Słowianie - ebook

WYKAZ SKRÓTÓW

+--------------------------------------+--------------------------------------+
| AH | - „Archaeologia Historica” |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| AP | - „Archaeologia Polona” |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| AR | - „Archeologické rozhledy” |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| AuF | - „Ausgrabungen und Funde” |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| BHR | - „Bulgarian Historical Review” |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| BZ | - „Byzantinische Zeitschrift” |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| CDCDS 1 | - _Codex diplomaticus regni |
| | Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae_, |
| | Band 1: _Diplomata annorum 743-1100 |
| | continens_, wyd. Marko Kostrenić, |
| | Zagreb 1967 |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| CDCDS 2 | - _Codex diplomaticus regni |
| | Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae_, |
| | Band 2: _Diplomata saeculi XII. |
| | continens (1101-1200)_, wyd. Tade |
| | Smičiklas, Zagreb 1904 |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| ČČH | - „Český časopis |
| | historický” |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| DA | - „Deutsches Archiv für Erforschung |
| | des Mittelalters” |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| DGVE | - „Drevnejšie gosudarstva Vostočnoj |
| | Evropy” |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| EEQ | - „East European Quarterly” |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| FOG | - „Forschungen zur osteuropäischen |
| | Geschichte” |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| HUS | - „Harvard Ukrainian Studies” |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| FRB | - „Fontes Rerum Bohemicarum” |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| JbGMOD | - „Jahrbuch für die Geschichte |
| | Mittel- und Ostdeutschlands” |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| JfGO | - „Jahrbücher für Geschichte |
| | Osteuropas” |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| KDW 1 | - _Kodeks dyplomatyczny |
| | Wielkopolski, tom I: zawiera |
| | dokumenty nr 1-616 z lat 984-1287_, |
| | wyd. Ignacy Zakrzewski, Poznań 1877 |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| KH | - „Kwartalnik Historyczny” |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| MBFIÖ | - _Mitteilungen des Bulgarischen |
| | Forschungsinstituts in Österreich_ |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| MGH AA | - _Monumenta Germaniae Historica. |
| | Auctores Antiquissimi_ |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| MGH Capit. | - _Monumenta Germaniae Historica. |
| | Capitularia regum Francorum_ |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| MGH SS | - _Monumenta Germaniae Historica. |
| rer. Merov. | Scriptores rerum Merovingicarum_ |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| MGH SS | - _Monumenta Germaniae Historica. |
| rer. Germ. | Scriptores rerum Germanicarum in |
| | usum scholarum separatim editi_ |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| MIÖG | - „Mitteilungen des Instituts für |
| | österreichische Geschichtsforschung” |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| MMFH | - _Magnae Moraviae Fontes Historici_ |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| MPH (SN) | - _Monumenta Poloniae Historica_ |
| | (_Series Nova_) |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| NF | - _Neue Folge_ |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| PA | - „Památky Archeologické” |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| PH | - „Przegląd Historyczny” |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| QMAN | - „Quaestiones Medii Aevi Novae” |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| RH | - „Roczniki Historyczne” |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| RZHP | - „Radovi Zavoda za hrvatsku |
| | povijest” |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| SA | - „Slavia Antiqua” |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| SN | - _Series Nova_ |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| SSS | - _Słownik starożytności |
| | słowiańskich. Encyklopedyczny zarys |
| | kultury słowian od czasów |
| | najdawniejszych do schyłku wieku |
| | XII_, 8 Bande, Wrocław et al. |
| | 1961-1991 |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| SUB I | - _Schlesisches Urkundenbuch_, Band |
| | 1: _971-1230_, wyd. Heinrich Appelt, |
| | Wien et al. 1971 |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| SSBP | - _Studia Slavica et Balcanica |
| | Petropolitana_ |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| SŹ | - „Studia Źródłoznawcze” |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| WdS | - „Welt der Slaven. Internationale |
| | Halbjahresschrift für Slavistik” |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| WSJ | - „Wiener Slavistisches Jahrbuch” |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| ZRVI | - „Zbornik Radova Vizantološkog |
| | Instituta” |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| ZfA | - „Zeitschrift für Archäologie” |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| ZfO | - „Zeitschrift für |
| | Ost-Forschung” |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| ZfSlPh | - „Zeitschrift für Slavische |
| | Philologie” |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| ZfS | - „Zeitschrift für Slawistik” |
+--------------------------------------+--------------------------------------+PRZEDMOWA DO WYDANIA POLSKIEGO

Pamięć o przeszłości zawsze kształtują subiektywne postawy i zainteresowania społeczne. W przypadku naukowej (re)konstrukcji minionej rzeczywistości dochodzą do tego jeszcze obowiązujące konwencje, które podlegają nie tylko prymatowi uzasadnionego metodycznie „obiektywizmu”, lecz także w równej mierze wpływom kontekstu społecznego, kulturowego i politycznego. Od początku nowoczesnych badań historycznych warsztat historyka jest osadzony w tradycjach „narodowych”. Nie zmienił tego nawet fakt, że ostatnio historiografia skupia się na powiązaniach transnarodowych i „globalnym” wymiarze procesów historycznych.

