam projektował, cieszył się z realizacji, ale nie były to wielkie rzeczy. Miał wielki szacunek dla innych architektów, których dzięki niemu poznałem, ale byli to ludzie otoczeni nimbem, powszechnym uznaniem, jak twórca przedwojennego warszawskiego Żoliborza – Stanisław Brukalski, autor wielu monumentalnych budowli – Bohdan Pniewski czy projektanci Bielan – Maria i Kazimierz Piechotkowie. Wiedziałem, że są to ludzie wyjątkowej pasji twórczej, przysłuchiwałem się ich dyskusjom. Ojciec nie był szczęśliwy, szukał sukcesu w biznesie, ale go nie znalazł.

Trudno było tego oczekiwać w latach powojennych.

Oczywiście przed samą wojną zaczęło mu się dobrze powodzić, dlatego w wywiadach chętnie powtarzam, że urodziłem się jako bardzo zamożne niemowlę. Cieszyłem się tą zamożnością przez niecałe trzy miesiące. Później wyjaśnił mi, co to jest realizacja na polu biznesu, nawet jeśli się nie spełniła.

Czy zaczynając studia filmowe, myślał pan o światowym sukcesie?

Wtedy, w 1962 roku, i podczas całych studiów nie miałem poczucia, że muszę wykosić kolegów i wyjść na pierwszy plan. Bardzo lubię być zwycięzcą, to prawda, ale wtedy specjalnie się tym nie przejmowałem. Kierowało mną minimalistyczne dążenie, żeby się utrzymać na powierzchni, nie zginąć.

To znaczy jako student nie widział pan siebie w Palazzo del Cinema na weneckim Lido ze Złotym Lwem w ręce, oklaskiwany przez piękne kobiety i bogatych mężczyzn?

Wtedy o tym nie myślałem, nie zdawałem sobie sprawy z tego, o czym wiem dziś. Nie rozumiałem całego blichtru, który towarzyszy naszemu zawodowi. Istotnie, dla mnie celem było zrobienie pełnometrażowego filmu, bo to już stanowiło dowód spełnienia zawodowego. W tamtych czasach zrobienie pierwszej fabuły dawało – jak to się nazywało? – kwalifikację, że jestem reżyserem zawodowym. Do końca życia będę miał zgodę na robienie filmów; po debiucie uznano, że należę do filmowej nomenklatury. To był bardzo śmieszny system; o żonach reżyserów mówiono: reżyserowa długometrażowa. Natomiast o tej całej stronie, którą dziś nazwalibyśmy _glamour_, z polskiej perspektywy niewiele wiedziałem. Dowiedziałem się później.

Rzadka jednak dla człowieka tak młodego możliwość twórczej samorealizacji oraz niejasna jeszcze perspektywa udziału w blichtrze wielkiego świata to jedna strona medalu, rewersem było podporządkowanie. Po dwóch mniej więcej latach studiów zainteresowała się panem bezpieka…

No cóż, czekałem, kiedy padnie to pytanie.

Trudno go nie zadać, kiedy sprawa stała się publiczna.

Uważałem za sukces mojego życia, że przeżyłem je dosyć przyzwoicie, a tymczasem okazuje się, że każdy może mi bezkarnie napluć w twarz. Nie zdawałem sobie sprawy, że w tym społeczeństwie jest to możliwe. Świadomie nie ukrywałem, że na drugim roku studiów reżyserskich spotkały mnie podchody ze strony Służby Bezpieczeństwa. Po kilkudziesięciu latach zrobiono z tego narzędzie ataku.

Znamy się od tylu lat i zawsze uważałem, że jako człowiek niewątpliwego sukcesu bywa pan przewrażliwiony w reakcjach na niepowodzenia czy krytykę.

Wie pan, ale to nie jest miłe, kiedy prosto z lotniska moja żona Elżbieta wiezie mnie do studia telewizyjnego, bo ma być dyskutowana sprawa mojej lustracji, a tam jakiś pan, ekspert od wszystkiego, podobno kandydujący do Parlamentu Europejskiego z ramienia rządzącej wówczas, i dziś też, partii, zaczyna mnie pouczać, co pół wieku temu wolno mi było mówić, a czego nie. Z przyjemnością dałbym mu w ucho, ale niestety, był obecny tylko na ekranie, dzięki telekonferencji z Katowicami.

