Seksualność człowieka z niepełnosprawnością intelektualną a rodzina - ebook

Wprowadzenie i założenia badawcze

O seksualności osób niepełnosprawnych intelektualnie mówi się coraz więcej. Pojawiają się nowe opracowania naukowe – książki i artykuły, jak również liczne felietony w prasie kolorowej. To rosnące zainteresowanie otworzyło osobom niepełnosprawnym intelektualnie w pewnym stopniu drogę ku integracyjnemu bytowaniu i normalizacji życia.

Na wstępie prezentowanej czytelnikowi pracy należy postawić kilka tez, które przybliżą charakter książki i poruszanych w niej problemów:

• Osoby z niepełnosprawnością intelektualną mają płeć, przechodzą różne stadia rozwoju seksualnego, na różnych etapach i w różnych warunkach życia mają różne potrzeby seksualne, możliwości i ograniczenia. Stwierdzenie to prowadzi do powstania pytań, na które stara się odpowiedzieć niniejsze opracowanie: Jaka jest seksualność osób niepełnosprawnych intelektualnie – czy taka sama jak ludzi pełnosprawnych, czy inna – różna? Czy istnieje jakaś jedna wspólna dla wszystkich seksualność? Czy fakt obniżenia sprawności intelektualnej znacząco wpływa na obniżenie popędu seksualnego i zmienia sposób zaspokajania potrzeb seksualnych?

Podstawowym problemem badawczym, który stawiam sobie w tej pracy jest zatem pytanie o to czy, a jeżeli tak – to jaki jest poziom rozwoju seksualnego osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną w zakresie tożsamości płciowej, orientacji seksualnej, zainteresowań i preferencji seksualnych oraz funkcjonowania seksualnego.

• Rodziny generacyjne mają problem z seksualnością swoich dzieci, nie wiedzą, w jaki sposób i w jakim kierunku je wychowywać. W znaczący sposób wpływa to na kształtowanie ich rozwoju psychoseksualnego. Dla wielu rodziców rozwój seksualny ich dziecka staje się widoczny dopiero na początku okresu dojrzewania i szybko urasta do rangi ogromnego problemu. Określanie własnej tożsamości płciowej, osiąganie niezależności, odpowiedzialności za siebie, kształtowanie pozytywnego wizerunku siebie i własnego ciała, akceptacja wyglądu, zintegrowanie elementów dojrzałości seksualnej oraz rozwój zainteresowań seksualnych i dążenie do aktywności seksualnej często stanowią trudne wyzwanie nie tylko dla dorastającego dziecka niepełnosprawnego intelektualnie – są również przyczyną silnego stresu rodzicielskiego. Rodzice muszą przygotować dorastającego człowieka do konsekwencji wynikających z jego niepełnosprawności oraz pomóc mu określić miejsce przyszłego funkcjonowania w rolach dorosłości. Wynika stąd kolejne zagadnienie, które należy rozważyć: jaką postawę względem życia seksualnego (akceptacja, stosunek niezaburzający, próżnia – bezradność, zaprzeczenie, odrzucenie) prezentują rodzice osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną? W pracy postawiono jeszcze dwa powiązane pytania badawcze: Czy, a jeżeli tak – to jaka zachodzi zależność pomiędzy rozwojem seksualnym (tożsamością płciową, orientacją seksualną, zainteresowaniami i preferencjami seksualnymi, funkcjonowaniem seksualnym) osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną a wybranymi cechami środowiska rodzinnego (płcią rodziców, ich wiekiem, niepełnosprawnością, wykształceniem, środowiskiem zamieszkania, warunkami bytowymi, strukturą zawodową rodziny)? Jakim stylem wychowawczym kierują się badani rodzice względem własnych niepełnosprawnych intelektualnie dzieci oraz czy, a jeżeli tak – to jaki istnieje związek pomiędzy prezentowanymi przez rodziców poszczególnymi stylami wychowawczymi (stylem akceptacji – odrzucenia, stylem autonomii, stylem ochraniania, stylem wymagania, stylem niekonsekwencji) a rozwojem seksualnym (tożsamością płciową, orientacją seksualną, zainteresowaniami i preferencjami seksualnymi, funkcjonowaniem seksualnym) osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną?