Szczególnie wyraźnie widać to, gdy zachodzi potrzeba przetłumaczenia naukowego tekstu historycznego, napisanego w konkretnym narodowym środowisku językowym i naukowym. Nawet po przetłumaczeniu tekst taki nie będzie mógł - i co ważne, nie będzie _chciał_ - wyprzeć się swojego pochodzenia. Dlatego polskiemu czytelnikowi, przyzwyczajonemu do własnych narodowych narracji, tradycji i konwencji, niektóre sformułowania zawarte w niniejszej książce mogą wydać się dziwne - np. terminologia geograficzna, według której do „Europy Wschodniej” lub „wschodniej części Europy” zaliczane są też Polska, Czechy i Bałkany, a więc która w szerszym (zewnętrznym) ujęciu zalicza do Europy Wschodniej ziemie przedstawiane w Polsce wyłącznie jako należące do Europy Środkowej, Europy Środkowo-Wschodniej lub Europy Południowo-Wschodniej (por. mapa 5).

Także przestrzenie historyczne nie istnieją same w sobie; są one konfigurowane i „tworzone” dopiero w wyniku patrzenia na przeszłość przez pryzmat konkretnych pytań. W tym sensie, przedstawiając je, nie opieram się na sztywnym schemacie geograficznym, według którego poszczególne kraje słowiańskojęzyczne opisywane są zawsze w tej samej, konkretnej kolejności. Wywód na temat krajów lub regionów (tzn. kolejność poszczególnych podrozdziałów) następuje według kryterium treściowo-chronologicznego, a nie w porządku geograficznym, z północy na południe lub z zachodu na wschód.

Także periodyzacja wynika z konwencji przyjętych w niemieckojęzycznej mediewistyce; obejmuje ona: „wczesne średniowiecze” (VI-IX/X w.), „pełne średniowiecze” (X-XII/XIII w.) i „późne średniowiecze” (XIII-XV w.). W kontekście opisywanego okresu (VI-XV w.) taki podział wydaje się uzasadniony, nawet jeśli dla poszczególnych regionów/krajów są możliwe, a w narodowych historiografiach stosowane inne periodyzacje i nazwy epok.

Edycje źródeł i literatura naukowa pisana cyrylicą przytaczane są zgodnie transliteracją przyjętą w niemieckich badaniach. Natomiast dla lepszego odbioru wszystkie nazwy (o ile to możliwe) podawane są w spolonizowanej formie, z reguły zgodnie z nazewnictwem stosowanym w _Słowniku starożytności słowiańskich_ (por. tom 8, s. 635-814, Indeksy). W przypadkach spolonizowanych nazw oryginalne określenie znajduje się w indeksie, podzielonym na trzy rubryki (osoby; nazwy geograficzne; etnonimy i związki osób). W przypadku osób indeks zawiera także daty ich urodzenia i śmierci, więc nie są one podawane w głównym tekście.ROZDZIAŁ I
PROLOG: WYOBRAŻENIE SŁOWIAN W NOWOŻYTNOŚCI

W 1525 r. na pozostającej pod panowaniem weneckim wyspie chorwackiej Hvar mnich dominikański i profesor teologii Vinko Pribojević wygłosił mowę pochwalną, w której gloryfikował swoje miasto ojczyste i rodzinną Dalmację. Jak oświadczył, zwracał się do współobywateli jako Dalmatyńczyk (_Dalmata_), w następnej kolejności jako Iliryjczyk (_Illyrius_), a w końcu jako Słowianin (_ac demum Slauus_). Z tego też powodu chciał nie tylko opowiadać o przeszłości wyspy Hvar i Dalmacji, lecz także do Słowian mówić o ich losie (_coram Slauis de Slauorum fortunis_) oraz o pochodzeniu i chwale rodu słowiańskiego (_Slauonici generis_). Przy tym określenie „naród Słowian” (_Slauorum natio_) pojmował bardzo szeroko. Nie tylko zaliczał do niego mieszkańców prawie wszystkich regionów słowiańskojęzycznych północnej i południowo-wschodniej Europy, lecz także propagował traktowanie jako Słowian Gotów, starożytnych Macedończyków, Greków, Traków i Iliryjczyków, a tym samym np. Aleksandra Wielkiego, Arystotelesa, św. Hieronima i kilku cesarzy rzymskich.

Jednocześnie przypisywał Słowianom pochodzenie biblijne, a ich genealogię wiązał z wyobrażeniem, jakoby od czasu babilońskiego pomieszania języków jako potomkowie Tirasa, syna Jafeta (_Thyre posteritas_) mieszkali na Bałkanach, zatem Bałkany stanowiły ziemie rdzennie słowiańskie. Z tej „praojczyzny” Słowianie mieli się rozprzestrzeniać, zajmując w toku okrytych chwałą wypraw wojennych i podbojów miejsca, które obecnie zamieszkują. Przy tym „dzięki swej dzielności zdusili arogancję Persów, osłabili siłę Asyryjczków i Medów, obalili pychę Egipcjan, spętali doskonałość Greków, przemogli okrucieństwo Scytów, przezwyciężyli wielką liczbę Hindusów, pokonali biegłość Hiszpanów, ostudzili waleczność Galów i zdobyli przychylność wyniosłych Rzymian”. Plemię Słowian (_Slauonicum genus_) może się więc poszczycić - tak zwracał się do swoich słuchaczy - imponującą mocą i wielkością.

