Seksuologia sądowa. Tom 1 - ebook

AUTORZY

dr n. med. Andrzej Depko
Poradnia Seksuologiczna i Patologii Współżycia Samodzielny Wojewódzki Zespół Publicznych Zakładów Psychiatrycznej Opieki Zdrowotnej w Warszawie

dr n. med. Aleksandra Krasowska
Katedra i Klinika Psychiatryczna Warszawski Uniwersytet Medyczny

* * *

dr n. med. Maria Filip
Klinika Psychiatrii Dorosłych Uniwersytet Medyczny w Łodzi

dr hab. n. med. Andrzej Jakubczyk
Katedra i Klinika Psychiatryczna Warszawski Uniwersytet Medyczny

dr hab. n. med. Maciej Kopera
Katedra i Klinika Psychiatryczna Warszawski Uniwersytet Medyczny

mgr Agnieszka Ewa Łyś
Katedra Psychologii Zdrowia i Rehabilitacji Wydział Psychologii Uniwersytet Warszawski

mgr Elżbieta Rowińska-Garbień
Poradnia Seksuologiczna i Patologii Współżycia Samodzielny Wojewódzki Zespół Publicznych Zakładów Psychiatrycznej Opieki Zdrowotnej w Warszawie

dr Hubert Suszek
Katedra Neuropsychologii Klinicznej i Psychoterapii Wydział Psychologii Uniwersytet Warszawski

mgr Jan Szczypiński
Katedra i Klinika Psychiatryczna Warszawski Uniwersytet Medyczny

lek. Paweł Wiśniewski
Katedra i Klinika Psychiatryczna Warszawski Uniwersytet Medyczny

prof. dr hab. n. med. Marcin Wojnar
Katedra i Klinika Psychiatryczna Warszawski Uniwersytet Medyczny

mgr Magdalena Zaborowska-Piecuch
Centrum Terapii Psychobalans w WarszawiePRZEDMOWA

Seksuologia sądowa wyodrębniła się z seksuologii klinicznej i zajmuje się tematyką zaspokajania popędu seksualnego w sposób odbiegający od oczekiwań społecznych lub wręcz naruszający obowiązujący porządek prawny. Zachowania i czyny godzące w wolność seksualną drugiego człowieka stanowią zagadnienia znajdujące się w obszarze zainteresowania seksuologii sądowej i wymiaru sprawiedliwości. Aby udzielić odpowiedzi na pytanie, dlaczego w każdym społeczeństwie ‒ bez względu na szerokość geograficzną, tradycje kulturowe i regulacje prawne ‒ funkcjonują osoby zaspokajające swoje potrzeby seksualne w sposób naruszający wolność seksualną innych osób, prowadzone są badania nad etiologią tych zachowań. Poznanie zróżnicowanych uwarunkowań pozwala na opracowanie metod efektywnej terapii. Seksuologia sądowa rozwija się wraz z postępem dokonującym się w medycynie i psychologii.

Jednym z istotnych zadań seksuologii sądowej jest merytoryczne przygotowanie specjalistów, którzy będą współpracować z wymiarem sprawiedliwości w charakterze biegłych. Opiniowanie sądowo-seksuologiczne jest niezbędne w wielu postępowaniach wymagających szczególnej wiedzy i doświadczenia, czyli posiadania wiedzy eksperckiej.