Panie Krzysztofie! Tego się jednak nie spodziewałem, zwłaszcza po usłyszanej niedawno deklaracji, że nigdy nie był pan dobry w walce wręcz! Obejrzałem ten program w Internecie, gdzie podobno nic nie ginie. Notabene, przypomniałem sobie, że wtedy, dziesięć lat temu, też go widziałem. Teraz dopatrzyłem się jednak rzeczy zdumiewających. Otóż ów ekspert od wszystkiego urodził się w roku 1969. Jak łatwo policzyć, nawet stan wojenny pamięta z wczesnego dzieciństwa, ale mimo to z miną sprawiedliwego sędziego pouczał, jak powinien był pan się zachować w roku 1962. Uczestniczący w programie senator Zbigniew Romaszewski, niekwestionowany autorytet w tej dziedzinie, musiał przypomnieć, że zasada odmawiania odpowiedzi na pytania bezpieki, nawet w środowisku opozycji demokratycznej, ukształtowała się dopiero w drugiej połowie lat siedemdziesiątych XX wieku. Protestował też, gdy jako komentarza do rozmowy z panem użyto materiałów filmowych o ewidentnych agentach w środowisku literackim.

Protekcjonalny stosunek wobec mnie tych, którzy nie przeszli takiej próby, był bardzo denerwujący i dla mnie bolesny. Niby mnie w tym programie bezpośrednio nie obrazili, ale ton tego wszystkiego był ohydny. Dla mnie ta przygoda z ubecją była raczej powodem do dumy, że się tak skutecznie wymigałem. Zresztą proszę przeczytać wypisy z moich akt.

Nie jestem zwolennikiem „literatury teczkowej”, ale pisząc o czasach PRL-u, często nie da się jej uniknąć. Zrobię to dla pana.

Czytając udostępnione mi przez Krzysztofa Zanussiego materiały, nie mogłem powstrzymać uśmiechu. Światopogląd policyjny, jak ja to nazywam, zwłaszcza w wykonaniu pół- i ćwierćinteligentów, musi wywoływać efekty komiczne. Na użytek czytelników przedstawię wyciąg z teczek IPN BU 001043/223 oraz IPN BU 00170/569, posługując się dokumentami wyprodukowanymi przez oficerów SB, zachowując ich oryginalną stylistykę, ortografię i interpunkcję.

Raport

Łódź 15.05.62

Prośba o przeprowadzenie rozmowy przed wyjazdem Zanussi Krzysztof do Anglii. Cel: przestrzec Z. przed niewłaściwymi krokami, które mógłby uczynić w czasie pobytu na terenie Anglii. Orientacja co do stosunku do dalszych spotkań.

Łódź 14.06.1962.

Tajne. Dopisek CO miała dać ta rozmowa – wyjaśnić 23.06.62.

Not. służbowa z KZ, studentem II r. Wydz. Reżyserski przed wyjazdem z Anglii .

W trakcie rozmowy Z. powiedział, że ma zamiar wyjechać również na światowy Festiwal do Helsinek jako reprezentant uczelni, a stamtąd dopiero do Anglii. (…)

Zanussi oprócz studiów w Łodzi studiuje filologię na Uniwersytecie Krakowskim na III r. Był on już za granicą we Francji i we Włoszech w 1959 na festiwalu filmów amatorskich.

Jeśli chodzi o warunki pracy filmowej w okresie studiów to Zanussi określa, że w Polsce jest Eldorado pod tym względem. Tutaj każdy student na realizację filmów w okresie studiów otrzymuje 30 tys. zł i może nimi dowolnie rozporządzać, a na film dyplomowy otrzymuje 300 tys. zł.

Warunki te są nie do pomyślenia w krajach zachodnich jak Francja i Włochy. Są one powodem przyjazdu wielu studentów zagranicznych na studia do Polski, bo jeśli chodzi o opinię, to łódzka uczelnia cieszy się na Zachodzie bardzo dobrą opinią. (…)

W ciągu całej rozmowy zauważyłem, że Zanussi jest człowiekiem bardzo dobrze ustosunkowanym do obecnej rzeczywistości, do polityki realizowanej przez nasz Rząd.

Jest osobnikiem dość trzeźwo myślącym, człowiekiem o dosyć dużym wyrobieniu osobistym. Włada 3-ma językami tj. angielskim, włoskim i francuskim, a obecnie uczy się hiszpańskiego.

Na moją propozycję następnego spotkania nie wyraził zastrzeżeń w związku z czym umówiłem się z nim na następną rozmowę w początkach lipca, ponieważ wcześniej nie będzie obecny w Łodzi, bo ma kilka egzaminów w Krakowie i później jedzie do Warszawy, gdzie mieszka na stałe.

Na zakończenie rozmowy poprosiłem go o zachowanie naszego spotkania w tajemnicy.

Sławiński.

* * *

_Dalsza część książki dostępna w wersji pełnej_