Ta mowa pochwalna, inspirowana humanistyczną retoryką i nauką, nie tylko kreowała „obraz wielkości i dumnej przeszłości Słowiańszczyzny, przesycony wzniosłym uczuciem pansłowiańskim”. Była jednocześnie historyczno-polityczną próbą odparcia groźnych obcych roszczeń i podtrzymania prawa do odrębności politycznej i kulturalnej - w tym konkretnym przypadku: starań słowiańskojęzycznych Dalmatyńczyków o uniknięcie obcego panowania weneckiego i osmańsko-tureckiego oraz przeciwstawienia się im przez zawiązanie „słowiańskiego” przymierza. Probojević, który sam spędził kilka lat w Polsce, przedstawił swoim słuchaczom polskiego króla Zygmunta I Starego jako zwycięzcę m.in. nad Turkami, co zapewne miało pokazać, że przymierze to nie musiało pozostać w sferze idei, lecz mogło przybrać formę konkretnego sojuszu wojskowego przeciwko Turkom. Oba te aspekty - wyobrażenie Słowian jako wspólnoty ideowej oraz polityczna instrumentalizacja tej wspólnoty - uczyniły z Vinko Pribojevića inspiratora nowoczesnej idei słowiańskiej.

Odkrycie Słowian na Zachodzie między barokiem a romantyzmem

Podczas gdy słowiańskojęzyczni myśliciele humanistyczni i wczesnobarokowi, tacy jak Pribojević, tworzyli pierwsze nowożytne idee pansłowiańskie - które jednak nie miały większego oddziaływania na współczesnych - nowożytny Zachód przyglądał się światu słowiańskiemu z coraz większą uwagą. W początkach nowożytności w związku ze zintensyfikowanymi stosunkami dynastyczno-politycznymi i gospodarczymi zaczęła rosnąć liczba opisów podróży, które dzięki wynalazkowi druku można było szeroko rozpowszechniać. Informowały one mieszkańców Europy Środkowej i Zachodniej o - jak w 1577 r. pisał Sigismund von Herberstein - „obyczajach narodów sąsiednich, wielkich czynach, dotąd nieznanych, i prawdziwej ich historii”. Ich autorzy skupiali się przy tym zwykle na charakterystyce poszczególnych narodów słowiańskojęzycznych, a jako element wspólny dostrzegali i odnotowywali - jeżeli w ogóle - jedynie pokrewieństwo językowe.

Reformacja i kontrreformacja sprawiły, że poszczególne języki słowiańskie znalazły się w centrum zainteresowania. Już nie uczone spekulacje na temat słowiańskiej praojczyzny albo wspólnej tożsamości słowiańskiej, lecz praktyczne poznanie, systematyzacja i zastosowanie poszczególnych języków słowiańskich musiały stać się przedmiotem pracy duchownych, jeśli chcieli dotrzeć do wiernych. Tak rozpoczęło się świadome badanie świata słowiańskiego. Choć motywacje i pespektywy były różne, to najczęściej jednak pytano o powstanie, rozwój i pokrewieństwo języków słowiańskich. Te pierwsze naukowe badania slawistyczne wkrótce nabrały rozpędu. Początkowo przejawiały się przede wszystkim w pismach z zakresu historii Kościoła i teologii oraz dziełach językoznawczych. Nowe rozmówki, gramatyki i słowniki nie tylko służyły do praktycznej nauki języka, lecz przyczyniały się także do jego konsolidacji i kodyfikacji. Jednocześnie stwarzały warunki do systematycznego porównywania języków, co było pierwszym krokiem do rozwoju współczesnego językoznawstwa.

Szczególnie intensywnie prowadzono takie badania na obszarach językowo mieszanych i pogranicznych. Na terenach nadbałtyckich badano przede wszystkim język polski, w Saksonii i Łużycach serbsko-łużycki, a w północno-wschodniej Bawarii język czeski. Wszędzie przedmiotem badań były konkretne języki i ich użytkownicy, a nie „Słowianie” jako wyimaginowana wielka wspólnota. Dotyczy to również - jeszcze stosunkowo niewielkiej - liczby dysertacji napisanych na poszczególnych uniwersytetach na temat historii, języka i kultury narodowej Słowian.

W XVIII w., kiedy oświecenie utorowało drogę racjonalnemu myśleniu naukowemu, badania slawistyczne weszły na nowy poziom. Pod wpływem coraz intensywniejszych powiązań politycznych i gospodarczych między terytoriami niemieckimi a Królestwem Polskim oraz w miarę otwierania się Rosji carskiej na Zachód od czasów Piotra Wielkiego wymiana intelektualna stała się intensywniejsza. Wielu słowiańskojęzycznych studentów przybywało na prężnie rozwijające się uniwersytety niemieckie (w tym do nowo założonych uczelni w Halle i Getyndze), podczas gdy niemieccy intelektualiści nawiązywali ożywioną komunikację z przedstawicielami świata słowiańskiego, u których z kolei rodziło się nowe zainteresowanie własnym językiem i własną kulturą. Osobiste kontakty i obszerna korespondencja były podstawowym źródłem, z którego Gottfried Wilhelm Leibnitz, jeden z czołowych przedstawicieli nowego rozumienia nauki, czerpał wiedzę na temat języków, narodów i kultur słowiańskich.

Jego zainteresowania slawistyczne wiązały się z pragnieniem napisania historii powszechnej narodów. Uważał za niezbędne zbadanie historii języka, względnie relacji zachodzących pomiędzy poszczególnymi językami. Jego klasyfikacja języków słowiańskich, badania etymologiczne i leksykalne oraz podstawowe rozważania z zakresu językoznawstwa komparatystycznego przyczyniły się do ogromnego postępu w tej dziedzinie. Przez pewien czas Leibnitz szczególną uwagę poświęcał Drzewianom Połabskim. Od początku XVIII w. zajął się - zainspirowany reformami Piotra Wielkiego, z którym pozostawał w kontaktach osobistych - przede wszystkim historią i współczesnością Rosji. Rosja i niemiecko-rosyjska wymiana naukowa miały stanowić szczególnie ważne zadanie Berlińskiej Akademii Nauk, założonej pod patronatem Leibnitza w 1700 r.

Do połowy XVIII w. w świadomości zachodnioeuropejskiej „Słowianie” ustępowali miejsca coraz bardziej szczegółowym obrazom Rosjan, Polaków, Serbów łużyckich, Czechów, Chorwatów czy Serbów. Świadczy o tym odpowiedni wpis w leksykonie Johanna Zedlera (_Grosses Vollständiges Universal-Lexicon aller Wissenschafften und Künste_). Wpis opublikowany w 1743 r. w 38. tomie tego prawdopodobnie najbardziej ambitnego przedsięwzięcia encyklopedycznego czasów nowożytnych definiuje i opisuje „Słowian” w pierwszym rzędzie jako zjawisko należące do przeszłości: „Słowianie niegdyś nazwa potężnego narodu, który rozprzestrzeniał się przez Węgry, Polskę, Rosję, Prusy, Pomorze, Meklemburgię, Czechy, Śląsk i wiele innych sąsiednich krajów” i przetrwał do dziś tylko w części Węgier, „Dalmacji, Ilirii i tzw. Sklawonii”.

Artykuł przedstawia więc czytelnikowi tylko wczesnośredniowieczną przeszłość słowiańską od migracji aż do chrystianizacji i, co znamienne, poświęca jedną czwartą rozdziału opisowi dawnych plemiennych praktyk kultowo-religijnych. Do habsburskich pozostałości „narodu słowiańskiego” odnosi się w artykule tylko kilka niekonkretnych uwag o ich pracowitości, dużej płodności i emocjonalności. Tym samym Leksykon Uniwersalny antycypuje późnooświeceniowe opisy i romantyczne zachwyty nad „słowiańskim charakterem narodowym“, które wkrótce uczyniły z historyków i pisarzy takich jak August Ludwig Schlözer i Johann Gottfried Herder nowożytnych „odkrywców Słowian”.

Schlözer, który działał od 1754 r. w Getyndze, a w latach 1761-1767 także w Petersburgu, przede wszystkim zajmował się historią Rosji. Mimo to prowadzone przez niego podstawowe badania nad źródłami oraz szczegółowe opisy znacząco przyczyniły się do unaukowienia całej slawistyki. Racjonalne podejście oświeceniowe umożliwiło mu sporządzenie pierwszego opartego na solidnych podstawach naukowych podziału słowiańskich ludów według kryteriów geograficznych i wewnętrznych powiązań oraz pozwoliło dokonać trafnej klasyfikacji ich języków. „Poza Arabami”, podkreślał, nie ma „narodu na całej ziemi, który by się tak zadziwiająco rozprzestrzenił, tak rozpowszechnił swój język, poszerzył swoją władzę i kolonie”. Mimo to „historia tego wielkiego narodu, tak bogatego zarówno w przedziwne wydarzenia, jak i wiarygodne pomniki historyczne, jest obecnie tak mało znana”, że niektórzy współcześni „nie uznają ich nawet za rodowitych Europejczyków, lecz wywodzą ich z Pontu i Kaukazu”.

Wydana drukiem w 1771 r. Historia powszechna nordycka (_Allgemeine Nordische Geschichte_), w której znalazło się to stwierdzenie, posłużyła Johannowi Gottfriedowi Herderowi za główne źródło wiedzy, gdy w połowie lat osiemdziesiątych XVIII w. zamieszczał w (opublikowanych w 1791 r.) _Myślach o filozofii dziejów_ krótki rozdział o Słowianach (księga 16, IV). Weimarski superintendent generalny zdecydowanie nie był ekspertem w temacie Słowian. Nie znał żadnego języka słowiańskiego, a jego rodzinne Prusy Wschodnie, lata studiów w Królewcu i działalność nauczycielska w Rydze dały mu jedynie powierzchowną wiedzę o nich. Krótkie wywody, ograniczone do wczesnych dziejów Słowian z okresu, kiedy nie mieli oni jeszcze własnego państwa, oraz do politycznej sytuacji Polski i Rosji w czasach Herdera, były raczej manifestem filozoficzno-politycznym, a nie rozprawą slawistyczną.