Nauka i wiedza zdobywana podczas studiów medycznych lub psychologicznych, czasami pogłębiona studiami podyplomowymi z zakresu seksuologii klinicznej, obejmuje podstawowe informacje dotyczące anatomii, fizjologii, psychologii oraz ich wzajemnych uwarunkowań w kształtowaniu zachowań seksualnych człowieka. Posiadanie ogólnej wiedzy o seksualności człowieka i jej uwarunkowaniach jest, niestety, niewystarczające do rzetelnego wykonania zadań stawianych przez organy ścigania i wymiar sprawiedliwości przed biegłym seksuologiem. Ewolucja, która dokonała się w ostatnim dwudziestoleciu w rozwoju seksuologii, integrująca nauki medyczne z pozamedycznymi, spowodowała, że musi on mieć szeroką wiedzę odnoszącą się do aktualnych osiągnięć naukowych z różnych dziedzin opisujących seksualność człowieka. Powinien umieć je integrować oraz być kompetentnym w sferze coraz bardziej komplikującej się diagnozy, nie tylko w zakresie medycznym. Znaczna część seksuologii wiąże się z problematyką psychologiczną, społeczną czy pedagogiczną w takim stopniu, że bez należytej znajomości i właściwego uwzględnienia tych aspektów trudno o prawidłowe rozpoznanie, opinię bądź terapię. Interdyscyplinarność seksuologii znajduje swoje oczywiste odbicie w specyfice opiniowania sądowo-seksuologicznego i przesądza o wymaganiach merytorycznych wobec osoby opiniującej. Wraz z rozwojem poszczególnych dziedzin nauki wiedza i umiejętności biegłego seksuologa, zdobyte nierzadko lata wcześniej, wymagają stałej aktualizacji. W przeciwnym wypadku opinia nie będzie spełniała kryterium zgodności z wymogami współczesnej wiedzy.

Jako redaktorzy naukowi czterotomowej „Seksuologii sądowej” podjęliśmy się wyzwania, którym jest opracowanie publikacji stanowiącej przegląd aktualnego stanu badań i wiedzy w zakresie seksuologii sądowej. Tetralogia ze względu na swoje walory poznawcze jest adresowana nie tylko do seksuologów, psychiatrów i psychologów wspomagających swoją wiedzą fachową wymiar sprawiedliwości, lecz mamy nadzieję, że okaże się przydatna prawnikom, którzy w ramach wykonywanych obowiązków jako sędzia, prokurator lub obrońca muszą umieć korzystać z dostarczonych im opinii sądowo-seksuologicznych.

Omówienie wszystkich aspektów medycznych, psychologicznych, socjologicznych, kryminologicznych, prawnych i opiniodawczych seksuologii sądowej przy równoczesnym zapewnieniu wysokiego poziomu merytorycznego przekracza możliwości dwojga autorów. Dlatego zaprosiliśmy do współpracy wybitnych specjalistów w swoich dziedzinach, którzy, opierając się na współczesnym piśmiennictwie oraz wynikach badań prowadzonych w wiodących ośrodkach zajmujących się zagadnieniami patologii seksualnej, zgodzili się przygotować z nami tę publikację.

Tetralogia „Seksuologia sądowa”, która zostanie wydana nakładem PZWL Wydawnictwa Lekarskiego, składać się będzie z tomów, których tematami będą:

• tom 1 ‒ teorie, modele, badania;

• tom 2 ‒ opiniowanie seksuologiczne w sprawach karnych, cywilnych i nieletnich;

• tom 3 ‒ praktyczne aspekty opiniowania seksuologicznego;

• tom 4 ‒ wiktymologia.

Mamy nadzieję, iż publikacja ta, oprócz dostarczenia rzetelnych informacji, przyczyni się do podniesienia jakości wydawanych opinii sądowo-seksuologicznych.

_Andrzej Depko, Aleksandra Krasowska_WSTĘP

„_Nie ma nic bardziej praktycznego niż dobra teoria_”.

Sukces ma wielu ojców. Zacytowane twierdzenie przypisywane jest wielu autorom, m.in.:

• Kurtowi Lewinowi;

• Karlowi Popperowi;

• Albertowi Einsteinowi;

• Jeremy’emu Benthamowi;

• Gustavowi Kirchhoffowi;

• Ludwigowi Boltzmannowi.

Bez względu na to, kto jest autorem tejże sentencji, redaktorzy naukowi tetralogii „Seksuologia sądowa” dedykują ją Czytelnikom tomu pierwszego.

