Słownik frazeologiczny PWN - ebook

d

droga

1. Być na dobrej drodze «rozumować, myśleć prawidłowo»: (…) sprawiał wrażenie, że nie obchodzą go rewelacje Jakuba. – Jest pan na dobrej drodze, panie profesorze (…). M. Saramonowicz, Siostra.

2. Być na (dobrej, najlepszej, prostej) drodze do czegoś; mieć otwartą drogę do czegoś «mieć możliwość osiągnięcia czegoś»: Polską targają jeszcze radiowe żywioły – szybko rozwija się radiofonia komercyjna i lokalna – ale jesteśmy na dobrej drodze do uporządkowania spraw technicznych. Studio 4/1996.

3. Chodzić, iść prostą drogą «żyć uczciwie, postępować szczerze, otwarcie»: Czy nie czuła pani obłudy? Pani – nie polityk, nie gracz polityczny, ale uczciwy człowiek, który chciał iść przez życie prostą drogą? T. Torańska, Oni.

4. Coś jest na dobrej, złej drodze «coś się układa dobrze, źle»: Negocjacje są na dobrej drodze, ale nie mogę powiedzieć, czy kupimy, czy też nie kupimy akcji polskiego banku. GW 30/05/2000.

5. Coś jest w drodze «coś się zbliża, jest w trakcie przygotowań, ma szybko nastąpić»: Kwapiński oświadczył w Londynie, że pomoc jest w drodze (…) i że będzie skuteczna (…). A. Bobkowski, Szkice.

6. Coś prowadzi, zmierza prostą drogą do czegoś «coś prowadzi do czegoś nieuchronnie»: Przemówienie to uzmysłowiło wszystkim, że świat zmierza prostą drogą do kolejnego konfliktu. DzPol 10/08/1998.

7. książk. Droga krzyżowa, ciernista, cierniowa «życie pełne cierpień, udręczeń, sytuacje niosące wiele bolesnych przeżyć, wymagające wyrzeczeń i cierpliwości»: Internowanie w Carskiem Siole, zesłanie do Tobolska, więzienie w Jekaterynburgu i straszna śmierć – to etapy tej drogi krzyżowej, którą Mikołaj przyjął w pokorze (…). PrzWsp 4/1927.

8. Dziecko (jest) w drodze «dziecko ma się niedługo urodzić»: Jestem zdziwiona, że macie tak małe dziecko, drugie w drodze, a Ania tyle pracuje. Viva 25/09/2000.

9. Iść, chodzić krętą drogą, krętymi drogami «postępować nieszczerze, oszukiwać»: Charakter jednych jest z natury uczciwy, inni zawsze chodzą krętymi drogami. Fronda 8/1998.

10. Iść, pójść, podążać itp. swoją, własną drogą; chodzić swoimi, własnymi drogami, ścieżkami «nie wzorować się na innych, wykonywać coś własną metodą, być samodzielnym, być niezależnym»: Kiedy powrócił zza granicy do Krakowa, zjednoczył wokół siebie niespokojne duchy, pozyskał nawet Witkacego, który zresztą rychło poszedł własną drogą. J. Pieszczachowicz, Koniec.

11. Iść wytkniętą drogą «zmierzać do określonego celu, konsekwentnie realizować swoje plany»

12. Kpisz czy o drogę pytasz «powiedzenie wyrażające zdumienie czyjąś wypowiedzią, udaną naiwnością, czyimś dziwacznym pytaniem»: – Ty też siedziałeś – powiedział Stanisław. – Z trochę innych powodów – zeźlił się Ludwik. – Czy te powody są aż tak różne? – spytał słodkim głosem młodszy brat. Ludwik wstał od stołu i przeszedł się po izbie. – Czy kpisz, czy o drogę pytasz? – spytał po chwili groźnie. J. Iwaszkiewicz, Pasieka.

13. Krzyż, krzyżyk na drogę «forma pożegnania kogoś, wyrażająca nieprzejmowanie się rozstaniem»: (…) dzisiaj wyjeżdżam. I więcej się nie zobaczymy. – Krzyż na drogę. A. Bojarska, M. Bojarska, Siostry B.

14. Nie tędy droga «nie tym sposobem, nie tak, tak się nic nie załatwi, nie wskóra»: Nie ukrywam też, że czasem kusi mnie, aby wiedzę o nich wykorzystać w kampanii wyborczej, ale wiem też, że nie tędy droga. TSied 31/07/1997.

15. Obrać dobrą, złą, fałszywą drogę; być na dobrej, na złej drodze «postępować dobrze, źle, niesłusznie»: Moje długie i mozolne studia nad Hamletem (…) jakże mi się wydawały ograniczonymi, głupimi, kiedym do Wyspiańskiego udał się już z gotową rolą, a on mi dowiódł, że obrałem fałszywą drogę. A. Doboszewska, Wyspiański.

16. podn. Ostatnia droga «odprowadzenie zwłok do miejsca pochówku»: Od 21 wystrzałów armatnich rozpoczęła się wczoraj ostatnia droga prezydenta (…). GW 14/06/1996.

17. Otworzyć, przebić, utorować (komuś, sobie) drogę do czegoś «ułatwić dostęp do czegoś, realizację czegoś, umożliwić coś, pomóc w osiągnięciu czegoś»: Zespół ten wprawdzie natchnienia szukał m.in. w dorobku grupy Pink Floyd, ale drogę do sukcesu utorowała mu przede wszystkim muzyka w stylu country (…). Wprost 894/2000.

18. Po drodze a) «w czasie wędrówki, na tej samej trasie, idąc w tym samym kierunku»: Wędrowałem po ulicy przez dłuższy czas, ale okazało się, że w mieście nie ma sklepów. Mijałem za to po drodze mnóstwo szewskich warsztatów, zupełnie jakby mieszkańcy Ite obywali się bez jedzenia, za to musieli wciąż łatać i zelować obuwie. J. Głębski, Droga. b) «w trakcie trwania czegoś»: Poszli na posłów, ministrów, dyrektorów. Oni pogubili po drodze wszelkie związkowe wartości (…). Rob 3/2000.

19. Ruszyć swoją drogą «zacząć realizować swoje zamierzenia»: Rodzice mieli wobec niego pewne plany, ale chłopak ruszył swoją drogą. Roz bezp 2018.

20. Stanąć komuś na drodze; wchodzić, pot. włazić komuś w drogę «przeszkodzić, przeszkadzać komuś; być zawadą, przeszkodą»: Ja jego znam i on mnie zna, do tej pory w drogę sobie nie właziliśmy i dalej chyba nie będziemy. A. Sapkowski, Miecz.

21. Swoją drogą «wyrażenie wprowadzające dodatkową uwagę, która nasuwa się komuś w trakcie rozmowy; a właśnie, właśnie, mimo wszystko»: Swoją drogą, jak to się dzieje, że jakiś reżyser przyjeżdża z Azji do „fabryki snów” i tam zaczyna robić zawrotną karierę? DD 02/03/2001.

22. Szerokiej drogi! «życzenie pomyślnej podróży dla kierowcy»: No to co, życzę ci szerokiej drogi, słońca i odpoczywajcie sobie. Roz tel 2000.

23. Szukać drogi, znaleźć drogę do kogoś «szukać sposobu, znaleźć sposób dotarcia do kogoś, porozumienia się z kimś»: Dziewiętnastoletni chłopcy z tego samego środowiska społecznego łatwo znajdują drogę do siebie (…). L. Tyrmand, Dziennik.

24. Szukać, poszukać innych dróg «szukać innych środków, sposobów postępowania»: To pryncypialne odwrócenie się od natury pchnęło malarzy do szukania innych dróg wyrazu, nie mających przeważnie już nic z malarstwem wspólnego, co znów doprowadziło do wniosku, że malarstwo umarło! J. Czapski, Patrząc.

25. Świat drogi «duża odległość, daleko»: Pociąg przejechał obok nas ze świstem, dudnieniem i brzęczeniem łańcuchów. (…) Kiedy zniknął nam z oczu za kolejnym zakrętem, Dzidek powiedział: – Trzeba było poczekać w Jaśle na stacji, zamiast taki świat drogi drałować na piechotę. R. Sługocki, Na przekór.

26. Tędy droga «w ten sposób, o to chodzi»: Jak ksiądz Wojda prawił o zgodzie, to mi się zdawało, że wiem – tędy droga i już! I. Newerly, Pamiątka.

27. To swoją drogą «to inna rzecz, to co innego»: A ty się akurat kajasz! – oburzyła się Tosia. – To swoją drogą, a swoją drogą z rodzicami trzeba trochę dyplomacji. H. Ożogowska, Dziewczyna.

28. Ustępować, usuwać się, schodzić, zejść komuś z drogi «ustępować, ustąpić komuś, nie sprzeciwiać, nie sprzeciwić mu się, nie przeszkadzać»: Była nie w humorze, ale Erna zawsze jest nie w humorze i Hanka musi jej ustępować z drogi. E. Wieczorkiewicz, Jaskółka.

29. Wejść, wkroczyć, wstąpić na drogę czegoś «zacząć postępować w określony sposób»: Dziś Basia chciałaby, żeby wszyscy ludzie wstąpili na drogę wzajemnego poszanowania i tolerancji. S. Shuty, Zwał.

30. Wolna droga! «powiedzenie wyrażające obojętność w stosunku do podjętej przez kogoś decyzji; rób, co chcesz, możesz odejść, odjechać itp.»: Ja tu zwołałem panów nie na rozmówki. A komu się co nie podoba – wolna droga. Na świeży luft! Nikogo nie trzymam za połę. T. Dołęga-Mostowicz, Kariera.

31. Wstąpić na dobrą drogę «zacząć właściwie, moralnie postępować, prowadzić się»

32. Zagrodzić komuś drogę do czegoś «przeszkodzić komuś w czymś, utrudnić komuś osiągnięcie czegoś»: (…) nie było nikogo, kto potrafiłby zagrodzić drogę do władzy komunistom (…). Polityka 22/1995.

33. Zamknąć komuś drogę do czegoś «uniemożliwić komuś osiągnięcie czegoś»: Ci, którzy się nie zgodzili, mieli zamkniętą drogę do awansu na prezesów sądów. GPol (tyg) 2/1998.

34. Zatrzymać się, zawrócić, wstrzymać się w pół drogi «nie wykonać czegoś do końca»: W wykonaniu nie stanęła jednak autorka na wyżynie swego programu, wstrzymała się w pół drogi. K. Irzykowski, Pisma II.

35. Zawrócić kogoś ze złej drogi, z drogi grzechu, występku itp. «spowodować, że ktoś przestanie źle postępować, prowadzić się niemoralnie»: (…) uważam postępowanie Twoje za godne pochwały. Wszak aby dziewczynę tę zawrócić ze złej drogi, nie wystarczy sama kara. Teraz należy zatroszczyć się o nią – o jej edukację przede wszystkim, lecz także o budujący moralnie przykład. W. Horwath, Montana.

36. Zawrócić z drogi «zmienić sposób postępowania, prowadzenia się»: (…) trudniej jest mu teraz zawrócić z drogi i przyznać się do błędu. Niedz 20/1998.

37. Zawrócić ze złej drogi, z drogi grzechu, występku itp. «przestać źle postępować, niemoralnie się prowadzić»: (…) jako dobry i miłosierny Ojciec z przypowieści o „synu marnotrawnym” (por. Łk 15, 11–32), wyczekuje z utęsknieniem jego powrotu, wychodzi więc na drogę i wygląda, kiedy syn zawróci ze złej drogi i zawita do rodzinnego domu. Z.J. Kijas, Niebo.

38. Zejść, wejść, wkroczyć itp. na śliską, na złą drogę, na drogę zła; zejść, zboczyć z prostej drogi «prowadzić się niemoralnie, zmienić postępowanie na gorsze»: (…) życie bez Boga, bez głębokiej wiary jest staczaniem się w kręte wiry… schodzeniem z prostej drogi… W.M. Korczyńska, Wróć.

drogo

Coś drogo kogoś kosztuje, może kogoś drogo kosztować «ktoś może ponieść przykre konsekwencje czegoś, coś może wymagać od kogoś dużej ofiary, poświęcenia»: Musimy być czujni, Hans – mówiła – bo każda pomyłka może nas bardzo drogo kosztować… Andrzej Zbych, Stawka.

drogowskaz

Służyć komuś za drogowskaz; być dla kogoś drogowskazem «wskazywać komuś drogę postępowania, być dla kogoś wzorem»: Zbrojne wystąpienie getta warszawskiego stało się moralnym drogowskazem dla pozostałej ludności żydowskiej na ziemiach polskich. K. Mórawski, Kartki.

drożdże

Rosnąć jak na drożdżach «powiększać się, rosnąć, rozwijać się szybko»: Cena akcji firm, które ogłosiły plany ekspansji w Internecie, rosła od kilku tygodni jak na drożdżach. Życie 29/02/2000.

drugi

1. Drugie dobrze «też dobrze, bez różnicy»: Ja tam o posag nie stoję. Da, to dobrze, nie – to drugie dobrze. I. Newerly, Pamiątka.

2. Wpadać, przerzucać się z jednej ostateczności, skrajności w drugą «zmieniać krańcowo, całkowicie zdanie, sposób postępowania, poglądy»: (…) jest „nastrojowcem, wpadającym z jednej ostateczności w drugą”. P. Łossowski, Konflikt.

drut

1. Coś (jest) proste jak drut «o czymś, co jest jasne, zrozumiałe, niewymagające wyjaśnień»: Mam pomysł, co począć z tą wysłanniczką Piekieł. – No? – Zbawić. To proste jak drut: skoro strącenie do krainy ciemności byłoby dla niej upragnioną nagrodą, to karą będzie rzecz diametralnie przeciwna, czyli zbawienie. M. Oramus, Święto.

2. Pogoda jak drut «piękna pogoda»: Pogoda „jak drut”. Błękit nieba bez żadnej chmurki. Poznaj 11/1960.

3. Pójść, powędrować, dostać się za druty «być skazanym, dostać się do obozu karnego, koncentracyjnego»: (…) ojciec poszedł na front, dostał się za druty (…). B. Wojdowski, Chleb.

dryg

Mieć dryg do czegoś «mieć zdolności, skłonności do czegoś»: (…) miał dryg do rysunku, fotografowania nauczyli go w wojsku – toteż (…) zaczepił się w reklamie. M. Wolski, Agent.

drzazga

1. Coś idzie, poszło, leci itp. w drzazgi «coś ulega, uległo zniszczeniu, rozbiciu, coś zostało roztrzaskane, zniszczone»: Rozpoczął się pogrom dworu. Najpiękniejsze meble i kryształowe świeczniki rzucano z piętra przez okna, zerwano część dachu, powyrywano drzwi z zawias, w drzazgi poszły wszystkie ramy okienne, w proch śliczne, turkusowe i złote empirowe stiuki (…). Z. Kossak, Pożoga.

2. Strzaskać, rozbić itp. coś na drzazgi, w drzazgi «strzaskać, rozbić itp. coś na kawałeczki, całkowicie, zupełnie»: Fala grzmotnęła o środkowy pokład i potrzaskała w drzazgi cztery łodzie ratunkowe. NŚ 27/1926.

drzeć

1. pot. Drzeć z kimś koty «kłócić się z kimś, żyć w niezgodzie, mieć stałe zatargi»: A kto mu da to zwolnienie, kto mu udzieli urlopu?! Dziekan, z którym drze koty? (…) Marzenia ściętej głowy! A. Libera, Madame.

2. pot. Pasy bym z niego (z niej) darł(a) «groźba, złość zawarta w wypowiedzi osoby chcącej kogoś ukarać, zbić»: – Ja, panie żołnierzu, pasy darłbym i solą podsypywał! – wrzasnął gospodarz i groźnym okiem łypał na prawo i lewo, jakby szukając, na kim by tej okropnej dopełnić grozy. L. Kruczkowski, Kordian i cham.

drzeć się

pot. Gęba się komuś drze «ktoś ziewa, komuś chce się spać»: – Widzę, że ci się gęba drze… – Oj tak, już na mnie pora, wcześnie wstałem (…). Roz tel 1997.

drzewko

Boże drzewko «drzewko strojone na święta Bożego Narodzenia; choinka»: Zaopatrywały się w choinki rodziny, gdzie były dzieci, by dla nich zachować ciągłość tradycji bożego drzewka i w wigilijny wieczór dać namiastkę radości. H. Zakrzewska, Niepodległość.

drzwi

1. Chodzić od drzwi do drzwi «żebrać»: Skarżyć się Bogu na głód będziemy mieć prawo dopiero wtedy, gdy wszyscy zaczniemy chodzić od drzwi do drzwi, prosząc o chleb (…). Z. Kossak, Pożoga.

2. Drzwi się gdzieś nie zamykają «gdzieś jest duży ruch, przychodzi dużo ludzi»: Po mistrzostwach świata w Perth, gdzie Michał zdobył siedem medali, w tym cztery złote, w domu Klimów drzwi się nie zamykają, a telefon prawie nie milknie. SE 13/03/1998.

3. Drzwi stoją przed kimś, dla kogoś otworem «ktoś jest gdzieś mile widziany, przyjmowany»: Teraz wszystkie drzwi stoją otworem przed młodymi ludźmi, którzy się chcą uczyć. H. Grynberg, Życie.

4. Pchać się, cisnąć się, pot. włazić, walić drzwiami i oknami «wchodzić (gdzieś) tłumnie, ze wszystkich stron»: (…) lokal jest pełny, klientela wali drzwiami i oknami (…). B. Maj, Kronika.

5. Pokazać, wskazać komuś drzwi «kazać komuś wyjść, wyprosić kogoś»: Babcia Stasia zgodziła się przyjąć syna, ale Rosjance, która – jak podkreślała z naciskiem matka – miała jeszcze tę czelność, że próbowała wprosić się do mieszkania jakby nigdy nic, powiedziała tylko dwa słowa i pokazała drzwi. Z. Mentzel, Języki.

6. Przy drzwiach otwartych «jawnie, w obecności osób postronnych»: (…) kolegium NIK obradowało nad raportem przy drzwiach otwartych. GW 03/03/2000.

7. Przy drzwiach zamkniętych «niejawnie, tylko w obecności osób zainteresowanych i urzędowych, bez publiczności»: To, co się dzieje na sali sądowej, mogłoby naruszyć dobre obyczaje i interes prywatny pokrzywdzonych, dlatego wszystkie posiedzenia sądu odbędą się przy drzwiach zamkniętych. GWr 15/04/2000.

8. Wyważać otwarte drzwi «robić niepotrzebnie to, co już zostało zrobione, dowodzić czegoś oczywistego lub już poprzednio dowiedzionego»: Nie zamierzam bynajmniej wyważać otwartych drzwi i jeszcze raz nudzić wywodami, że słuchacz radia i czytelnik gazety – to jednak dwie różne osoby. Ant 12/1957.

9. Zamknąć przed kimś drzwi «zabronić komuś wstępu do swego domu, zerwać z kimś stosunki»: (…) miała dość już tych niespodziewanych wizyt o różnych porach dnia i zamknęła przed nim drzwi. T. Kwiatkowski, Panopticum.

10. Zamknąć, zatrzasnąć komuś drzwi przed nosem «nie wpuścić do domu kogoś, kto chciał wejść»: Młody człowiek, który im otworzył, spojrzał mało zachęcająco, nieufnie, zrobił nawet gest, jakby chciał zatrzasnąć im drzwi przed nosem. A. Filar, Kurierzy.

dubeltówka

Całować się (jak) z dubeltówki «całować się nawzajem z głośnym cmoknięciem, w obydwa policzki»: (…) padali sobie z Kowalskim w objęcia i całowali się z dubeltówki. M. Ławrynowicz, Diabeł.

duby

przestarz. Duby smalone «brednie, głupstwa, androny»: Dziewczyna duby smalone bredzi, / A gmin rozumowi bluźni. A. Mickiewicz, Romantyczność.

duch

1. Człowiek małego ducha «człowiek tchórzliwy, przesadnie ostrożny»: Przyznaję się – człowiek małego ducha – iż dałem się sprowokować do dyskusji (…) B. Maj, Kronika.

2. Człowiek wielkiego ducha «człowiek odważny, szlachetny»: Stańczyk to postać bardzo polska – z pozoru błazen, a w środku człowiek wielkiego ducha. Polityka 20/1980.

3. Dobry, opiekuńczy duch «ktoś przynoszący szczęście, będący przyczyną czyjegoś powodzenia, opiekujący się kimś»: (…) kobieta w życiu artysty znaczy więcej niż w życiu zwykłego mężczyzny, musi być jego dobrym duchem i aniołem stróżem, dodawać wiary w siebie, powstrzymywać przed destrukcją (…). E. Baniewicz, Dymna.

4. Duch czasu, epoki «poglądy i tendencje panujące w jakimś okresie»: (…) zapraszają do domu artystów. Urządzili do ich dyspozycji trzy pracownie. Rzeźby, malarstwa i – idąc z duchem czasu – informatyki. WO 23/09/2000.

5. Duch i litera prawa «istota treści, intencje twórców, autorów jakiegoś prawa pisanego»: Demokracja jest zbudowana na przestrzeganiu ducha i litery prawa. B. Świderski, Słowa.

6. Ktoś młody (stary) duchem «o kimś myślącym, zachowującym się jak człowiek młody (stary), czującym się młodo (staro)»: Pan Profesor (…) Ceniliśmy Go za autoironię i młodzieńczość, której często brakuje nawet bardzo młodym nauczycielom. W niewymuszony sposób był jednym z nas. Nie udawał równego nam, po prostu był młody duchem (…). KF 4/1995.

7. Ktoś nie jest duchem świętym «ktoś nie jest w stanie wszystkiego przewidzieć, nie może wiedzieć o wszystkim»: Nikt nie jest tu duchem świętym, żeby wiedzieć, czego ty potrzebujesz, a czego nie potrzebujesz. H. Grynberg, Życie.

8. Paść, upaść, leżeć bez ducha a) «paść, upaść, leżeć, nie dając oznak życia»: (…) potężnie pił, celował z pistoletu w kryształowy żyrandol, odstrzelił komuś kawałek małego palca. Na koniec padł bez ducha na zastawiony zakąskami stół, który zawalił się pod nim. WO 21/10/2000. b) «umrzeć»: (…) na środku ulicy upadł bez ducha (…) to był zawał. Roz tel 1997.

9. Podnieść, pokrzepić, krzepić, podtrzymać w kimś ducha; podnieść, pokrzepić, krzepić, podtrzymać kogoś na duchu «pocieszyć, pocieszać kogoś, wzmocnić, wzmacniać moralnie, dodać, dodawać otuchy, odwagi»: Mimo problemów zdrowotnych (…) nie traci humoru. – Żona podtrzymuje mnie na duchu. Mówi, żebym się nie poddawał. DD 02/03/2001.

10. Przebywać gdzieś duchem «przebywać, wybiegać gdzieś myślą, wyobraźnią, marzeniem; myśleć, marzyć o czymś»: Arystokrata to raróg, dziwadło: duchem przebywa w kosmopolitycznym Paryżu. J. Błoński, Forma.

11. Tracić ducha, upadać na duchu «załamywać się psychicznie, popadać w zwątpienie, przygnębienie»: Król Zygmunt jednak nie tracił ducha i zabiegał o pomoc swych sprzymierzeńców – w Wiedniu i Madrycie (…). I. Kaniewska, Królowie.

12. W duchu (czegoś, kogoś, jakimś) «w myśl czegoś, zgodnie z czymś»: (…) we wczesnym okresie twórczości (…) oscylował pomiędzy kubizmem a surrealizmem, niejednokrotnie tworzył w duchu swego francuskiego nauczyciela (…). P. Sarzyński, Przewodnik.

13. W duchu, w duszy; w głębi ducha, duszy, serca; w cichości ducha; w skrytości ducha, serca «w myśli, skrycie»: Nie ukrywam, że w głębi ducha liczyłem, że zostanę dyrektorem. GWr 19/02/2000.

14. Wyzionąć ducha «umrzeć»: (…) dawał jeszcze słabe oznaki życia, wszelki jednak ratunek był daremny. (…) nie zdoławszy nic wypowiedzieć, wyzionął ducha. WW 259/1932.

15. Złamać czyjegoś ducha; złamać w kimś ducha «osłabić kogoś moralnie, doprowadzić kogoś do załamania»: Indianie walczyli z determinacją. Wzniecili ogień, chcąc złamać ducha atakowanych. Z. Teplicki, Indianie.

16. Zły duch a) «diabeł, szatan»: Zawsze bano się czarów, złych duchów i demonów. WO 02/12/2000. b) «inspirator czyichś złych uczynków»: (…) stacza się w otchłań występku, zostaje kokotą u boku człowieka, który (…) jest jej złym duchem – po czym już dla niej nie ma powrotu. K. Irzykowski, Pisma II.

O kim powiemy człowiek małego ducha, a o kim – człowiek wielkiego ducha?

duchowy

1. Duchowy ojciec a) «wychowawca, mistrz»: (…) jest on nie tylko bardzo wysoko ceniony, lecz stał się także w dużej mierze ojcem duchowym młodego pokolenia prozaików (…). P. Kuncewicz, Agonia. b) «inicjator, patron jakiegoś przedsięwzięcia»: Ojcem duchowym buntu był niejaki Purwid, emerytowany kapitan artylerii (…). M. Ławrynowicz, Diabeł.

2. Duchowy przywódca, wódz «osoba wywierająca decydujący wpływ moralny lub intelektualny na jakąś jednostkę lub zbiorowość»: Stawał się też coraz bardziej znanym przywódcą duchowym, który porywał za sobą rzesze Indian. Z. Teplicki, Indianie.

dudek

pot. Wystrychnąć kogoś na dudka «oszukać kogoś, zrobić z kogoś głupca, ośmieszyć kogoś»: (…) stara się wystrychnąć na dudka swoich antagonistów, dając mistrzowski pokaz hipokryzji (…) brawurowo grając nawróconego i potulnego, choć kipi w nim bunt i irytacja. J. Adamski, Świat.

dudka

Dąć w czyjąś dudkę «potakiwać komuś»: (…) po wszystkich bohaterskich zapowiedziach dogadał się ostatecznie ze śledczymi i „dął w ich dudkę”. H. Zakrzewska, Niepodległość.

dumny

żart. Dumny i blady «o kimś okazującym wyniosłość, lekceważenie, dumę, często nieadekwatną do sytuacji»: Chodził taki dumny i blady, a właściwie nic w tej sprawie nie zrobił (…). Roz bezp 1997.

dunder

pot. Niech to, niech cię (go, was itp.) dunder świśnie; bodaj to, bodaj cię (go, was itp.) dunder świsnął «powiedzenia wyrażające gniew, zniecierpliwienie, zdumienie; niech przepadnie, niech to, niech cię (go, was itp.) diabli wezmą»: Chłopaków za łeb wzięła! Taka dziewczyna! (…) udane dzieci! A niech was dunder świśnie! H. Ożogowska, Dziewczyna.

dupa

1. wulg. Do dupy «do niczego»: (…) zaczął się tłumaczyć, że być może rzeczywiście jest złym dziennikarzem, powiedział dokładnie: dziennikarzem jestem do dupy, ale jestem wierny. T. Torańska, Oni.

2. wulg. Mówić, gadać o dupie Maryny (Maryni) «mówić, rozmawiać o czymś mało ważnym, tracić czas na błahe rozmowy»: A jak ja się zachowuję na estradzie? Czy mam tremę? Nie, tremy nie czuję, dopiero potem, po wszystkim, rozklejam się zupełnie, nawet beczę. Lubię być wtedy z ludźmi, ale żeby mówili o koncercie, a nie o dupie Maryni. K. Berwińska, Con amore.

3. wulg. O dupę potłuc; o kant dupy potłuc «o czymś, co nie wyszło, nie udało się, jest do niczego»: W grupie pojawia się tendencja do pomagania Jasi. Małgosia: Te wszystkie nauki, które daje ci grupa, to o kant dupy potłuc, bo trudno je przyjąć, kiedy nie ma się kontaktu z pewnymi emocjami czy też z pewnym sposobem radzenia sobie w życiu. K. Jedliński, Trening.

4. wulg. Pijany, zalany itp. w trzy, cztery dupy «bardzo pijany, pijany do nieprzytomności»: Rozumiesz, co by było, gdyby gliny zatrzymały cię na paleniu? A jeszcze w trzy dupy pijaną. W. Horwath, Seans.

5. wulg. Ruszyć dupę «wstać, ruszyć się, zrobić coś»: Jak najmniej wysiłku. Jak najmniej pracy. Cała policja jest taka! Gdyby nie prasa, nikogo byście nie złapali. Ruszacie dupę tylko dlatego, że o tym piszemy. M. Saramonowicz, Lustra.

6. wulg. Siedzieć na dupie a) «przebywać w jakimś miejscu (zwykle w domu), nie opuszczając go»: (…) muszę wracać na Mazury. Pilne sprawy rodzinne. Wicio kręcił głową z niesmakiem. – Mam nadzieję, że wiesz, co robisz – orzekł wreszcie. – Na twoim miejscu siedziałbym tu na dupie i walczył o swoją przyszłość. M. Ziomecki, Lato. b) «nie buntować się, zgadzać się z czyimiś decyzjami, podporządkowywać się mimo wątpliwości»: (…) siedź na dupie jak ci dobrze i nie wychylaj się. Roz tel 1999.

7. wulg. Włazić komuś do dupy, w dupę «podlizywać się komuś»: Włazisz królowi w dupę. (…) zawsze każdy z was znajdzie jakąś metodę, by się przypodobać chlebodawcy. A.M. Swinarski, Sześciu.

8. wulg. Wyglądać jak dupa, pół dupy, półdupek zza krzaka «wyglądać bardzo dziwacznie, śmiesznie, niepoważnie»: (…) szydzili sobie ze mnie, nie szczędząc mi różnych przezwisk, te, marynarz z balii, marynarz spod rynny, marynarz z gnojówki, bo chyba po gnojówce pływasz? (…) wyglądasz jak dupa, nie marynarz. Marynarze w długich spodniach chodzą, a nie w takich krótkich majtkach. W. Myśliwski, Widnokrąg.

9. wulg. Wziąć kogoś za dupę «zmusić kogoś do czegoś, zastosować jakiś rygor»: A czy to przypadkiem nie jest jakaś prowokacja? (…) Powiedzmy, że my ten pomnik poprawimy, a potem ktoś inny weźmie nas za dupę, i co wtedy? J. Himilsbach, Przepychanka.

10. wulg. Wziąć, zabrać dupę w troki «uciec, odejść, zostawiając komuś jakieś kłopoty, sprawy niezałatwione do końca, uchylić się od odpowiedzialności»: (…) zebrał dupę w troki, powiedział, że fajnie było, ale nie za bardzo już mu się chce to robić (…). Roz bezp 1996.

dupek

posp. Dupek żołędny «o kimś, kogo lekceważy się, kim się pogardza, kto drażni, irytuje»: – Dupek żołędny! – krzyknął zdenerwowany. (…) nie jąkaj się jak baba. M. Borowa, Dominika.

dusza

1. Aż dusza rośnie «powiedzenie wyrażające radość, zadowolenie z czegoś»: (…) zgodnie pracują, pomagają sobie… aż dusza rośnie (…). Roz bezp 2001.

2. Bratnia, pokrewna, przyjazna dusza «człowiek bliski komuś pod jakimś względem, podobny do niego»: To społeczeństwo uczyniło mnie tym, kim jestem. Ale nawet teraz… Gdyby choć jedna bratnia dusza, gdyby choć jedna wyciągnięta ręka, gdyby choć odrobina uczucia… S. Mrożek, Teatr 3.

3. Coś komuś w duszy gra «coś kogoś przepełnia, ktoś czuje, że coś jest dla niego ważne»: Autorka zawsze maluje to, co jej w duszy gra, ale odbiorcy jej aktów odkrywają w tych obrazach własny świat, swoją interpretację natury. TV rep 2000.

4. pot. euf. Do duszy «do niczego»: (…) znowu zabrakło papieru, do duszy z taką robotą. Roz bezp 2001.

5. Dusza człowiek «człowiek bardzo szczery, serdeczny, dobry»: Razem chodziliśmy do liceum, był moim najlepszym przyjacielem. To był dusza człowiek. SE 30/01/1998.

6. Dusza poszła, uciekła komuś w pięty «ktoś zaczął się bać, zląkł się»: (…) jeszcze ci dusza pójdzie w pięty, jak sam będziesz musiał przedzierać się przez te zarośla. Roz bezp 1997.

7. Dusza w kimś zamiera «budzi się w kimś lęk, groza, przerażenie»: (…) w Adasiu dusza zamarła: drzwi domu skrzypnęły i dwie z nich wyszły postacie. K. Makuszyński, Szatan.

8. Komuś jest, zrobiło się lekko (lżej), raźno (raźniej), ciężko, smutno itp. na duszy «ktoś jest w nastroju radosnym, wesołym albo w stanie przygnębienia, smutku itp.»: (…) nie łudzę pana żadnymi moimi możliwościami. Gdyby panu jednak było ciężko na duszy, proszę pamiętać, że ma pan w Rzymie starego, oddanego księdza. T. Breza, Urząd.

9. Mieć, chować coś na dnie duszy «mieć, chować coś głęboko w świadomości, w pamięci, w psychice»: (…) gdzieś na dnie duszy masz takie swoje podziemne jezioro napełnione kryształową wodą marzeń i tęsknot. ŚiP 12/1995.

10. pot. euf. Mieć coś w duszy «stracić cierpliwość do czegoś, przestać się czymś interesować»: W duszy mam te wasze zawody, radźcie sobie sami. Roz bezp 1989.

11. Mieć duszę na ramieniu «bardzo się bać»: Ciągnie mnie Wituś na stare lata na górskich konikach po himalajskich przełęczach, a ja mam duszę na ramieniu ze strachu, że się zwalę w jaką przepaść. J. Przybora, Oko.

12. Mieć rogatą duszę «być hardym, nieustępliwym»: Mam rogatą duszę. Ale choroba syna uczyła mnie pokory (…). TSt 3/2000.

13. Odkryć, otworzyć przed kimś duszę «wyjawić komuś swoje najskrytsze myśli, zamiary, uczynki»: (…) czy ja w konfesjonale jestem sędzią śledczym, żeby tak się strzec, mając otworzyć duszę przede mną? T. Breza, Urząd.

14. Przebywać, być gdzieś duszą «myśleć, marzyć o czymś»: Gdybym wyjechała i tak duszą byłabym w Sarajewie. Tu mam przyjaciół, swoje ścieżki, ulubione zapachy. TSt 9/1996.

15. Rząd dusz «przywództwo, nieograniczona władza nad ludźmi»: Rozpoczęła się w nowych warunkach walka o to, kto ma kierować narodem. Kto ma sprawować rząd dusz w narodzie. J. Życiński, Ziarno.

16. (Tyle,) ile dusza zapragnie, zamarzy; (jest) wszystko, czego dusza zapragnie «tyle, ile się zechce, (jest) wszystko, czego się chce»: W Internecie podzielą się z tobą uwagami doświadczeni podróżnicy i już zawczasu możesz zaprzyjaźnić się z kimś, kto mieszka tam, gdzie się wybierasz. Jest tu wszystko, czego dusza zapragnie (…). Cosm 7/2000.

17. Z duszą na ramieniu «z wielkim strachem, bardzo się bojąc»: (…) początkowo działa lęk przed nieznanym, obcym środowiskiem i odmiennością obyczajów. Ale to przemija, zwłaszcza gdy nie jest się nieznanym emigrantem, który ląduje w Ameryce z duszą na ramieniu i jednym dolarem w dziurawych portkach. A. Jambor, Stenogramy.

Jeśli ktoś odkrywa przed kimś duszę, to wyjawia mu swoje najskrytsze myśli i zamiary.

dużo

Powiedzieć za dużo «powiedzieć coś niepotrzebnie, zdradzić się z czymś»: Jeden taki wychodził z Puszkarni! Znaleźliśmy nawet ślady… – tu ugryzł się w język, spostrzegłszy, że za dużo powiedział. T. Konwicki, Dziura.

duży

Coś przez duże A (B, C, D itd.) «coś ważnego, wyjątkowego, godnego szacunku, czego nazwa zaczyna się na daną literę»: (…) projektanci wstydzili się swoich szkieł użytkowych, uważając, że nie jest to sztuka przez duże S. CzK 4/1996.

dwa

1. Dwa kroki (stąd), o dwa kroki (stąd) «bardzo blisko (stąd)»: Postanowiłam teraz pójść do mojego mieszkania na Pańskiej, dwa kroki stąd i zabrać stamtąd kilka osobistych rzeczy, których brak odczuwam, mieszkając na razie u rodziców. J. Przybora, Oko.

2. Jeść, pracować, robić itp. za dwóch, za dziesięciu «jeść, pracować, robić itp. bardzo dużo, w dużych ilościach»: Pracował za dwóch, nie żałował ni czasu, ni zdrowia, nieraz po godzinach. W. Myśliwski, Widnokrąg.

3. Pewne, jasne, oczywiste jak dwa razy dwa, jak dwa razy dwa (jest) cztery, jak dwa a dwa cztery «bardzo pewne, oczywiste, zrozumiałe»: To była jedna ze spraw, która była tak oczywista, jak dwa razy dwa jest cztery… TV rep 2001.

dwoić się

Dwoić się i troić «być niezwykle czynnym; uwijać się»: Kierownik świetlicy (…) dwoi się i troi, by sprostać wymaganiom swoich podopiecznych i w miarę, głównie finansowych, możliwości, urozmaicić nieco codzienną monotonię. Organizuje więc wycieczki górskie, ogniska (…), zawody sportowe, konkursy. GWr 23/08/1999.

dwoje

1. Pracować, robić za dwoje «pracować bardzo dużo, za dwie osoby»: Przecież ktoś musiał zarobić na moje leki, na życie. Pracował za dwoje. Viva 21/2000.

2. Z dwojga złego «z dwóch złych możliwości (wybrać lepszą)»: Z dwojga złego wolę jechać w korku samochodem, niż stać w zatłoczonym wagonie. Metr 09/03/2001.

3. Zgiąć się, zgarbić się, złożyć się we dwoje «pochylić się bardzo nisko»: Pan baron był bardzo długi, więc aby odczytać napis zgiął się we dwoje (…). T. Różewicz, Opowiadania.

dwunasty

Za pięć dwunasta «w ostatniej chwili»: Właśnie, właśnie dyrektorze (…) dlaczego wy mnie zaskakujecie za pięć dwunasta jakimiś nowymi decyzjami, przecież ja mam chyba prawo wiedzieć, kto mnie reprezentuje? Dial film 1994.

dyktando

Robić coś pod czyjeś dyktando «robić coś niesamodzielnie, tak jak ktoś sobie życzy»: (…) chciałem wskazać na niebezpieczeństwo związane z bezpośrednim uzależnieniem badacza od danej instytucji społecznej, z prowadzeniem badań pod jej dyktando. J. Brzeziński, Metodologia.

dylu-dylu

pot. Dylu-dylu na badylu «lekceważąca reakcja na czyjąś wypowiedź uważaną za nieprawdziwą»: Dylu-dylu na badylu, nie wysilaj się i tak ci nie uwierzę (…). Roz bezp 1996.

dym

1. Ani dymu, ani popiołu «ani śladu, ani znaku»: Tam stała nasza szkoła, ale już z niej ani dymu, ani popiołu. Roz bezp 1998.

2. