Sekretna wojna 2 - ebook

Słowo wstępne Szefa ABW

Szanowni Państwo!

Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego czuje się spadkobiercą tradycji kontrwywiadu II Rzeczpospolitej. Na pytanie, co łączy służby specjalne II RP i III RP, odpowiadamy: łączy nas praca na rzecz suwerennej i niepodległej Polski.

Gdy jesienią 2012 r. w Centralnym Ośrodku Szkolenia ABW w Emowie zorganizowaliśmy konferencję naukową poświęconą kontrwywiadowi II RP, nie spodziewaliśmy się tak szerokiego odzewu historyków z całego kraju. Inicjatywa ABW została wówczas wysoko oceniona zarówno pod względem merytorycznym, jak i organizacyjnym, a materiały z tej konferencji cieszyły się ogromnym powodzeniem wśród specjalistów i zwykłych miłośników historii Polski.

Temat nie został jednak wyczerpany. Choć w ostatnich latach ukazało się sporo wartościowych książek oraz artykułów poświęconych służbom II RP, to w ich historii jest jeszcze wiele białych plam. To zadecydowało o kontynuacji idei corocznych spotkań historyków w Emowie i publikacji wygłoszonych referatów w ramach kolejnego tomu serii „Biblioteka Przeglądu Bezpieczeństwa Wewnętrznego”.

Mam zaszczyt zaprosić Państwa do lektury drugiej już publikacji ABW poświęconej kontrwywiadowi II RP. Składają się na nią wystąpienia zarejestrowane w dniach 6–7 listopada 2013 r. w Emowie podczas konferencji „Kontrwywiad II RP w systemie bezpieczeństwa wewnętrznego państwa (1914) 1918–1939 (1948)”. Wśród prelegentów znaleźli się nie tylko wykładowcy z polskich ośrodków akademickich, lecz także znawcy tematyki ze Straży Granicznej, Instytutu Pamięci Narodowej, funkcjonariusze ABW oraz goście zagraniczni. Wszystkim serdecznie dziękuję za udział w tej konferencji.

Być może nie zawsze, a już na pewno nie dla wszystkich, historia jest nauczycielką życia, ale zgadzamy się z Cyceronem, że nie znać historii to być zawsze dzieckiem.

Zachęcam Państwa do lektury!

Szef Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego

płk Dariusz ŁuczakOd redakcji

Zgodnie z deklaracją oddajemy do rąk Czytelników drugi tom materiałów pokonferencyjnych na temat historii kontrwywiadu II RP. Materiały te zostały zaprezentowane podczas spotkania zorganizowanego przez Centralny Ośrodek Szkolenia Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, które odbyło się w dniach 6–7 listopada 2013 r. Publikacja zawiera teksty wystąpień ponad trzydziestu historyków reprezentujących różne środowiska badawcze. Zagranicznym gościem, który na wspomnianej konferencji wygłosił swój referat, był dr Karel Straka z Wojskowego Instytutu Historycznego w Pradze. W drugim tomie Kontrwywiadu II RP, podobnie jak w przypadku tomu pierwszego, znalazły się różnorodne materiały dotyczące zarówno spraw międzynarodowych, ogólnokrajowych, jak i lokalnych.

Artykuły zamieszczone w publikacji uzupełniają i poszerzają stan wiedzy na temat działalności polskich służb specjalnych II RP. Cenną syntezę odzwierciedlającą obecny stan badań prezentuje w pierwszym artykule prof. dr hab. Andrzej Misiuk. Wyniki własnych badań, oparte m.in. na czesko-słowackich archiwaliach, przedstawia wymieniony już dr Karel Straka. Tematykę zwalczania szpiegostwa jako jednego z najpoważniejszych zagrożeń dla bezpieczeństwa państwa poruszają: prof. dr hab. Jerzy Gaul, prof. dr hab. Piotr Kołakowski oraz dr hab. Bolesław Sprengel. Rozprawy poświęcone strukturom zarówno kontrwywiadu, jak i innych elementów systemu bezpieczeństwa państwa polskiego przedstawiają: prof. dr hab. Andrzej Pepłoński, dr hab. Tomasz Balbus, dr Andrzej Krzak, Ryszard Oleszkowicz, dr Beata Mącior-Majka oraz dr hab. Waldemar Handke. O tym samym zagadnieniu, lecz w okresie wojennym, pisze prof. dr hab. Michał Polak. Problematykę rozpoznania kontrwywiadowczego oraz stanu ochrony kontrwywiadowczej państwa w okresie międzywojennym prezentują: dr hab. Robert Majzner, dr Dariusz Gregorczyk oraz dr Artur Ochał, a po wybuchu wojny — prof. dr hab. Tadeusz Dubicki. Artykuły prof. dr. hab. Henryka Ćwięka i dr. Adama Nogaja zostały poświęcone działalności polskich służb specjalnych wobec wrogich działań III Rzeszy Niemieckiej. Z kolei dr Rafał Leśkiewicz odnosi się w swym referacie do kwestii represji władz komunistycznych wobec funkcjonariuszy i żołnierzy służb specjalnych II Rzeczpospolitej.

Nowością na zeszłorocznej konferencji w Emowie był specjalny panel poświęcony biografistyce znaczących postaci służb specjalnych II RP. Niniejszy tom zawiera zatem artykuły o Jerzym Niezbrzyckim (autorzy: prof. dr hab. Bogusław Polak, prof. dr hab. Grzegorz Mazur, Konrad Paduszek, Paweł Libera i Bartosz Nowożycki), Leonie Bortnowskim (dr hab. Aleksander Woźny), Marianie Swolkieniu (dr Elżbieta Orman), Józefie Kasprzaku (dr Jerzy Bednarek) oraz Jerzym Krzymowskim (Marcin Majewski). Do tej grupy należy też zaliczyć artykuł dr. Tomasza Sypniewskiego poświęcony biografiom oficerów i podoficerów „dwójki”.

Nowatorską tematykę w odniesieniu do badań nad dziejami kontrwywiadu prezentują w swych artykułach Marek Świerczek, który wygłosił referat dotyczący operacji „Trust”, oraz dr Anna Zasuń, omawiająca psychologiczne aspekty działalności służb specjalnych.

Publikację zamyka informacja Arkadiusza Iwaniucha na temat wystawy Służby specjalne II Rzeczypospolitej 1918–1939. Blaski i cienie, przygotowanej w COS ABW i poświęconej wybranym wydarzeniom z historii służb specjalnych.