Przyczyny przestępstw seksualnych i okoliczności, w których są one popełnione, bywają bardzo zróżnicowane. Stwierdzenie, dlaczego ktoś dobrowolnie narusza ustalone i obowiązujące w społeczeństwie normy prawne regulujące zasady zaspokajania popędu seksualnego, nie jest zadaniem łatwym. Standardowe wykształcenie i doświadczenie lekarza (psychiatry/seksuologa) lub psychologa w zakresie seksuologii klinicznej nie wystarczają do przygotowania rzetelnej opinii sądowo-seksuologicznej i psychiatrycznej w sprawach karnych. Do tego celu pożądane jest dodatkowe, specjalistyczne przygotowanie.

Seksuologia jako dyscyplina naukowa stale się rozwija, a wraz z nią zwiększa się poziom specjalizacji i odrębności w poszczególnych jej dziedzinach: seksuologii klinicznej, społecznej, kulturowej czy sądowej. Wyrosłe z jednego pnia, jakim jest seksuologia, w chwili obecnej stały się oddzielnymi specjalnościami. Seksuologia sądowa, podobnie jak pozostałe działy seksuologii, ma już własną, odrębną podbudowę teoretyczną.

Biegły sporządzający opinię sądowo-seksuologiczną powinien dysponować odpowiednim poziomem wiedzy teoretycznej pozwalającej mu merytorycznie przedstawić wywód z zakresu wiadomości specjalnych opierający się na najnowszych osiągnięciach w tej dziedzinie. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 17 grudnia 2008 roku zaleca merytoryczne weryfikowanie dowodu z opinii biegłego poprzez kryterium uwzględniające „obecny stan nauki” i „aktualny stan wiedzy w danej dziedzinie”, dlatego tak ważne jest stałe podnoszenie swoich kwalifikacji i weryfikowanie posiadanej wiedzy. Problematyka wykorzystywanych wiadomości specjalnych oraz ich jakość staje się coraz bardziej zauważalna w środowisku prawniczym, dla którego najistotniejsza jest przecież wiarygodność i rzetelność przedstawianych przez biegłych opinii sądowych.

Nadrzędnym celem przyświecającym autorom pierwszego tomu „Seksuologii sądowej” jest przekazanie aktualnej wiedzy dotyczącej biologicznych, psychologicznych i społeczno-kulturowych uwarunkowań sprzyjających podejmowaniu zachowań seksualnych wykraczających poza przyjęte normy prawne.

Tom pierwszy ‒ „Seksuologia sądowa. Teorie, modele, badania” ‒ koncentruje się na zagadnieniach teoretycznych, których znajomość pozwala na zrozumienie i wyjaśnienie złożoności mechanizmów kształtujących zachowania seksualne człowieka. Zarówno prawidłowych, jak i naruszających porządek prawny. Czynniki etiologiczne przestępstw seksualnych nie mają jednolitego charakteru i mogą być związane z czynnikami konstytucjonalnymi, jak również uwarunkowaniami socjokulturowymi, które wpływają na funkcjonowanie sprawcy w aspekcie fizjologicznym oraz psychicznym. W poszczególnych rozdziałach omówiono zasadnicze zagadnienia z tego zakresu.

Zdaniem wszystkich autorów najważniejszym rozdziałem tego tomu jest rozdział 9 zatytułowany _Model Pola Zachowań Seksualnych – koncepcja uwarunkowań zachowań seksualnych_, przedstawiający Czytelnikowi nowatorskie spojrzenie na zachowania seksualne ludzi. Jest to autorska koncepcja opracowana na podstawie wieloletniego doświadczenia w pracy z osobami dopuszczającymi się przemocy seksualnej. W niniejszym podręczniku została ona zaprezentowana po raz pierwszy.

W ocenie redaktorów naukowych zawartość merytoryczna tomu pierwszego „Seksuologii sądowej” pozwoli Czytelnikom na nowe, rzeczowe spojrzenie na zagadnienia związane z seksuologią sądową i opiniowaniem sądowo-seksuologicznym.

_Andrzej Depko, Aleksandra Krasowska_1.
Seksuologia sądowa w ujęciu historycznym i kulturowym -
Andrzej Depko

Wstęp

Granic pomiędzy normą a patologią seksualną, między pożądanym a niepożądanym społecznie zachowaniem seksualnym nie można ustalić w oderwaniu od warunków fizjologiczno-psychologicznych i społeczno-kulturowych, wśród których przebiega życie człowieka. Ponieważ uwarunkowania te się zmieniają, więc i wspomniane granice ulegają przesunięciu. Rozmaite anomalie życia seksualnego, które naruszają unormowany przez ustawodawcę tryb i zasady realizowania popędu seksualnego w społeczeństwie, stanowią obszar zainteresowania seksuologii klinicznej, sądowej, a także wymiaru sprawiedliwości.

Procesy kształtowania seksualności człowieka

Seksuologia kliniczna i seksuologia sądowa są obszernymi dyscyplinami naukowymi zajmującymi się funkcjonowaniem seksualnym człowieka w bardzo szerokim spektrum ‒ od prawidłowego, poprzez nieprawidłowe, aż do skrajnie patologicznego; zdrowego i dysfunkcjonalnego. Zachowania seksualne są zjawiskiem dynamicznym. Mogą się rozmaicie manifestować w różnych okresach życia (dzieciństwo, dojrzewanie, wiek dorosły), ulegając wpływom szeregu czynników determinujących i kodujących reaktywność seksualną (np. wczesny kontakt z materiałami erotycznymi). Seksuologia sądowa różni się od seksuologii klinicznej ostatecznym celem swojego działania. O ile seksuologia kliniczna zajmuje się patologią seksualną z punktu widzenia diagnostyki, leczenia i profilaktyki zaburzeń funkcji seksualnych, o tyle seksuologia sądowa interesuje się patologią seksualną, aby poprzez przeprowadzone badania ustalić te przesłanki, od których prawo karne uzależnia konsekwencje prawne wobec potencjalnego sprawcy. Podstawowym zadaniem seksuologii sądowej jest poszukiwanie odpowiedzi na pytania: Jaka jest geneza zachowań seksualnych naruszających obowiązujące prawo?, Jaka była motywacja sprawcy?, Czy istnieje ryzyko ponownego popełnienia zabronionego czynu? Końcowym etapem nie jest jednak podjęcie leczenia, lecz przedstawienie uzyskanych wyników w postaci syntetycznych wniosków, które będą pomocne organom wymiaru sprawiedliwości w rozumowaniu decyzyjnym dotyczącym winy i kary.

Holistyczne ujęcie zagadnień będących przedmiotem analizy dokonywanej przez współczesną seksuologię sądową wymaga ujęcia historycznego. Gdy ogarniemy szerokim, historycznym spojrzeniem zakres zakazów, tabu w sferze seksualnej, mniej czy bardziej skodyfikowanych w ustawodawstwach różnych regionów świata i w różnych okresach dziejowych bądź w kanonach religijnych zawierających szereg ograniczeń, a także norm karnych, okaże się, że zakres niepożądanych społecznie zachowań seksualnych był niezwykle szeroki (masturbacja, homoseksualizm, pedofilia, transwestytyzm, seks analny, oralny, sodomia). Ich ocena prawna i obyczajowa we wszystkich czasach była pochodną istniejącego porządku społecznego, który w dużej mierze uzależniony był od dominującej w danej kulturze religii.

Postęp wiedzy w każdej dziedzinie oparty jest na znajomości wiedzy nagromadzonej w przeszłości. Mimo iż postęp nauki obalił dawne twierdzenia i poglądy, to ich znajomość poszerza i pogłębia zrozumienie aktualnych zagadnień odnoszących się do funkcjonowania człowieka w społeczeństwie. Seksualność była i jest w dalszym ciągu istotnym elementem regulacji całokształtu stosunków społecznych. Szereg problemów naukowych z tego obszaru można należycie zrozumieć dopiero na podstawie ich rozumienia w przeszłości. Odnosi się to szczególnie do różnych przejawów seksualności człowieka, jego stereotypów, przesądów i obyczajów. Nie można zrozumieć problemów normy i patologii w seksuologii i ich odniesienia do zachowań przestępczych, jeśli nie prześledzi się historycznego ustosunkowania różnych społeczeństw do różnorodnych zachowań seksualnych, w tym również parafilnych. Ludzkie zachowania seksualne same w sobie są względnie stałe i tradycyjne. Największe zmiany zachodzą nie w rodzaju podejmowanych praktyk, lecz w teorii i dominujących poglądach odnoszących się do seksualności. Na zmianę społecznego podejścia do różnych zachowań seksualnych wpływają nie tyle realne praktyki seksualne podejmowane przez jednostki, bo one są zawsze do siebie podobne, lecz stan świadomości społecznej, ocena obyczajowa oraz prawna takich praktyk.

Normy erotycznego zachowania się są ściśle związane z hierarchicznymi wartościami przyjętymi przez społeczeństwo. Wynikają z nich i są im podporządkowane. Zdaniem Imielińskiego na kształtowanie się seksualności człowieka najistotniejszy wpływ miały takie czynniki, jak:

• rozwój nauki i związane z nim poznawanie prawidłowości rządzących życiem uczuciowym i erotycznym;

• rozwój stosunków społecznych wraz z podziałem społeczeństwa na klasy, zróżnicowaniem pozycji społecznych mężczyzny i kobiety, przyjęciem wartości nadrzędnych dla danego społeczeństwa;

• rodzaj religii przyjętej za obowiązującą w danym społeczeństwie i danej epoce;

• społeczne uwarunkowanie się do zagadnień erotyzmu wyrażające się w jego afirmacji i naturalnym podejściu lub też jego oficjalnym „potępieniu”, co znajdowało swój wyraz w zwyczajach i obyczajach, opinii publicznej, nakazach moralnych oraz prawie karnym .

Przekształcenie pierwotnego i prostego popędu rozrodczego w aktywność seksualną człowiek zawdzięcza procesowi ewolucji. Doprowadziła ona do daleko posuniętej redukcji zachowań instynktownych, oddzielenia funkcji hedonistycznej od prokreacyjnej oraz wynikającej z plastyczności możliwości kształtowania selektywności celów seksualnych, odmiennych u każdego człowieka. Istnieje zasadniczy spór dotyczący charakteru zasadniczego mechanizmu decydującego o ukształtowaniu seksualności oraz jej podstawach i zasadach społecznego funkcjonowania i regulacji. Spór dotyczy dylematu o prymat w powyższym względzie pomiędzy Naturą (rozumianą jako predyspozycje biofizjologiczne organizmu) a Kulturą (czyli systemem wyuczonych, różnorodnych wzorców zachowań, idei i norm stanowiących dorobek ludzkości, wspólnych dla określonej zbiorowości społecznej na kolejnych etapach jej historycznego rozwoju, umożliwiających sprawowanie społecznej kontroli nad wszelkimi aspektami życia) .

Zwolennicy podejścia biologicznego za główną determinantę ludzkich zachowań seksualnych uważają uwarunkowania biofizjologiczne. Ich zdaniem wszelkie zjawiska psychiczne, w tym również emocjonalno-seksualne, są integralnym składnikiem procesów neurofizjologicznych przebiegających w mózgu, zwłaszcza w korze mózgowej i ośrodkach podkorowych. W odniesieniu do emocji i popędu seksualnego kora mózgowa spełnia funkcję kontrolującą. Reguluje i kontroluje różnorodne i bardzo skomplikowane reakcje emocjonalno-seksualne. Mechanizmy korowe rozpoznają charakter bodźców wewnętrznych, „przerabiają” je na specyficzne dla człowieka odczuwanie oraz „scalają” wszelkie emocje z reakcjami seksualnymi. Ponadto kora mózgowa jest głównym narządem, za pomocą którego organizm ludzki utrzymuje kontakt ze środowiskiem, w którym się rozwija. Innym mechanizmem odpowiedzialnym za ludzkie zachowania jest oddziaływanie hormonów płciowych poprzez ich wpływ zarówno na zachowania agresywne, jak i popęd płciowy. Nad regulacją ich poziomu we krwi czuwa podwzgórze zlokalizowane w mózgu. Zaspokojenie popędu seksualnego jest niewątpliwie potrzebą fizjologiczną, zmierzającą do uwolnienia się od skumulowanego napięcia.

Kultura pozostaje w opozycji do regulacji biologicznej zachowań człowieka. Kształtuje osobowość każdego z nas za pośrednictwem nawyków kulturowych. Człowiek adaptuje się do życia w społeczeństwie nie za pośrednictwem instynktów, lecz poprzez uczenie się i przyswajanie norm społeczno-kulturowych. Zachowania seksualne człowieka nie są wrodzone ani instynktowne, ale wyuczone. Nie są dziełem natury, tylko kultury. Zdaniem Baumana kultura jest narzędziem porządkującym rzeczywistość. Autor ten uważa, że różnica pomiędzy naturą a kulturą polega na tym, że kulturą można sterować, mieć nad nią i dzięki niej kontrolę, a przede wszystkim można ją świadomie tworzyć .

Zdaniem socjologa Schelsky’ego: „kulturalne przeobrażenie popędu płciowego należy z całą pewnością do najistotniejszych zdobyczy człowieka, tak jak narzędzia i mowa” .

Dzięki kulturze społeczność utrzymuje ład i porządek, określoną strukturę i hierarchię. Liczne zachowania seksualne klasyfikowane jako parafilne, które są przedmiotem zainteresowania seksuologii klinicznej i sądowej, przybierają często postać zachowań wysublimowanych lub wyrafinowanych. Są efektem wyszukanego zaspokajania potrzeb, mających swoje korzenie w procesach kulturowych. Niektórzy twierdzą, że zachowania agresywne i przemoc seksualna są wytworem współczesnej kultury, która gloryfikuje przemoc i promuje niepożądane społecznie zachowania .

Badania pokazują, że zwiększona akceptacja gwałtu i interpersonalnej przemocy może nastąpić za sprawą materiałów niepornograficznych, w których pokazywana jest pozytywna reakcja ofiary na przemoc. Prowadzi to do postrzegania męskiej agresji wobec kobiet jako dozwolonej, ponieważ sugeruje się, że kobiety znajdują w niej przyjemność .

W procesie regulacji zachowań seksualnych kultura dostarcza systemu wartości, norm, zakazów, nakazów, wzorce zachowań oraz określone modele identyfikacji płciowej. Tym sposobem powstaje zespół zasad kontrolujących zachowanie, określających jego model, zgodność z panującym obyczajem, moralnością, umową społeczną.

Zorganizowane społeczeństwa posługują się nie tylko umowami, lecz także nakazami, zakazami i represjami. Są to zasadnicze elementy prawa. Jego zadaniem jest określanie i ochrona stosunków społecznych, akceptowanych sposobów zachowania, w tym często także zachowania seksualnego. Najstarszym źródłem tworzenia prawa był zwyczaj, reguły postępowania utrwalone w społeczności, usankcjonowane zwykle wolą przodków, bóstw czy autorytetów. Stosowanie zwyczaju przez sprawujących władzę nadawało mu rangę obowiązującego prawa i przekształcało w prawo zwyczajowe. W społeczeństwach nastawionych antyseksualnie prawie każde odchylenie naruszające normy moralne traktowane było jak przestępstwo, grzech lub choroba, co pociągało za sobą stosowanie różnych kar, aż do kary śmierci włącznie. Prześladowania wszystkiego, co wykraczało poza ramy moralności dokonywano na podstawie transcendentnego „prawa naturalnego”, do którego starano się dostosować wymagania społeczne.

Historia wskazuje, że w wielu kulturach prawo na ogół dość surowo represjonowało zachowania seksualne, które wykraczały poza obowiązujące konwencje społeczne . Oznacza to tym samym, że w każdej epoce i w każdym społeczeństwie na przestrzeni dziejów dochodziło do zachowań seksualnych, które współcześnie określamy mianem przemocy seksualnej.