• Osoby z niepełnosprawnością intelektualną w świetle prawa nie mogą zakładać rodzin. W praktyce dzieje się tak, że znikoma część populacji osób z niepełnosprawnością intelektualną zakłada rodziny, mała żyje w związkach nieformalnych, niewielka miewa kontakty seksualne. Osoby te rzadko mogą liczyć na wsparcie i życie w społeczeństwie w pełni swoich oczekiwań. W kontekście idei życia wspieranego sprawą niewątpliwie najtrudniejszą i wciąż nierozwiązaną jest wychowanie potomstwa przez pary niepełnosprawnych intelektualnie rodziców.

W pracy postawiono w związku z tym kolejny problem badawczy: Jakie opinie i wyobrażenia na temat rodzinnych ról społecznych (macierzyństwa i ojcostwa) mają osoby z głębszą niepełnosprawnością intelektualną, jakie motywy ewentualnego podejmowania ról społecznych deklarują osoby badane oraz czy, a jeżeli tak – to w jakim stopniu badani potrafią prawidłowo pełnić podstawowe role rodzicielskie związane z opieką nad dzieckiem oraz czy istnieją i jak funkcjonują rodzice niepełnosprawni intelektualnie?

• Warto zwrócić uwagę na jeszcze inne dylematy – do czego chcemy dążyć jako społeczeństwo? Czego brakuje w obecnym systemie, aby optymalizować życie, w tym życie seksualne, osób z niepełnosprawnością intelektualną? Być może potrzebne są zmiany prawa, zmiany świadomości społecznej, wspieranie rodzin, wsparcie opiekunów pracujących w domach opieki w zakresie rozwoju seksualnego osób niepełnosprawnych intelektualnie. W opracowaniu tym pojawiają się zatem postulaty zmian przede wszystkim na polu edukacji i pedagogiki.

Powodów wyboru właśnie tych problemów badawczych jest kilka, a związane są przede wszystkim z chęcią zrozumienia tego, jaka jest seksualność dorosłych Polaków z głębszą niepełnosprawnością intelektualną i czy seksualność ta wbrew obiegowym opiniom różni się od seksualności osób pełnosprawnych. Jaki jest udział rodzin w kształtowaniu się seksualności osób niepełnosprawnych – czy postawy rodziców wobec seksualności dzieci niepełnosprawnych intelektualnie w jakiś znaczący sposób różnią się od postaw rodziców dzieci pełnosprawnych?

Praca pisana jest z punktu widzenia pedagoga specjalnego, dlatego starano się szukać takich problemów i ich rozwiązań, które obecnie stanowią przedmiot zainteresowania pedagogów specjalnych. Praca nie traktuje więc o wszystkich możliwych aspektach seksualności człowieka niepełnosprawnego (klinicznych, psychologicznych, genetycznych, biologicznych, prawnych, religijnych), a tylko takich, które leżą w centrum zainteresowania pedagoga – dotyczących przede wszystkim doświadczania własnej seksualności przez osoby niepełnosprawne oraz związków między postawami rodziców a rozwojem seksualnym osób niepełnosprawnych intelektualnie. W końcowej części pracy przedstawiono kilka implikacji dla praktyki pedagogicznej i edukacji seksualnej.

Praca oparta jest na badaniach własnych, prowadzonych w latach 2008–2012. Przedmiotem pracy jest analiza seksualności człowieka niepełnosprawnego intelektualnie, a także podstawowych cech środowiska rodzinnego, które mogą mieć związek z poziomem rozwoju seksualnego osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną (poziom umiarkowany i znaczny niepełnosprawności intelektualnej). Do opisu rozwoju seksualnego zastosowano Model Rozwoju Seksualności Seligmana, który obejmuje pięć kategorii: tożsamość płciową, orientację seksualną, zainteresowania seksualne i preferencje seksualne, funkcjonowanie seksualne, role płciowe. W pewnym uproszczeniu można przyjąć, że wybrany do badań okres rozwojowy wczesnej dorosłości to według teorii E. Eriksona okres, w którym człowiek stoi przed bardzo ważnym zadaniem życiowym, jakim jest osiągnięcie zdolności do zbudowania intymnego związku i możliwość osiągnięcia poczucia miłości i wspólnoty bez utraty własnej tożsamości. Natomiast R.J. Havighurst do najważniejszych zadań tego etapu zalicza między innymi: wybór partnera życiowego, wejście w intymne relacje z płcią przeciwną, podjęcie społecznych zachowań seksualnych oraz podjęcie ról rodzinnych, jak rola małżonka czy rodzica.

Punktem wyjścia dla niniejszych analiz stała się socjoekologia, a więc założenie o relacji człowieka ze środowiskiem, w którym jest on określony jako organizm biopsychospołeczny. Środowisko jest natomiast strukturą złożoną z czynników osobowych społecznych i kulturowych. Analizy przeprowadzone zostały z punktu widzenia paradygmatu systemowo-ekologicznego: ujęcia rodzin, niepełnosprawności i seksualności. Zgodnie z tym podejściem rozumienie rozwoju seksualnego człowieka niepełnosprawnego intelektualnie polega na szukaniu związków jego charakteru z określonymi oddziaływaniami najbliższego środowiska, w którym funkcjonuje. W badaniach brano zatem pod uwagę fakt, iż oddziaływanie na jednostkę musi uwzględniać całokształt jej relacji z otoczeniem, a seksualność, jako atrybut człowieka, staje się niezróżnicowaną siłą napędową o złożonych uwarunkowaniach, znajdującą ujście w formach ukształtowanych przez systemy, w których żyje człowiek. Zgodnie z tym na seksualność człowieka składają się nie tylko czynniki biologiczne, lecz również psychospołeczne, zwłaszcza wychowawcze oraz kulturowe.

Przyjęty model badawczy zakłada, że rodzina w jej cechach strukturalnych, społeczno-ekonomicznych oraz psychologiczno-pedagogicznych oddziałuje na rozwój seksualny dziecka niepełnosprawnego intelektualnie, będąc źródłem podstawowych doświadczeń indywidualnych i społecznych zachowań. Rozwój seksualny w pewnym zakresie może być traktowany jako rezultat oddziaływań podstawowych składników środowiska rodzinnego.

W badaniach posłużono się przede wszystkim metodą sondażu diagnostycznego. Do realizacji wybranej metody badań wykorzystano następujące narzędzia:

1. Kwestionariusz wywiadu do badania doświadczeń seksualnych osób z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębszym (KSON) – w wersji dla kobiet i mężczyzn, opracowanie R. Kijak (2007).

Dodatkowo wykorzystano kilka skal własnego autorstwa:

• Skala zadowolenia z życia seksualnego; jest to test złożony z dziesięciu pytań, zawierających stwierdzenia dotyczące różnych aspektów życia seksualnego człowieka (aktywność masturbacyjną i jej częstotliwość, wrażliwość seksualną na bodźce węchowe, dotykowe i wzrokowe, jakość współżycia seksualnego, pozycje seksualne, gotowość pełnienia ról biologicznych i społecznych związanych z płcią). Badany ma odnieść się do tych stwierdzeń, określając swój stosunek do nich na trzystopniowej skali.

• Skala preferencji seksualnych i fantazji seksualnych; określa ona przypuszczalne preferencje seksualne badanej osoby. Badanie polega na optymalnym wyborze pożądanej cechy przez osobę badaną na trzystopniowej skali, gdzie: 3 oznacza dotyczy mnie całkowicie, 2 – dotyczy mnie w małym stopniu, 1 – całkiem mnie nie dotyczy. Skala składa się z 24 stwierdzeń (są to hipotetyczne sytuacje dotyczące różnych obszarów życia seksualnego – zastosowany materiał zawierał obrazki i opisy sytuacji dotyczących wszystkich kryteriów partnerskiej normy seksualnej i określających kolejno: płeć partnera seksualnego, jego dojrzałość, obustronną akceptację, nieszkodzenie zdrowiu, fetyszyzm, transwestytyzm, pedofilię, zoofilię, sadyzm, masochizm, ekshibicjonizm, oglądactwo).