Przekazując w ręce Czytelników niniejszy tom, wyrażamy nadzieję, że konferencje organizowane w Centralnym Ośrodku Szkolenia ABW oraz pokonferencyjne publikacje wpłyną zarówno na poszerzenie i wzbogacenie wiedzy na temat polskiego kontrwywiadu, jak i przyczynią się do dalszej integracji środowiska polskich historyków zajmujących się badaniami naukowymi poświęconymi polskim służbom specjalnym.

Dyrektor Centralnego Ośrodka Szkolenia ABW

im. gen. dyw. Stefana Roweckiego „GROTA”

ppłk dr Zbigniew NawrockiAndrzej Misiuk

System służb specjalnych w II RP

Wywiad jest nieodłączną częścią polityki wewnętrznej i zagranicznej państwa. Prowadzenie wywiadu (a mówiąc mniej elegancko — szpiegostwo) jest działalnością służebną wobec polityki zagranicznej, która zajmuje się realizacją interesów kraju poza jego granicami. Ale co nie mniej ważne — jest także działalnością wspomagającą politykę wewnętrzną, skupioną na przewidywaniu i usuwaniu zagrożeń wewnętrznych¹.

Nowoczesny wywiad ukształtował się na przełomie XIX i XX w. Zmienił się wówczas zakres i charakter działań wywiadowczych. Rozpoznanie sięgnęło głęboko w sferę militarną, polityczną i gospodarczą przeciwnika. Ostatecznym celem każdego wywiadu stała się dokładana znajomość sytuacji panującej u wroga, dzięki czemu można było rozpoznać jego działania przed ich wykonaniem. Potrzebne dane zbierał i opracowywał szeroko rozbudowany aparat wywiadu korzystający z rozległej sieci konfidentów. Bezpowrotnie dobiegał czas agentów działających w pojedynkę, bez wsparcia logistycznego i operacyjnego centrali wywiadowczej. Praca wywiadowcza była oparta na żmudnym i drobiazgowym gromadzeniu wyrywkowych informacji, które po analizie układały się w logiczną całość. W tym celu niezbędna była rozbudowa lub tworzenie od podstaw centralnego ośrodka dyspozycji operacyjnej dla całej machiny wywiadu, który realizował zadania i zlecenia najwyższych ośrodków decyzyjnych w państwie. Na sukces wywiadowczy nakładały się działania wszystkich ogniw zdobywania, ewidencji i analizy danych. Działania tajnych służb stawały się coraz bardziej urozmaicone i skomplikowane. Starano się dezorganizować aktywność przeciwnika przez stosowanie ofensywnych działań kontrwywiadowczych. Coraz szerszy był też wachlarz metod i środków używanych w tym celu. Przygotowywano na dużą skalę akcje dywersyjne, sabotażowe, prowokacyjne oraz dezinformacyjne. Pojawił się także wywiad polityczny.

Zasadnicze znaczenie ma odpowiedź na pytanie: po co istnieje wywiad? Dlaczego większość państw bez względu na ustrój i stopień zdemokratyzowania struktur państwowych decyduje się na wydawanie niemałych sum pieniędzy na funkcjonowanie własnych organizacji wywiadowczych? Otóż służby wywiadowcze mają zasadnicze znaczenie dla funkcjonowania państwa. Dzięki zdobytym przez nie informacjom rządzący mogą dowiedzieć się nie tylko, czy społeczeństwu, które ich wybrało, coś zagraża, ale też mogą dowiedzieć się, czy któreś z sąsiednich państw wynalazło nową, interesującą technologię bądź też, czy należy spodziewać się nowych barier celnych w kraju tradycyjnie importującym nasze wyroby itp. Produkt pracy służb wywiadowczych — informacja — jest jednym z najważniejszych warunków skutecznego rządzenia, gdyż czynnikom decyzyjnym daje świadomość możliwości podjęcia określonych działań w stosownej chwili².

Aby informację wywiadowczą można było wykorzystać, musi ona być poddana analizie (tzw. obróbce). Najprostszą formą tego postępowania jest analiza mechaniczna, czyli uporządkowanie napływających informacji, oddzielenie wiadomości istotnych od bezwartościowych. Jedną z metod na tym etapie pracy analitycznej jest ocena źródła informacji. Do dziś aktualna pozostaje maksyma, że wartość informacji zależy od źródła ich pochodzenia. Jak mawiał John Labsdury dopóki nie znasz pochodzenia informacji, nie możesz ocenić raportu. Nie jesteśmy demokratyczni — zwykł mawiać — zamykamy drzwi na informacje, które nie mają dobrego pochodzenia³. Kolejnym etapem pracy jest analiza porównawcza posiadanych informacji, która pozwala ustrzec się przed działalnością dezinformacyjną ze strony przeciwnika.

Na przełomie XIX i XX w. w niektórych krajach Europy zaczęto tworzyć systemowe rozwiązania działania służb specjalnych. Okres ten należy uznać za początek działania służb specjalnych we współczesnym rozumieniu. Tworzenie tych instytucji i określenie ich charakteru było uwarunkowane celami i planami politycznymi i militarnymi w wymiarze wewnętrznym i międzynarodowym. Służby specjalne były powiązane przeważnie z instytucjami wojskowymi. Od 1909 r. datuje się historia współczesnego wywiadu brytyjskiego. W marcu tego roku doszło do spotkania komisji Ministerstwa Obrony Imperium, na którym omawiano metody zwalczania obcej, głównie niemieckiej, aktywności szpiegowskiej na Wyspach. To w tamtym okresie Brytyjczycy wypracowali specyficzne podejście do działalności służb specjalnych, które przetrwało z niewielkimi zmianami do dzisiaj. Szpiegostwo — w ich mniemaniu — było brudnym interesem, być może odpowiednim dla obcych, ale nie dla nas. Należało jednak coś zrobić z zalewającymi kraj niemieckimi szpiegami. Stworzono własną organizację szpiegowską, która jednak działała bez oficjalnej zgody. W ten sposób dzięki godnemu podziwu talentowi Brytyjczyków do wykorzystywania hipokryzji w interesie państwa powstały tajne służby.

Z kolei Niemcy (Prusy) były prekursorem służby wywiadu wojskowego w ramach Sztabu Generalnego Armii. Doradca kanclerza Bismarcka, komisarz policji Wilhelm Stieber na początku lat 80. XIX w. utworzył Oddział Wywiadowczy IIIb w ramach Sztabu Generalnego Cesarskiej Armii Niemieckiej. Francuzi zaś po klęsce w wojnie z Prusami w 1871 r. uświadomili sobie, że jej przyczyna tkwiła po części w braku rozpoznania sił wojskowych Prus, dlatego też utworzono Deuxième Bureau (pełna nazwa: Deuxième Bureau de l’État-major général, Drugie Biuro Sztabu Generalnego) — biuro francuskiego wywiadu wojskowego wchodzące w skład Sztabu Generalnego.

W działaniach służb specjalnych standardem stało się rozdzielenie organizacyjne spraw wywiadowczych i kontrwywiadowczych.

W 1918 r. Polska odzyskiwała niepodległość, nie mając jakichkolwiek doświadczeń państwowych w perspektywie prawie 80 lat (od czasów autonomii Królestwa Polskiego). Wśród istotnych uwarunkowań polityczno-ustrojowych, które miały wpływ na kształt tworzących się instrumentów państwowości, w tym służb specjalnych, należy przede wszystkim wymienić:

- odrodzenie państwa polskiego po bardzo długim okresie pozbawienia narodu podstawowych atrybutów samodzielności i niezależności państwowej,

- brak jakichkolwiek doświadczeń w obszarze działania służb odpowiedzialnych za bezpieczeństwo państwa,

- wpływ wojska na kształt i charakter instytucji publicznych w okresie kształtowania się państwowości,

- udział w lokalnych i granicznych konfliktach zbrojnych w latach 1918– –1921,

- stosunek stronnictw politycznych do służb specjalnych.

Okres II Rzeczpospolitej i działania służb specjalnych można podzielić na dwa etapy: pierwszy to lata 1918–1921, drugi zaś obejmuje lata 1921–1939.

W pierwszym okresie, mającym charakter przejściowy, kształtował się ustrój polityczno-prawny państwa oraz, w wyniku działań nie tylko dyplomatycznych, ustalano przebieg granic RP. Był to czas dominacji wojska w życiu publicznym, co miało wpływ na kształt rodzimych służb specjalnych. Jeszcze pod koniec października 1918 r. w ramach Sztabu Generalnego utworzono Wydział Informacyjny. W październiku 1919 r. w tymczasowych przepisach o prowadzeniu służby wywiadowczej WP określono zasadę, że całością spraw wywiadowczych kieruje Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego (NDWP). Zadania kontrwywiadowcze (defensywne) zostały natomiast rozdzielone między NDWP (zadania na obszarze frontowym) oraz Ministerstwo Spraw Wojskowych — MSWojsk. (zadania na terenie kraju).

W tym samym czasie kształtowały się cywilne służby specjalne, które skupiały swoją aktywność na sprawach politycznych i społecznych, czyli prowadziły kontrwywiad polityczny. Sytuacja wewnętrzna na ziemiach polskich była bardzo skomplikowana. Spory polityczne, radykalizacja nastrojów społecznych, a przede wszystkim rewolucyjne zamachy stanu w Rosji, Niemczech czy na Węgrzech zrodziły potrzebę utworzenia cywilnych służb informacyjnych. Mankamentem tych służb, szczególnie w okresie walki o władzę w młodym państwie, było ich upolitycznienie.

Cywilne służby specjalne były tworzone równolegle do wojskowych formacji, a można przyjąć, że powstały nawet trochę wcześniej, bo już za czasów Rady Regencyjnej. Minister spraw wewnętrznych Jan Stecki rozpoczął formowanie policji politycznej — Biura Wywiadowczego MSW, kierowanego przez Mariana Skrudlika. W związku z tym, że niektórzy pracownicy byli zamieszani w różnego rodzaju afery polityczne i kryminalne, biuro zostało zlikwidowane w marcu 1919 r. W jego miejsce utworzono w MSW Wydział Informacyjny będący centralą służby informacyjnej na cały kraj. W przeciwieństwie do zlikwidowanego Biura Wywiadowczego Wydział Informacyjny reprezentował interesy polityczne obozu piłsudczykowskiego⁴. W wydziale zorganizowano wyspecjalizowane komórki, które zajmowały się prowadzeniem podsłuchu oraz niejawnym przeglądem prywatnej korespondencji. Ich pracą kierował Henryk Korab-Kucharski. Wydział Informacyjny MSW dzielił się na referaty, jeden z nich wyłącznie zwalczał tzw. organizacje skrajne, czyli komunistyczne. Oprócz MSW w okresie 1918–1919 akcjami defensywnymi zajmowały się także: Oddział Wywiadowczy Dowództwa Milicji Ludowej, Warszawskie Biuro Korespondencyjne zorganizowane przez Witolda Jodko-Narkiewicza, Mariana Swolkienia i Włodzimierza Wiskowskiego oraz Inspektorat Defensywy Politycznej funkcjonujący w ramach Naczelnej Inspekcji Policji Komunalnej.

Korzystając z dorobku i doświadczenia tych służb, po utworzeniu Policji Państwowej (PP) w lipcu 1919 r. przystąpiono do organizowania wewnątrz PP policji politycznej. Jak już wspomniano, z różnych względów jej istnienie otaczano pełną tajemnicą, dlatego niezmiernie trudno określić czas i sposób powołania tego pionu policji. Jedyną informacją jest okólnik KG PP z 16 października 1919 r., w którym stwierdzono, że sprawy natury politycznej należeć będą do kompetencji Inspektoratu Defensywy Politycznej. Wszystkie sprawy kierowane do Wydziału V i IC należy kierować do KG PP do inspektoratu DP⁵. Z tej lakonicznej wzmianki wynika, że już wcześniej, przed 16 października, zagadnienia polityczne mieściły się w zakresie kompetencji pewnych organów PP. Prawdopodobnie zajmowały się nimi wydziały V i Ic, lecz brakuje bliższych danych dotyczących zakresu działania i struktury tych komórek policyjnych. Dlatego nie można się zgodzić ze stwierdzeniem, że powołanie Inspektoratu Defensywy Politycznej było początkiem funkcjonowania policji politycznej w ramach PP. Trudno jest także ustalić, czy wydziały V i Ic działały kolejno po sobie, czy równocześnie. Potwierdzeniem tych sugestii kilka lat po tych wydarzeniach była wypowiedź szefa defensywy politycznej Mariana Swolkienia, który stwierdził m.in.: gdyby policja polityczna w momencie jej tworzenia, tj. w roku l919 w miesiącu sierpniu nie spotkała się z negacją, to udałoby się stworzyć aparat na najwyższym poziomie etycznym i fachowym⁶.

Tak więc już od początku istnienia defensywy towarzyszyły jej trudności i kontrowersje. Prawdopodobnie wykorzystano kadry Wydziału Informacyjnego MSW do sformowania stanu etatowego defensywy policyjnej. Inspektorat DP (defensywy policyjnej) stanowił autonomiczną jednostkę KG PP podlegającą służbowo komendantowi głównemu, a w sprawach fachowych — szefowi Sekcji Bezpieczeństwa Publicznego i Prasy MSW. Głównym zadaniem Inspektoratu DP było prowadzenie skutecznej walki ze szpiegostwem i komunizmem.

W tym okresie zrodził się pomysł stworzenia trzech centrali kontrwywiadowczych wynikający ze specyfiki sytuacji wewnętrznej i zewnętrznej państwa:

- pierwszej, przy Naczelnym Dowództwie WP, zajmującej się zwalczaniem szpiegostwa i dywersji na terenie frontu i na jego zapleczu (funkcję wykonawczą, tj. dochodzeniowo-śledczą, spełniała żandarmeria polowa),

- drugiej, przy MSWoj., działającej na terenie całego kraju w sprawach związanych z obronnością kraju (zadania te wykonywała żandarmeria krajowa),

- trzeciej, policyjnej, zajmującej się walką z działalnością wywrotową politycznie, np. z ruchem komunistycznym.

Duże wątpliwości wzbudzał rozdział czynności operacyjnych i represyjnych w działaniach wojskowej służby kontrwywiadowczej oraz ułożenie wzajemnych stosunków z cywilnymi organami bezpieczeństwa.

Szef Oddziału II NDWP mjr Karol Bołdeskuł opowiedział się przeciwko temu projektowi, uważając, że jedna wspólna centrala inwigilacyjna dla całego państwa jest właściwszym rozwiązaniem.

Po zakończeniu działań wojennych i ustabilizowaniu się sytuacji politycznej w kraju sprawą wymagającą szybkiego rozstrzygnięcia stawało się określenie zasad współdziałania między cywilnymi i wojskowymi służbami kontrwywiadowczymi, tym bardziej że powoli zaczęły wygasać wszelkie konflikty zbrojne prowadzone przez państwo polskie. Na przełomie lat 1920 i 1921 zorganizowano cykl międzyresortowych narad. Dotychczas duża część zadań z zakresu kontrwywiadu politycznego pozostawała w gestii organów wojskowych sekcji defensywy Oddziału II Sztabu MSWojsk. Funkcje represyjno-wykonawcze także znajdowały się w dyspozycji instytucji wojskowej — żandarmerii. Na naradzie, która odbyła się 10 grudnia 1920 r., zaproponowano stopniowe przejmowanie kompetencji defensywnych przez Policję Państwową. Major M. Greger z Oddziału VI Sztabu MSWoj. zwrócił uwagę, że cywilni obywatele muszą być bronieni przed ingerencją władz wojskowych wskazując, że: oficerowie, nie mając wyrobionego poczucia prawnego, mogą pokrzywdzić obywateli przez aresztowania bez uprzedniego zebrania wystarczającego materiału dowodowego. Na kolejnej naradzie 8 stycznia 1921 r. doszło do bezpośredniego konfliktu z przedstawicielami defensywy wojskowej, którzy zażądali pozostawienia wojsku całkowitego kierownictwa w sprawach natury politycznej, dotyczących nawet osób cywilnych.

Ostatecznie w marcu 1921 r. zadania z zakresu „defensywy politycznej” znalazły się w kompetencji organów Policji Państwowej, kontrwywiad wojskowy natomiast wraz z oddziałami żandarmerii (organ wykonawczy) zajął się zabezpieczeniem interesów siły zbrojnej Państwa przed wywiadem państw obcych i przed propagandą wywrotową⁷.

Ostatecznie, 23 marca 1921 r., minister spraw wojskowych gen. Kazimierz Sosnkowski określił zakres działania organów kontrwywiadu i wywiadu wojskowego w czasie pokoju, co oznaczało przekazanie kompetencji dotyczących służby informacyjno-defensywnej instytucjom cywilnym (policji i administracji politycznej). Rok później wydano ściśle tajny okólnik MSW nr 12 ustalający zasady współpracy Oddziału II Sztabu Generalnego WP z Policją Państwową⁸. Oddział II SG i jego ekspozytury terenowe ograniczyły swoje zainteresowania do spraw ściśle związanych z wojskowością i obronnością państwa⁹. Defensywa policyjna stawała się głównym i podstawowym podmiotem w walce z działalnością antypaństwową na terenie całego kraju, co wymagało zwiększenia stanu kadrowego oraz operacyjnego funduszu dyspozycyjnego tego pionu policji.

Dekretem z 7 stycznia 1921 r. Naczelny Wódz Józef Piłsudski wprowadził nową organizację najwyższych władz wojskowych na stopie pokojowej. Ponownie ustanowił organizację MSWojsk. oraz dwustopniową Radę Wojenną — pełną i ścisłą. Dekret nakazywał utworzenie Sztabu Generalnego WP wchodzącego w skład MSWojsk. Organizacja Sztabu Generalnego WP na stopie pokojowej miała być oparta na pracy pięciu oddziałów utworzonych zamiast zlikwidowanego NDWP i Sztabu MSWojsk. Oddział II NDWP miał początkowo przejść do Oddziału IIa Biura Ścisłej Rady Wojennej, lecz w wyniku ostatecznej reorganizacji w maju 1921 r. wraz z Oddziałem II Sztabu MSWojsk. został przekształcony w Oddział II Sztabu Generalnego WP. W myśl dekretu Naczelnego Wodza Oddział II SG miał zajmować się sprawami dotyczącymi informacji defensywnej oraz — zgodnie z potrzebami i wytycznymi Ścisłej Rady Wojennej — informacji ofensywnej, a także sprawami organizacji i działalności wojskowych przedstawicielstw zagranicznych i armii obcych.

W dniu 22 czerwca 1921 r. minister spraw wojskowych gen. Sosnkowski wydał rozkaz regulujący organizację wojskowych służb informacyjnych na czas pokoju. Cała służba informacyjno-wywiadowcza (ofensywna i defensywna) została scentralizowana w Oddziale II SG WP. Tylko część zadań dotyczących kontrwywiadu politycznego przekazano Samodzielnym Referatom Informacyjnym (SRI) Dowództw Okręgów Korpusów (DOK) I–X i Policji Państwowej. Służby zajmujące się ochroną granic, tj. utworzony w 1924 r. dla ochrony granicy wschodniej Korpus Ochrony Pogranicza (KOP) i powołana w 1928 r. Straż Graniczna posiadały własne służby informacyjne, ale odgrywały one wobec Oddziału II Sztabu Generalnego WP rolę pomocniczo-uzupełniającą.

Nieustabilizowana sytuacja na granicach państwowych II RP utrudniała proces tworzenia profesjonalnych służb ochrony granic. Dopiero w latach 1924–1928 stworzono system ochrony granicy państwowej, którego podstawą był dualizm:

- granicę zachodnią, południową i północną zabezpieczała Straż Graniczna — formacja o charakterze policyjnym,

- granice wschodnią zabezpieczał Korpus Ochrony Pogranicza — formacja wojskowa.

Straż Graniczna prowadziła działania informacyjno-wywiadowcze o charakterze powszechnym. To sformułowanie budziło od początku wątpliwości, gdyż podważało zasadę działania służb specjalnych — elitarność. W każdej jednostce organizacyjnej Straży był usytuowany oficer wywiadowczy, który prowadził dwie formy pracy operacyjnej: wywiad płytki i wewnętrzny. Jeden z pracowników Oddziału II w następujący sposób ocenił pracę wywiadowczą Straży Granicznej: Wiadomości z tego źródła, mimo że powierzchowne, były jednak dość obfite i miały dla rozpoznania przedpola dużą wartość, zwłaszcza przy porównaniu i sprawdzaniu wiadomości z innych źródeł ¹⁰.

W przypadku Korpusu Ochrony Pogranicza pion wywiadowczy miał prowadzić na Wschodzie wywiad płytki o charakterze przeciwdywersyjnym (który dotychczas ze zmiennym powodzeniem prowadziły służby wojskowe — SRI DOK i ekspozytury Oddziału II) oraz jednostki policji politycznej. Początkowo wyniki tej zmiany były mizerne. W jednym z pism szef Oddziału II określił rezultaty działań wywiadowczych KOP równe zeru, i nieprzydatne dla jednostek terenowych Oddziału II¹¹. Z biegiem czasu placówki wywiadowcze KOP okrzepły, a ich pracownicy zdobyli odpowiednie doświadczenie.

W latach 1931–1933, wykorzystując potencjał wywiadowczy KOP, zdecydowano się stworzyć centralę wywiadu płytkiego na granicy wschodniej (Szefostwo Wywiadu KOP), której integralnym elementem stały się ekspozytury wschodnie Oddziału II (nr 1 w Wilnie i nr 5 we Lwowie). Korpus Ochrony Pogranicza stał się wiodącym ośrodkiem służby wywiadowczej na granicy z Rosją, Litwą i Łotwą. Potwierdzeniem rosnącej pozycji KOP w sprawach wywiadu było powierzenie w drugiej połowie lat 30. XX w. wielu ważnych stanowisk w organach wojskowych służb specjalnych oficerom wywodzącym się z KOP, np. ppłk Tadeusz Skinder objął stanowisko szefa Wydziału Wywiadowczego Oddziału II Sztabu Głównego.

1. A.I. Kuk, Kanwa wywiadu agenturalnego, Warszawa 1994, s. 23.

2. W. Hennis, Politik als praktische Wissenschaft, München 1968, s. 185.

3. Tamże, s. 234.

4. Archiwum Akt Nowych, MSW, sygn. 706/19, k. 184–186.

5. Archiwum Państwowe (AP) w Lublinie, Komenda Wojewódzka Policji Państwowej (KW PP) w Lublinie, sygn. 4, k. 1.

6. AP w Lublinie, Urząd Wojwewódzki w Lublinie, Wydział Ogólny, sygn. 185, k. 87–88.

7. A. Pepłoński, Policja Państwowa w systemie organów bezpieczeństwa Drugiej Rzeczypospolitej, Szczytno 1991, s. 137.

8. Okólnik Ministra Spraw Wewnętrznych nr 12 z 31 maja 1922 r., Centralne Archiwum Wojskowe, O.II, sygn. 280/1-1/3, k.1–7.

9. AP w Krakowie, KW PP w Krakowie, sygn. 124, k. 411.

10. A. Misiuk, Służby specjalne II Rzeczypospolitej, Warszawa 1998, s. 186.

11. Tamże, s. 192.Beata Mącior-Majka

Policja polityczna: zadania i ich realizacja w latach 1919–1926

W dniu 24 lipca 1919 r. Sejm II Rzeczpospolitej Polskiej przyjął ustawę o powołaniu do życia jednolitej organizacji odpowiedzialnej za bezpieczeństwo państwa, nadając jej nazwę Policja Państwowa (PP)¹. Zgodnie z brzmieniem art. 1 przepisów przejściowych do ustawy z dniem wejścia ustawy w życie traciły moc: Przepisy o organizacji Milicji Ludowej z 5 grudnia 1918 r.², Dekret w przedmiocie uzupełnienia przepisów o organizacji Milicji Ludowej z 7 lutego 1919 r.³ oraz Dekret o organizacji policji komunalnej z 9 stycznia 1919 r.⁴.

W październiku 1919 r. w ramach Policji Państwowej został powołany Inspektorat Defensywny, w którego zakresie obowiązków znajdowały się sprawy natury kontrwywiadowczej. Nie posiadał on jednak struktury terenowej. Z tego też powodu wszelkie sprawy defensywne (aresztowania dezerterów, inwigilacje, pościgi, dochodzenia) zgłaszane Inspektoratowi przez Oddział II Defensywny Ministerstwa Spraw Wojskowych były realizowane przez jednostki policji ogólnej (służbę śledczą), które miały obowiązek informowania o tym inspektorat⁵.

W sierpniu 1920 r. w ramach służby śledczej (Urzędy Śledcze) zostały utworzone specjalne komórki noszące nazwę wydziałów śledczych IV D⁶. Funkcjonowały one w charakterze policji politycznej działającej wewnątrz Policji Państwowej, podporządkowane bezpośrednio nowo powołanemu Wydziałowi IV D w Komendzie Głównej PP⁷ zamiast zlikwidowanego Inspektoratu Defensywnego.

Ekspozytury Wydziału IV D zostały utworzone zgodnie z wytycznymi zawartymi w Instrukcji dodatkowej z dnia 17 listopada 1920 r., przy Komendach Okręgowych Policji. Poza ekspozyturami, w wyjątkowo ważnych dla Wydziału IV D miejscowościach (ośrodki przemysłowe, punkty graniczne), powstawały również agentury. Ekspozytury i agentury tworzyli ściśle wyselekcjonowani funkcjonariusze wydziałów śledczych. Do ich podstawowych zadań należała walka ze szpiegostwem, komunizmem oraz ogólnie rozumianą akcją antypaństwową. Należy podkreślić, że zadania te dotyczyły wyłącznie osób cywilnych. Sam Wydział IV D był traktowany natomiast jako główna centrala inwigilacyjno-polityczna, do której powinny wpływać ze wszystkich instytucji państwowych materiały dotyczące tej właśnie kategorii przestępstw⁸.

Wykonywanie tych zadań okazało się jednak dość trudne. Zadecydowały o tym następujące kwestie:

- spory kompetencyjne z władzą wojskową,

- konflikty w zetknięciu z administracją ogólną (samorządy),

- ciągłe reorganizacje, przekształcenia i zmiany kompetencji.

Spory kompetencyjne z władzą wojskową należy podzielić na dwa okresy: od sierpnia 1920 r. do 31 maja 1922 r. oraz od 31 maja 1922 r. do czasu likwidacji policji politycznej, czyli do końca 1926 r., oczywiście z uwzględnieniem przerwy na działalność Służby Informacyjnej (tj. od 26 kwietnia 1923 r. do 16 czerwca 1924 r.), która podlegała organom administracji ogólnej. W tym pierwszym, omawianym w artykule okresie państwo polskie znajdowało się w stanie wojny z sowiecką Rosją, w związku z czym Rada Obrony Państwa 6 sierpnia 1920 r. wydała rozporządzenie w sprawie tymczasowych zmian organizacji i zadań Policji Państwowej⁹. Zgodnie z brzmieniem art. 1 tego rozporządzenia stwierdzono, że policja jako organ wykonawczy władz państwowych i samorządowych ma za zadanie ochronę bezpieczeństwa państwa oraz bezpieczeństwa, spokoju i porządku publicznego. W czasie wojny może być dodatkowo wykorzystana do celów wojskowych. Z tego też powodu cywilne służby defensywne realizowały wiele zadań na zlecenie władz wojskowych (Oddziału II i jego ekspozytur), takich jak: inwigilacje, aresztowania, dochodzenia i pościgi zarówno osób cywilnych, jak i wojskowych, co w konsekwencji prowadziło do sporów kompetencyjnych.

Do zasadniczej zmiany pozycji cywilnych służb defensywnych oraz unormowania stosunków z wojskowymi służbami defensywnymi doszło na podstawie ściśle tajnego okólnika ministra spraw wewnętrznych Antoniego Kamieńskiego z 31 maja 1922 r.¹⁰. Ustalono w nim zasady współpracy oraz obszary zainteresowań między Oddziałem II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego a Policją Państwową (w szczególności policją śledczą Wydział IV D). Wojskowe służby zostały zobligowane do obrony nienaruszalności granic państwa, cywilne były natomiast odpowiedzialne za utrzymanie w nim porządku. Stan bezpieczeństwa państwa i jego sytuacja wewnętrzna, tj. polityczna i ekonomiczna, miały bowiem zasadniczy wpływ na wartość i sprawność bojową sił zbrojnych. Dlatego też policja polityczna miała obowiązek dostarczać informacje w tym zakresie władzom wojskowym. I chociaż do całkowitej likwidacji sporów między służbami nie doszło, ich współpraca układała się zdecydowanie lepiej¹¹.

Drugim czynnikiem w znacznym stopniu utrudniającym policji, w tym także politycznej, realizowanie jej zadań były konflikty z przedstawicielami administracji publicznej. Wiele kontrowersji wzbudzała kwestia interpretacji przepisów prawnych dotyczących zależności i relacji pomiędzy komendantami okręgowymi a wojewodami i starostami. Świadczą o tym okólniki wydawane przez ministra spraw wewnętrznych w sprawie stosunku władz administracyjnych do organów Policji Państwowej¹². Miały one za zadanie uregulowanie tych zależności oraz jasne wyznaczenie granic kompetencji, często jednak były sprzeczne same z sobą.

Oprócz MSW także Komenda Główna PP przesyłała podległym sobie komendom i komisariatom okólniki i pisma, w których przypominała o służbowym podporządkowaniu w zakresie wykonywanych czynności władzom administracyjnym. W dniu 1 kwietnia 1921 r. komendant główny PP przesłał okólnik nr 15 do komendantów okręgowych oraz do komendanta PP na Małopolskę i do komendanta PP byłej dzielnicy pruskiej, w którym zaapelował, aby wyżej wymienieni dla dobra służby z całą gotowością i na zasadzie wzajemności udzielali informacji kierownikom spraw bezpieczeństwa w zakresie swojej działalności¹³. W dniu 8 czerwca 1921 r. natomiast z Wydziału IV D KGPP zostało skierowane ściśle tajne pismo do kierowników wszystkich ekspozytur Wydziału IV D, w którym przypominano o obowiązku służbowego podporządkowania się władzom administracyjnym w zakresie wykonywanych czynności¹⁴.

Ponadto 23 listopada 1921 r. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych wydało okólnik nr 19 w sprawie uzależnienia agentur IV D od ekspozytur Wydziału IV D, jednocześnie zobowiązując kierowników agentur do udzielania wszelkich informacji komendantom Policji Państwowej danego miasta w zakresie powierzonych im zadań i czynności służbowych, a komendantom kolejny raz nakazując składanie sprawozdań naczelnikowi władzy administracyjnej I instancji¹⁵.

W 1922 r. pozycja policji politycznej uległa więc znacznemu wzmocnieniu dzięki unormowaniu stosunków z wojskowymi służbami defensywnymi oraz zapewnieniu sobie pełnej autonomii w strukturach Policji Państwowej (podporządkowanie bezpośrednio komendantowi głównemu PP). Ten stan rzeczy doprowadził do sytuacji, w której przedstawiciele administracji ogólnej, powołując się na bezpieczeństwo państwa, chcieli policję polityczną podporządkować organom administracji państwowej (województwa, starostwa), zwłaszcza pod względem kompetencji.

Dodatkowo sporo kontrowersji wywołała niejednoznaczna postawa Policji Państwowej podczas wydarzeń w grudniu 1922 r. Policja nie zapewniła prezydentowi Gabrielowi Narutowiczowi bezpieczeństwa, co doprowadziło do przeprowadzenia skutecznego zamachu na jego życie 16 grudnia tego roku¹⁶.

Polityczne zaangażowanie policji i ciągłe naciski ze strony administracji doprowadziły w konsekwencji do likwidacji Wydziału IV D i podległych mu struktur. W jego miejsce Minister Spraw Wewnętrznych Władysław Sikorski okólnikiem z 26 kwietnia 1923 r. — dla wykonywania zadań Służby Informacyjnej w najwyższej instancji — powołał, w ramach Departamentu Bezpieczeństwa MSW Wydział Bezpieczeństwa, a w nim Odział Informacyjny¹⁷. Jak jednak stwierdzono w instrukcji wykonawczej nowej struktury, służbę w jej jednostkach pełnili funkcjonariusze zlikwidowanego Wydziału IV D i jego pionu. Pozostawali więc na etatach i budżecie policji, natomiast pod względem kompetencyjnym podlegali właściwym organom władz administracyjno-politycznych.

W ten sposób policja utraciła kompetencje kontrwywiadowcze, a sprawy bezpieczeństwa państwa znalazły się w rękach przedstawicieli administracji ogólnej. Służba Informacyjna nie spełniła jednak pokładanej w niej nadziei, doszło bowiem do znacznego osłabienia poziomu wywiadu politycznego. W związku z tym po raz kolejny została podjęta decyzja o przeprowadzeniu reorganizacji w ramach Policji Państwowej. Rozporządzeniem z 16 czerwca 1924 r. minister spraw wewnętrznych Zygmunt Hübner powołał autonomiczny pion — Policję Polityczną¹⁸. Przepisy o organizacji centrali Policji Politycznej, czyli o Wydziale V KG PP, ukazały się 1 lipca 1924 r. Jednak już 12 sierpnia 1925 r. minister spraw wewnętrznych wydał kolejną instrukcję dotyczącą organizacji Policji Politycznej, anulując równocześnie instrukcję z 1924 r.¹⁹. Jej ukazanie się było konsekwencją kolejnej negatywnej kampanii prowadzonej przeciwko Policji Politycznej od początku 1925 r. W krytyce tej prym oczywiście wiedli kierownicy władz administracyjnych w terenie²⁰.

W instrukcji wydanej w 1925 r. ponownie określono zadania Policji Politycznej. Należały do nich przede wszystkim: śledzenie wszelkich przejawów życia politycznego i społecznego oraz ściganie ich, w przypadku gdy ze względu na swój charakter, tendencję lub taktykę stanowiły zagrożenie dla ustroju lub bezpieczeństwa Rzeczpospolitej. Realizację tych zadań powierzono właśnie Wydziałowi V Komendy Głównej PP (Policji Państwowej)²¹. Wydział ten nie przetrwał jednak próby czasu, został bowiem zlikwidowany już 14 lipca 1926 r. przez ministra spraw wewnętrznych Kazimierza Dąbrowę-Młodzianowskiego²². Kolejnym rozporządzeniem z 8 października 1926 r. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (ministrem był wówczas Władysław Raczkiewicz) poinformowało o całkowitej likwidacji istniejącej w ramach Policji Państwowej ogólnej autonomicznej Policji Politycznej. Miało to nastąpić do końca 1926 r.²³.

Oprócz reorganizacji przeprowadzanych przez MSW również Komenda Główna Policji Państwowej realizowała własne przekształcenia. I tak np. 17 października 1922 r. komendant główny PP Wiktor Hoszowski wprowadził zmiany w organizacji ekspozytur i agentur Wydziału IV D. W ich konsekwencji punkt ciężkości służby śledczej został przesunięty z Okręgowych Ekspozytur IV D na Powiatowe Komendy PP, co spowodowało, że Okręgowe Ekspozytury IV D straciły swój wykonawczy (egzekucyjny) charakter i zostały sprowadzone wyłącznie do roli wydziałów okręgowych Policji Państwowej²⁴.

Ciągłe przekształcenia, reorganizacje i zmiany w zakresie kompetencji działały wręcz destabilizująco i demobilizująco. W znacznym stopniu utrudniały policji politycznej realizację zadań zawsze mających na celu bezpieczeństwo państwa, niezależnie od sformułowań użytych w instrukcjach. Wprawdzie podczas swojego krótkiego istnienia jako autonomicznego pionu Policji Państwowej policja polityczna nie odniosła spektakularnych sukcesów, to jednak udało jej się w znacznym stopniu rozpoznać środowisko działaczy i stowarzyszeń politycznych i społecznych, zarówno tych funkcjonujących legalnie, jak i tych tajnych. Ponadto policja polityczna była zaangażowana w rejestrację i obserwację ruchu cudzoziemców oraz w rozpoznawanie działalności szpiegowskiej, przede wszystkim sowieckiej i niemieckiej. Wiele dochodzeń w kwestiach dotyczących podejrzeń o szpiegostwo — szczególnie bolszewickie — prowadziła policja polityczna w Krakowie²⁵. Dobrym rozpoznaniem dotyczącym organizacji i działalności wywiadu niemieckiego dysponowała za to Komenda Powiatowa Policji (Toruń) województwa pomorskiego, która w lipcu 1925 r. przygotowała na ten temat szerokie opracowanie skierowane do Komendy Głównej PP²⁶.

1. Ustawa z dnia 24 lipca 1919 r. o policji państwowej (Dziennik Praw Państwa Polskiego (dalej: Dz.Pr.P.P.) z 1919 r. Nr 61, poz. 363).

2. Dz.Pr.P.P. z 1918 r. Nr 19, poz. 53.

3. Dz.Pr.P.P. z 1919 r. Nr 14, poz. 153.

4. Dz.Pr.P.P. z 1919 r. Nr 5, poz. 98. Na podstawie art. 1 i 2 dekretu MSW bezpośrednio po wejściu w życie ustawy zarządziło ostateczne rozwiązanie Milicji Ludowej i Policji Komunalnej.

5. Archiwum Państwowe (dalej: AP) w Krakowie, Komenda Wojewódzka PP w Krakowie (dalej: KWPPK), teczka 120, s. 21–22, 31, 103, 461 oraz teczka 119 — korespondencja w sprawie komunisty Bolesława Szackiego, brak paginacji, zob. także tecz ka 2, s. 39. Wojskowe jednostki defensywne zwracały się bezpośrednio do właściwych terenowych jednostek policji, często żądając od nich konkretnej pomocy lub informacji, zob. KWPPK, teczka 2, s. 857 oraz 1041.

6. W dniu 11 marcu 1920 r. Inspektorat Defensywny KGPP zwrócił się do małopolskiego komendanta policji z prośbą o przedstawienie listy kandydatów (ze wszystkich podległych mu powiatów) kwalifikujących się do pracy w Wydziale Defensywy Politycznej, co świadczy o niezwykle zaawansowanych pracach nad przygotowywaniem przekształcenia Inspektoratu Defensywnego w Wydział IV D. Zob. AP w Krakowie, KWPPK, teczka 2, s. 619.

7. R. Litwiński, Korpus policji w II Rzeczpospolitej. Służba i życie prywatne, Lublin 2010, s. 316. Jak stwierdza Andrzej Misiuk: Komendanci okręgowi traktowali aparat defensywy jako całkowicie zbędny, który do tego nie chciał się im podporządkować. Z tego powodu na naradach stawiano wnioski likwidacji lub ograniczenia urzędów terenowych Wydziału IV D KG PP, w: tenże, Organizacja policji politycznej w Polsce w latach 1919– –1923, „Problemy Kryminalistyki” 1989, nr 183–184, s. 336.

8. Instrukcja dodatkowa do przepisów o organizacji Urzędów Śledczych i organizacji Głównej Komendy Policji Państwowej z 17 XI 1920, AP w Krakowie, Starostwo Grodzkie Krakowskie (dalej: StGKr), teczka 76.

9. AP w Krakowie, KWPPK, teczka 96, s.157; także DzU RP z 1920 r., Nr 75, poz. 511.

10. A. Pepłoński, Kontrwywiad II Rzeczypospolitej, Warszawa 2002, s. 6–70 oraz AP w Krakowie, KWPPK, teczka 128, brak paginacji. Porozumienie to było oczywiście produktem finalny, poprzedzało je bowiem wiele wcześniejszych działań jak np. rozkaz ministra spraw wojskowych Kazimierza Sosnkowskiego z 25 X 1920 r., w którego wyniku utworzono Wojskowy Referat Inwigilacyjny. Wojskowy Referat Inwigilacyjny został zobligowany do współpracy z Wydziałem IV KDPP przy redagowaniu „Poufnego Przeglądu Inwigilacyjnego”, zob. AP w Krakowie, KWPPKr, teczka 99, s. 1155–1156. Również minister spraw wojsk. Kazimierz Sosnkowski wystosował do MSW 11 I 1921 r. pismo, w którym informował, że wydał polecenie, aby wojskowe służby defensywne i informacyjne ograniczyły swą działalność do spraw związanych z wojskowością, zob. AP w Krakowie, KWPPKr, teczka 124, s. 410–411 i 413.

11. Przykładem współpracy między służbami była sprawa Franciszka Filipiaka, obywatela Czechosłowacji, podejrzanego o szpiegostwo (październik–listopad 1924 r.). Materiały sprawy znajdują się w AP w Krakowie, StGKr, teczka 775, s. 1033–1051.

12. A. Misiuk, A. Pepłoński, Organizacja instytucji policyjnych w II Rzeczpospolitej 1918–1926. Wybór źródeł i dokumentów, Szczytno 1994, s. 373–387.

13. AP w Krakowie, KWPPK, teczka 5, s. 1103. Okólnik stanowił komentarz komendanta głównego PP do zbyt formalnej, jego zdaniem, interpretacji przez niektórych komendantów okręgowych rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych z 14 stycznia 1921 r. (Dz.U. MSW z 1921, Nr 2, poz. 47), Rozkaz Komendy Głównej PP nr 98 z dnia 26.01.1921, normującego stosunek komendantów okręgowych do wojewodów oraz komendantów powiatowych do starostów. W myśl tego rozporządzenia w zakresie bezpieczeństwa publicznego komendant okręgowy podlegał wyłącznie wojewodzie bądź osobie go zastępującej, natomiast komendant powiatowy wyłącznie staroście lub osobie go zastępującej.

14. AP w Krakowie, StGKr, teczka 76, bez paginacji.

15. Okólnik nr 19 z dnia 23 XI 1921 r. wydany przez MSW (odpis), tamże.

16. A. Misiuk, Służby specjalne II Rzeczpospolitej, Warszawa 1998, s. 195–197.

17. AP w Krakowie, StGKr, teczka 76, dokumenty z 1923 r. (m.in. Okólnik 28 dotyczący organizacji Służby Informacyjnej ), zob. także Przepisy wykonawcze z 26 kwietnia 1923 r. do okólnika MSW o organizacji Służby Informacyjnej, w: A. Misiuk, A. Pepłoński, Organizacja instytucji…, s. 309–310.

18. A. Misiuk, Służby specjalne…, s. 166–167.

19. AP w Krakowie, StGKr, teczka 76, dokumenty dotyczące 1926 r.

20. A. Misiuk, Policja państwowa 1919–1939, Warszawa 1996, s. 274–276.

21. AP w Krakowie, Urząd Wojewódzki Krakowski, teczka 32 i 78, bez paginacji.

22. AP w Krakowie, Komenda Powiatowa Policji Państwowej w Pilźnie, teczka 184, bez paginacji.

23. Tamże.

24. AP w Krakowie, StGKr, teczka 76 (zbiory dokumentów) oraz KWPPK, teczka 9, bez paginacji; zob. też A. Misiuk, Służby specjalne…, s. 161.

25. AP w Krakowie, StGKr, teczka 775, s.1054–1055, 1062–1063.

26. AP w Krakowie, KWPPK, teczka 461, s. 671–682.