Herderowi chodziło w „rozdziale słowiańskim” o to, by na przykładzie Słowian propagować oświeceniowo-romantyczny ideał powszechnego postępu ludzkości. Ideał ten implikował uznanie odrębnej tożsamości każdego narodu, który Herder pojmował jako organiczną jedność, poddaną procesom stawania się i przemijania, jak każde indywiduum ludzkie. Przy tym tożsamość narodu manifestowała się według niego w jego języku i napisanej w tym języku poezji. Zbieraniu świadectw poezji ludowej poświęcił więc Herder szczególną uwagę. Miał bowiem nadzieję, że m.in. poprzez popularyzowanie starych pieśni ludowych uda mu się szerzyć swój ideał człowieczeństwa. Prędzej czy później postęp ludzkości musiał według Herdera doprowadzić do tego, że „europejskie prawodawstwo i polityka będą musiały wspierać i zaczną wspierać cichą pracowitość i spokojne współżycie narodów zamiast ducha wojny”.

Dla tej wizji Herder idealizował „ludy słowiańskie” jako „naród” nad wyraz pracowity i pokojowy, jako wspólnotę wiodącą „życie na swój sposób radosne, muzykalne, ludzi dobroczynnych, gościnnych aż do rozrzutności, miłośników wiejskiej wolności”, którzy jednak z powodu swojego „miękkiego charakteru”, na skutek „zamiłowania do spokoju i pracy domowej” byli uciskani przez sąsiadów, zwłaszcza przez Niemców, i zostali przez nich pozbawieni wolności. Była to charakterystyka, której toposy znajdują się już w wczesnośredniowiecznych źródłach bizantyńskich, a w podobnej formie pojawiają się także w innych współczesnych dziełach. Herder wywiódł z nich jednak proroctwo o dużej sile oddziaływania. Pod koniec rozdziału słowiańskiego z naciskiem zwracał się do Słowian słowami „tak i wy, tak głęboko zatopione, niegdyś pracowite i szczęśliwe narody, kiedyś w końcu ockniecie się z długiego, bezczynnego snu, uwolnicie się z pęt, wykorzystacie jako waszą własność piękne ziemie od Morza Adriatyckiego po Karpaty, od Donu po Wełtawę i będziecie mogli świętować swoje dawne święta, spokojnie pracować i handlować”.

Idee wspólnoty słowiańskiej i nowożytne kształtowanie narodowości

Herderowskie wezwanie do przebudzenia skierowane do narodów słowiańskich zostało ochoczo podchwycone przez słowiańskojęzycznych intelektualistów. Chociaż do wykształcenia samoświadomości narodowej nie były im potrzebne wyłącznie impulsy zewnętrzne, to jednak chętnie przyjęli myśl o równouprawnieniu wszystkich narodów, ideał człowieczeństwa, odwołujący się do cech słowiańskich i wizję emancypacji narodowej jako autorytatywne potwierdzenie swojej dumy i na nich budowali swoje aspiracje narodowo-polityczne.

Ich roszczenia skierowane były przeciwko Ancien regime'owi, wstrząśniętemu co prawda, lecz bynajmniej nie pokonanemu przez Wielką Rewolucję Francuską i wojny napoleońskie, w którym ludy słowiańskie wciąż pozostawały poddane obcej władzy. Jedynie wschodniosłowiańscy Rosjanie posiadali niezależne państwo w postaci imperium carskiego, jednak jego monarchiczno-autokratyczny ustrój raczej wzmacniał ucisk restauracyjny - do wewnątrz i na zewnątrz - aniżeli wspierał nadzieje na emancypację Słowian. Wszystkie inne ludy słowiańskie - jak Polacy, Czesi, Chorwaci, Serbowie lub Bułgarzy - albo spoglądały z żalem na historyczną, utraconą dawno lub niedawno niepodległość, którą chciały odzyskać, albo - jako Serbowie łużyccy, Słoweńcy, Słowacy i Ukraińcy - dopiero zaczynały kształtować własną świadomość narodową. Polacy, których państwo zostało rozdzielone między Prusy, Rosję i Austrię, oraz Czesi i Chorwaci, przyłączeni do państwa Habsburgów, mieli przynajmniej, jako narody o strukturze stanowej i mające szlachtę, pewne prawa i autonomie. Prawosławni Serbowie, żyjący wśród Węgrów w Baczce i Banacie, czyli w państwie Habsburgów, cieszyli się ograniczonymi przywilejami wyznaniowymi.

Natomiast Słowacy, włączeni do Królestwa Węgier, czyli de facto habsburscy, Słoweńcy, należący także do Austrii, a dokładniej do krajów koronnych Styrii, Karyntii i Krainy, Serbowie łużyccy, podzieleni między Prusy i Saksonię, Ukraińcy, żyjący w Rosji Carskiej i państwie Habsburgów, oraz Serbowie, Bośniacy i Bułgarzy, podlegający władzy osmańskiej, nie mieli jako grupy narodowościowe żadnych praw. Zwykle nie mieli też własnej szlachty ani elit miejskich, jako że wyższe warstwy ich społeczeństw zasymilowały się z nadającymi ton obcymi elitami (niemieckimi, polskimi, węgierskimi, włoskimi, greckimi) i dopiero w efekcie tzw. odrodzenia narodowego w ogóle przypominały sobie o swojej słowiańsko-narodowej tożsamości.

Na początku XIX w. obietnice Napoleona dalej podsycały kiełkujące nadzieje narodowo-polityczne, ostatecznie jednak wszędzie głęboko je rozczarowały. Po kongresie wiedeńskim w 1815 r. obcą władzę odczuwano tym boleśniej. Niemniej jednak wyobrażenie o wspólnocie słowiańskiej, konstytuowanej przez wspólny język, wspólną wczesną historię i kulturę oraz idea jednego narodu słowiańskiego, reprezentowana od lat osiemdziesiątych XVIII w. przez czeskiego slawistę oświeceniowego i twórcę „słowiańskiej nauki o dziejach” (Slawische Altertumskunde), Josefa Dobrovskýego, nie miały w swych początkach służyć celom politycznym. Wczesnym zachodnio-słowiańskim przedstawicielom tej idei chodziło przede wszystkim o ukierunkowanie i wspieranie wspólnoty językowej i kulturowej.

Tylko w tym sensie Jan Kollár - który w latach 1817-1819 studiował w Jenie, był pod wrażeniem demonstracji patriotycznych na zamku Wartburg (Wartburgfest), następnie działał jako pastor parafii luterańsko-słowiańskiej w Budapeszcie, a od 1849 r. jako profesor dziejów słowiańskich w Wiedniu - wzywał w 1824 r. „rozproszonych Słowian”, by „złączyli się w jedno i nie byli już tylko fragmentami”. W stworzonej w latach 1836-1837 koncepcji „wzajemności słowiańskiej” charakteryzował Słowian jako „naród”, podzielony na cztery plemiona mające cztery języki (rosyjski, polski, czeski i iliryjski, czyli serbsko-chorwacki), jednak zdecydowanie relatywizował wymiar polityczny tej wymyślonej jedności. Według Kollára miała ona być realizowana nie przez jakiś związek polityczny, lecz jedynie przez dbanie o rozwój szkół, instytutów języków słowiańskich, księgarń, czasopism, kongresów, podróży oraz odnośną korespondencję pomiędzy intelektualistami.

Ten ostatni punkt realizował m.in. Pavel Jozef Šafárik, rodak Kollára, który w latach 1815-1817 również studiował w Jenie, w latach 1818-1833 pracował jako nauczyciel w serbskim gimnazjum prawosławnym w południowo-węgierskim Nowym Sadzie, a od roku 1833 w Pradze. Stworzył on naukowe podstawy dla koncepcji słowiańskiej wzajemności, co czyni go jednym z założycieli slawistyki (obok Josefa Dobrovskýego i działającego w wiedeńskiej Bibliotece Trybunału Słoweńca Jerneja Kopitara). Jego _Historia języka i literatury słowiańskiej według wszystkich gwar_, opublikowana po niemiecku w 1826 r., przedstawiała słowiańską jedność jako sumę językowo-literackich indywidualności wszystkich ludów słowiańskich. W swoich badaniach archeologiczno-historyczno-etnograficznych, zwłaszcza w opublikowanych w 1837 r., na początku po czesku, _Słowiańskich starożytnościach_, próbował odnaleźć wspólnotę słowiańską przede wszystkim poprzez skrupulatne badanie źródeł dotyczących wczesnej historii Słowian.PRZYPISY

Pełne dane cytowanych dzieł podawane są w przypisach tylko wtedy, gdy dzieła te są cytowane jeden raz; w przypadku dzieł cytowanych wielokrotnie podawane są tylko skrócone tytuły, natomiast w pełnym brzmieniu wyszczególnione są one w spisie literatury i spisie źródeł.
_Oratio fratris Vincentii Priboevii sacrae theologiae professoris Ordinis Praedicatorum de origine successibusque Slavorum_, w: Pribojević, _O podrijetlu_, s. 45-104, cytaty: s. 56, 59, 60, 75; tekst został po raz pierwszy opublikowany w 1532 r. w Wenecji_._

Alois Schmaus, _Vincentius Priboevius, ein Vorläufer des Panslawismus_, JfGO 1 (1953), s. 243-254, tutaj s. 245.

Por. Miroslav Kurelac, _Vinko Pribojević i njegovo djelo_, w: Pribojević, _O podrijetlu_, s. 9-44; Akimova, Mel’nikov, _Ideja slavjanskoj obščnosti_, s. 13-14; Fine, _When Ethnicity_, s. 223-225.

Po opublikowaniu w 1595 r. w Wenecji przez słowiańskojęzycznego żeglarza Malaspalliego włoskiego tłumaczenia _Oratio de origine successibusque Slavorum_ Probojevića raguzański mnich benedyktyński Mauro Orbini (1563-1610) wydał w 1601 r. - także po włosku - historię królestwa słowiańskiego: Mauro Orbini_, Il regno degli Slavi hoggi corrottamente detti Schiavoni_ , wyd. Sima Ćirković, Peter Rehder, München 1985; por. Giovanna Brogi Bercoff, _Królestwo Słowian Maura Orbiniego a europejskie dziejopisarstwo XVI wieku_, w: eadem, _Królestwo Słowian. Historiografia Renesansu i Baroku w krajach słowiańskich_, Izabelin 1998, s. 43-77; Domagoj Madunić, _Strategies of Distinction in the Work of Vinko Pribojević_, w: _Whose Love of Which Country? Composite States, National Histories and Patriotic Discourses in Early Modern East Central Europe_, red. Balázs Trencsényi, Marton Zászkalicky, Boston 2010, s. 177-202. Później na znaczeniu zyskało przede wszystkim dzieło chorwackiego księdza Juraja Križanića; o nim por. artykuły w tomie zbiorowym _Juraj Križanić (1618-1683). Russophile and Ecumenic Visionary. A Symposium_, red. Thomas Eekman, Ante Kadić, The Hague-Paris 1976; Marek Příhoda, _Slovanství Juraje Križaniće_, w: _Slovanství ve středoevropském prostoru_, s. 192-202; Obšust, _Konstrukcija slovenstva_, s. 32-37.

Sigismund zu Herberstein, _Reise zu den Moskowitern 1526_, wyd. Traudel Seifert, München 1966, s. 53.

O postrzeganiu Europy Wschodniej we wczesnych czasach nowożytnych por. np. teksty w _Die gelehrte Welt des 17. Jahrhunderts über Polen. Zeitgenössische Texte_, wyd. Elida Maria Szarota, Wien et al. 1972; artykuły w _Russen und Rußland aus deutscher Sicht 9.-17. Jahrhundert_, red. Mechthild Keller, München 1985 oraz Andrej V. Doronin, _Das Bild der Russen bzw. Moscoviter auf der historischen und kognitiven Landkarte der deutschen Humanisten 1490-1530_, „Orbis terrarum. Internationale Zeitschrift für historische Geographie der Alten Welt” 13 (2015), s. 83-101.

O początkach językoznawczych badań slawistycznych we wczesnych czasach nowożytnych por. Zeil, _Slawistik_, s. 11-61.

Także we Francji, Anglii i Włoszech obraz wschodniej części Europy i jej „słowiańskiej” przeszłości ewoluował w okresie oświecenia; por.: Larry Wolff, _Inventing Eastern Europe. The Map of Civilization on the Mind of the Enlightenment_, Stanford 1994, zwłaszcza s. 190, 208-209, 274, 285-320; idem, _Venice and the Slavs. The Discovery of Dalmatia in the Age of Enlightenment_, Stanford 2001, zwłaszcza s. 173-227.

O zainteresowaniu Leibnitza Słowianami por. Konrad Bittner, _Slavica bei G. W. Leibniz_, „Germanoslavica” 1 (1931/1932), s. 3-32, 161-234, 509-557; Eduard Winter, Conrad Grau, _Gottfried Wilhelm Leibniz 1646-1716_, w: _Wegbereiter_, s. 25-37; Zeil, _Slawistik_, s. 47-55; Malte-Ludolf Babin, _Leibniz und das Dravänopolabische_, „Niedersächsisches Jahrbuch für Landesgeschichte” 72 (2000), s. 191-205.

Johann Heinrich Zedler, _Grosses vollständiges Universal-Lexicon aller Wissenschafften und Künste_, Band 38, Leipzig-Halle 1743, s. 30-34.

Günter Mühlpfordt, _August Ludwig Schlözer 1735-1809_, w: _Wegbereiter_, s. 133-156; Reinhard Lauer, _Schlözer und die Slawen_, w: _August Ludwig (von) Schlözer in Europa_, red. Heinz Duchhardt, Martin Espenhorst, Göttingen 2012, s. 23-40.

August Ludwig Schlözer, _Allgemeine Nordische Geschichte_, Halle 1771, s. 222-241, cytat: s. 221-222.

Ogólnie o Herderze pisał ostatnio Yann Philipp Leiner, _Schöpferische Geschichte. Geschichtsphilosophie, Ästhetik und Kultur bei Johann Gottfried Herder_, Würzburg 2012; Michael Maurer, _Johann Gottfried Herder. Leben und Werk_, Köln et al. 2014; Kristina Kuhn, _Subtexte der Menschheitsgeschichte. Zur Literarisierung von Geschichtsphilosophie bei Immanuel Kant, Johann Gottfried Herder und Christoph Martin Wieland_, Bielefeld 2018.

Ten i kolejne cytaty wg: Johann Gottfried Herder, _Ideen zur Philosophie der Geschichte der Menschheit_, w: _Herders Werke in fünf Bänden_, Band 4, wyd. Regine Otto, Berlin-Weimar 1982, s. 393-395; o „rozdziale słowiańskim” por. także: Peter Drews, _Herder und die Slaven. Materialien zur Wirkungsgeschichte bis zur Mitte des 19. Jahrhunderts_, München 1990, zwłaszcza s. 43-54, 195-197; Ulrich Püschel, _„Die Slawischen Völker nehmen auf der Erde einen größeren Raum ein, als in der Geschichte” - zu Herders „Slawen-Kapitel”_, „Germanoslavica. Zeitschrift für germano-slawische Studien” 3(8) (1996), s. 95-105.