• Skala popędu seksualnego; jest to test składający się z dziesięciu pytań, zawierających stwierdzenia dotyczące różnych sytuacji seksualnych w życiu człowieka powodujących wzrost napięcia seksualnego. Badany ma za zadanie odnieść się do tych stwierdzeń, określając na trzystopniowej skali jaka jest waga poszczególnych stwierdzeń w jego życiu, od całkowicie nieistotna (1) do bardzo istotna (3).

• Skala porozumiewania się z partnerem; jest to test składający się z ośmiu pytań, zawierających stwierdzenia dotyczące różnych aspektów życia partnerskiego. Badany ma odnieść się do tych stwierdzeń, określając swój stosunek do nich na pięciostopniowej skali. Pytania dotyczą: kontaktu z partnerem, potrzeb w związku, cech idealnego związku i problemów w związku.

• Skala skłonności hetero- i homoseksualnych; składa się z siedmiu stwierdzeń, do których badany ma się odnieść, zaznaczając swój stosunek na trzystopniowej skali: od 1 – całkiem mnie to nie dotyczy do 5 – dotyczy mnie całkowicie. Skala bada jedynie preferencje seksualne, bowiem w myśl najnowszych badań z zakresu seksuologii trudno jednoznacznie określić na podstawie skali faktyczną skłonność seksualną osoby badanej. Takie badania mogą być prowadzone z wykorzystaniem specjalistycznej aparatury rejestrującej zmiany w mózgu podczas oglądania obrazków zawierających określone treści seksualne.

• Test postaw wobec seksualności (na podstawie W.E. Snell, D.R. Papini). Test postaw wobec seksualności określa trzy rodzaje stosunku badanych do ich życia seksualnego: seksualną pewność siebie, depresję na tle seksualnym, zaabsorbowanie seksem.

• Test związków seksualnych (na podstawie T.G. Hughes, W.E. Snell). Test składa się z 24 stwierdzeń i pięciostopniowej skali, od 1 – zupełnie do mnie nie pasuje do 5 – bardzo do mnie pasuje. Test bada „relacje seksualne oparte na wymianie” i „relacje seksualne jako wspólnotę”; pierwsza skala charakteryzuje osoby nieangażujące się w związek, traktujące go jako pole eksperymentów seksualnych, bez nadmiernego angażowania się uczuciowego w sprawy partnera, druga skala dotyczy osób zaangażowanych w związek uczuciowo i emocjonalnie.

Dodatkowo w badaniach wykorzystano plansze przedstawiające przedmioty, czynności oraz cechy związane z życiem seksualnym człowieka. Plansze zawierały nazwy przedstawianych pojęć, a wszystkie rysunki miały postać schematyczną i znacznie uproszczoną. Większość używanych podczas badań pomocy została przygotowana przez autora, niektóre pochodziły z książki L. Kerr-Edwardsa i L. Scotta: Talking together about sex and relationships, Londyn 2011. W badaniach wykorzystano również rekwizyty, takie jak: lalki niemowląt, wanienkę, łóżeczko, ubranka dziecięce, wózek, bowiem jednym z zadań badanych było zademonstrowanie jak opiekować się dzieckiem oraz wskazanie przedmiotów służących do opieki nad niemowlęciem i przypisanie ich do konkretnych czynności pielęgnacyjnych: przewijania dziecka, układania dziecka do snu, kąpieli itp. Dodatkowo stworzono zestaw plansz dotyczących życia codziennego i zestaw niedokończonych pytań, do których badani mieli się odnieść i je uzupełnić. Było to 6 sytuacji, przedstawiających: matkę przewijającą niemowlę, ojca kąpiącego dziecko, rodziców układających dziecko do snu, rodziców wychodzących z dzieckiem na spacer, karmienie dziecka, zabawę z dzieckiem.

Z uwagi na charakter badań, dotyczących sfer szczególnie wrażliwych i intymnych, skrywanych i niechętnie ujawnianych, konieczne stało się poddanie przygotowanego kwestionariusza wywiadu konsultacjom psychologa – psychoterapeuty oraz psychiatry. Wszystkie osoby biorące udział w badaniu wyraziły na to zgodę. Oprócz tego o zgodę proszono również rodziców lub opiekunów badanych osób oraz dyrektorów placówek, w których badania były prowadzone.

2. Kwestionariusz ankiety do oceny postawy rodziców względem seksualności niepełnosprawnych intelektualnie dzieci (KPRS), opracowanie R. Kijak (2007).

Kwestionariusz ankiety do badania postawy rodziców wobec seksualności własnych głębiej niepełnosprawnych intelektualnie dzieci jest narzędziem opartym na skali typu Likerta. Skala składa się z trzech części, odnoszących się kolejno do trzech komponentów postawy. Pierwsza część, złożona z 18 pytań, podzielonych na sześć obszarów tematycznych, bada stan wiedzy (czyli neutralnych emocjonalnie treści wizerunku obiektu postawy) rodziców na temat wybranych aspektów życia seksualnego człowieka. Badany ma za zadanie zaznaczyć na pięciostopniowej skali własne przekonanie w danym obszarze, od zgadzam się całkowicie (5) do nie zgadzam się całkowicie (1). Pytania dotyczą: ogólnie rozumianej seksualności, praw seksualnych, dojrzewania seksualnego i higieny, podejmowania ról płciowych, aktywności seksualnej oraz antykoncepcji.

Druga część ankiety dotyczy określenia nastawienia emocjonalnego (czyli zabarwionych emocjonalnie, pozytywnie lub negatywnie, treści wizerunku obiektu postawy) rodziców do wymienionych wcześniej sześciu aspektów seksualności człowieka. Skala została zbudowana na zasadzie kontinuum, na którego końcach zapisano sprzeczne względem siebie pojęcia, wyrażające odpowiedni kierunek emocjonalny (dodatni lub ujemny). Badani mieli określić swoje nastawienie emocjonalne na pięciostopniowej skali.

Trzecia część kwestionariusza bada aspekt behawioralny, czyli to, w jaki sposób badany rodzic zachowałby się w odniesieniu do danej sytuacji. Podobnie jak w dwóch poprzednich częściach, badano nastawienie względem sześciu aspektów życia seksualnego człowieka, do których badani mieli odnieść się na pięciostopniowej skali.

Kwestionariusz poddano konsultacji pięciu kompetentnych sędziów (pedagog społeczny, pedagog specjalny, fizjoterapeutka, psycholog, pielęgniarka), którzy oceniali zawarte w nim pytania oraz określali, które z nich odpowiadają poszczególnym postawom. W wyniku tych działań ustalono 18 pytań w części wiedzy, 12 pytań w części emocje i 12 pytań w części zachowania. Określono również pięć rodzajów postaw i nadano im odpowiednie nazwy. Następnie przeprowadzono badania pilotażowe z wykorzystaniem kwestionariusza w grupie 12 osób (rodzice niepełnosprawnych intelektualnie dorosłych dzieci, uczestników warsztatów terapii zajęciowej). Wyodrębnione w wyniku badań pilotażowych i konsultacji sędziów, a także analizy empirycznej dane pozwoliły na ustalenie narzędzia mierzącego wyłonione postawy: akceptacji, stosunku niezaburzającego, próżni – obojętności, zaprzeczenia, odrzucenia.

3. Skala Postaw Rodzicielskich (wersja dla rodziców), opracowanie M. Plopa (2006), do której dołączono część w postaci kilku pytań obejmujących informacje na temat struktury środowiska rodzinnego badanych osób.