O recepcji Herdera wśród narodów słowiańskojęzycznych por. Holm Sundhaussen, _Der Einfluss der Herderschen Ideen auf die Nationsbildung bei den Völkern der Habsburger Monarchie_, München 1973; Maria Wawrykowa, _Johann Gottfried Herder und die polnische Geschichtsphilosophie der ersten Hälfte des 19. Jahrhunderts_, ZfS 23 (1978), s. 835-843; Karol Rosenbaum, _Osudy Herderovej kapitoly o Slovanoch v českom a slovenskom národnom obrození_, „Slavia. Časopis pro slovanskou filologii” 49 (1980), s. 48-56; H. Barry Nisbet, _Herder’s Conception of Nationhood and its Influence in Eastern Europe_, w: _The German Lands and Eastern Europe. Essays on the History of ther Social, Cultural and Political Relations_, red. Roger P. Bartlett, Karen Schönwälder, Basingstoke 1999, s. 115-135; Anna Rothkoegel, _Johann Gottfried Herder und die panslavistischen Ideen bei den Westslaven_, w: _Europavisionen im 19. Jahrhundert. Vorstellungen von Europa in Literatur und Kunst, Geschichte und Philosophie_, red. Wulf Segebrecht, Würzburg 1999, s. 101-111; Lilla Moroz-Grzelak, _Herderowska filozofia dziejów w „przebudzeniu” narodów słowiańskich_, „Sophia” 6 (2006), s. 15-25; Obšust, _Konstrukcija slovenstva_, s. 65-69.

Podstawowe informacje o nowożytnych procesach powstawania narodów w Europie Wschodniej: Miroslav Hroch, _Die Vorkämpfer der nationalen Bewegungen bei den kleinen Völkern Europas. Eine vergleichende Analyse zur gesellschaftlichen Schichtung der patriotischen Gruppen_, Prag 1968; idem, _Das Europa der Nationen. Die moderne Nationsbildung im europäischen Vergleich_, Göttingen 2005; idem, _Národy nejsou dílem náhody. Příčiny a předpoklady utváření moderních evropských národů_, Praha 2009.

Josef Dobrovský, _Institutiones linguae slavicae dialecti veteris_, Wien 1822; idem: _Slavín. Botschaft aus Böhmen an alle slawischen Völker oder Beiträge zur Kenntnis der slavischen Literatur nach allen Mundarten_, Prag 1806; por. Eduard Winter, _Josef Dobrovský_, w: _Wegbereiter_, s. 175-184; Markus Wirtz, _Josef Dobrovský und die Literatur. Frühe bohemistische Forschung zwischen Wissenschaft und nationalem Auftrag_, Dresden-München 1999; o początkach „słowiańskiej nauki o dziejach” lub „słowiańskiej archeologii” por. Sebastian Brather, _Slawenbilder, „Slawische Altertumskunde" im 19. und 20. Jahrhundert_, AR 53 (2001), s. 717-751, zwłaszcza s. 720-723.

Jan Kollár, _Slávy dcera we třech zpěwych_, Buda 1824; cytat wg: _Slávy dcera. Lyricko-epická báseň v pětí zpěvích. Z přídavkem básní drobnějších_, Praha 1868, s. 183: „Slávové, vy národ zlomkovitý! / Sily sjednocené dělaji”.

Ján Kollár, _Rozpravy o Slovanské vzájemnosti_, wyd. Miloš Weingart, Praha 1929, s. 39; pierwsze wydanie pod tytułem _O literárnej vzájemnosti mezy kmeny a nářečími slavskými_, „Hronka” 1 (1836), s. 39-53; wydanie niemieckie rozszerzone: _Über die literarische Wechselseitigkeit zwischen den verschiedenen Stämmen und Mundarten der slawischen Nation_, Pest 1837; tłumaczenie na język angielski: Ján Kollár, _Reciprocity Between the Various Tribes and Dialects of the Slavic Nation_, wyd. Alexander Maxwell, Bloomington 2008; o Kollárrze i koncepcji wzajemności słowiańskiej por. także Alexander Maxwell, _Ján Kollár’s Literary Nationalism_, ibidem, s. 1-67; Vladimír Matula, _Kollárovská a štúrovská koncepcia Slovanstva a slovanskej vzájomnosti_, w: _Štúdie z dejín svetovej slavistiky_, s. 259-288; Elena Várossová, _Herders Einfluß in der Slowakei. Kollars Idee der slawischen Wechselseitigkeit als Beförderung der Humanität zwischen den Nationen_, w: _Verdrängter Humanismus - verzögerte Aufklärung, Band 3: Bildung und Einbildung. Vom verfehlten Bürgerlichen zum Liberalismus. Philosophie in Österreich (1820-1880)_, red. Michael Benedikt et al., Klausen-Leopoldsdorf 1995, s. 329-341; _Ján Kollár a slovanská vzájomnosť. Genéza nacionalizmu v strednej Európe_, red. Tatiana Ivantyšynová, Bratislava 2006.

Jozef Hrozienčik, _Výzam Šafárikovho diela pre národnú a politickú emancipáciu slovanských národov_, w: _Štúdie z dejín svetovej slavistiky_, s. 237-258; Jerzy Strzelczyk, _Paweł Józef Szafarzyk (1795-1861) a kwestia jedności słowiańskiej_, w: _Idee wspólnotowe_, s. 71-90.

Pavol Jozef Šafárik, _Slovanské starožitnosti_, Praha 1837; _Paul Joseph Schafariks Slawische Alterthümer. Deutsch von Mosig von Aehrendfeld_, wyd. Heinrich Wuttke, Leipzig 1843-1844.