4. Kwestionariusz Obrazu Ciała (KOC), będący odpowiednikiem kwestionariusza Body Cathexis Scale autorstwa P.F. Secorda i S.J. Jourarda, który przeznaczony jest do badania stopnia zadowolenia z poszczególnych części ciała oraz określenia stopnia ich ważności. Narzędzie to składa się z 54 kategorii oznaczających elementy ciała, a badani mają za zadanie ocenić sposób myślenia o każdym elemencie ciała w aspekcie wyglądu i funkcjonowania oraz określić poziom satysfakcji z poszczególnych elementów ciała. Ze względu na fakt, iż badania przeprowadzono w grupie osób niepełnosprawnych intelektualnie, zdecydowano się na uproszczenie badania i wykorzystano jedynie elementy narzędzia KOC. Spośród 54 kategorii opisujących poszczególne części ciała i ich funkcje wybrano 12.

5. Test BES (Body Esteem Scale) autorstwa S.L. Franyoli i S.A. Shields w tłumaczeniu własnym. Test zawiera 35 pozycji, które stanowią nazwy części ciała i funkcji ciała. Zadaniem badanego jest określić stopień zadowolenia z poszczególnych części ciała i jego funkcji na pięciostopniowej skali. W celu sprawnego przeprowadzenia testu zastosowano rysunki poszczególnych części ciała i zmniejszono pięciostopniową skalę do trzystopniowej, gdzie 1 oznaczało skrajne niezadowolenie, 2 – umiarkowane zadowolenie, 3 – skrajne zadowolenie. Zarówno dla kobiet, jak i mężczyzn istnieją trzy skale opisujące ich obraz ciała. Dla kobiet są to: skala atrakcyjności seksualnej (AS), skala wagi (TW), skala sprawności fizycznej (SF); dla mężczyzn: skala atrakcyjności fizycznej (AF), skala siły fizycznej (FF), skala sprawności fizycznej (KF).

6. Test obrazkowy (Figure Rating Scale), zawierający kilka męskich i kobiecych sylwetek, zróżnicowanych pod względem masy ciała i ogólnego wyglądu zewnętrznego.

7. Z uwagi na podejmowanie w badaniach trudnych aspektów życia seksualnego osób głębiej niepełnosprawnych intelektualnie zdecydowano się na wprowadzenie dodatkowego narzędzia pomocniczego, którym był wywiad z rodzicami dorosłych osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną na temat życia seksualnego ich dzieci. Wywiad obejmował zagadnienia dotyczące podejmowania przez osoby niepełnosprawne intelektualnie określonych zachowań seksualnych w pięciu badanych zakresach tożsamości płciowej, orientacji seksualnej, zainteresowań i preferencji seksualnych oraz funkcjonowania seksualnego. Badani rodzice mieli za zadanie określić czy obserwowali takie zachowania u swoich dzieci, z jaką częstotliwością występowały i jaką przybierały formę.

Łącznie przebadano 200 osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną w wieku od 18 do 35 lat, mieszkających razem z rodzicami, uczących się w szkole (102 osoby), będących uczestnikami warsztatów terapii zajęciowej (44 osoby) lub mieszkańcami świeckich domów pomocy społecznej (54 osoby). Wszyscy badani mieli orzeczenie o niepełnosprawności intelektualnej w stopniu umiarkowanym (69%) lub znacznym (31%). Blisko 60% badanych osób stanowili mężczyźni, pozostałą część kobiety. Około 47% było mieszkańcami miast, a 53% zamieszkiwało w małych miasteczkach (do 5000 mieszkańców) i wsiach. Oddzielną grupę badawczą (85 osób) stanowili rodzice osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną. Wyniki badań zostały przedstawione w rozdziale trzecim i czwartym. W rozdziałach tych analizę danych przedstawiono na tle obszernej literatury przedmiotu. Celowo zrezygnowano z podawania zaawansowanych obliczeń statystycznych, przede wszystkim dlatego, aby przedstawić czytelnikowi intymny obszar życia osób niepełnosprawnych intelektualnie w sposób jak najbardziej subtelny i bezpośredni. Analiza tej problematyki jest zadaniem bardzo trudnym badawczo i niezwykle łatwo można stracić jasność przekazu, zasłaniając się tabelami i wykresami. Nie chcąc jednocześnie zostać posądzonym o braki w opisie procedury badawczej we wstępie zawarłem najważniejsze informacje o stosowanej metodzie, technikach i narzędziach badawczych. Określone zostały także problemy badawcze, charakterystyka osób badanych i zakres prowadzonych badań.

Do zmiennych określających środowisko rodzinne osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną w prezentowanych badaniach zaliczono: wiek rodziców, środowisko zamieszkania rodziny, warunki bytowe rodziny, strukturę zawodową rodziny, niepełnosprawność rodziców i ich wykształcenie. Blisko 32% objętych badaniami rodziców było niepełnosprawnych intelektualnie, co określano na podstawie posiadanych przez nich orzeczeń o stopniu niepełnosprawności. W 61% przypadków pracowało jedno z rodziców lub oboje, natomiast 39% rodziców było bezrobotnych. Najczęściej wykonywaną przez nich pracą była praca fizyczna. Z analizy danych wynika, że pracownikami fizycznymi było zdecydowanie więcej ojców niż matek, co koresponduje z ich wykształceniem. Badani rodzice mieli głównie wykształcenie podstawowe (37%) oraz zawodowe (42%), 8% nie miało żadnego wykształcenia, wykształceniem średnim legitymowało się 12%, natomiast wyższym – niecałe 2%. Warunki bytowe rodziny określano na podstawie kilku wskaźników: wielkości i wyposażenia mieszkania, warunków mieszkaniowych, warunków higienicznych. Analiza warunków bytowych rodziny wykazała, że 42% rodzin posiadało dobre warunki bytowe, 44% dostateczne, a 14% złe. W badaniach pod uwagę brano także płeć i wiek rodziców. Nadreprezentatywność matek (87%) związana była z tym, że głównie one zgłaszały się na badania. Ojcowie zgadzali się na badania swoich dzieci, jednak nie wyrażali chęci uczestnictwa w wywiadach osobiście. Największą grupę stanowili rodzice w wieku 30–40 lat.

*

Książka skierowana jest przede wszystkim do pedagogów, szczególnie pedagogów specjalnych, a także pracowników socjalnych, pracowników sektora pomocy społecznej i socjalnej, asystentów osób niepełnosprawnych. Może być również przydatna dla psychologów, lekarzy wybranych specjalizacji, studentów kierunków humanistycznych i społecznych, a także dla rodziców osób z niepełnosprawnością intelektualną, choć ze względu na teoretyczny charakter pracy nie odnajdą oni tu rozwiązań praktycznych, jak radzić sobie z określonymi problemami wynikającymi z nieprawidłowego rozwoju potrzeby seksualnej.

Pozostaje mi mieć nadzieję, iż praca ta stanie się kolejnym ważnym głosem w toczącej się obecnie, bardzo żywiołowo, dyskusji na temat seksualności osób z niepełnosprawnością intelektualną. Ma ona szansę uzupełnić wiedzę z tego zakresu i stanowić kolejne źródło refleksji na temat inkluzyjnego bytowania osób niepełnosprawnych i normalizacji ich dorosłego życia.

Na zakończenie chciałbym wyrazić podziękowania dla recenzenta tej książki, Pana prof. dr. hab. Zbigniewa Lwa-Starowicza, za wnikliwą recenzję i wskazanie uwag, dzięki którym praca mogła stać się lepsza.

Mając na uwadze ogromny wkład Pani Profesor Małgorzaty Kościelskiej w rozumienie problematyki seksualności osób niepełnosprawnych, jestem zaszczycony i wdzięczny za wszelkie uwagi i sugestie dotyczące kształtu tej pracy.

Kraków, styczeń 2014 r.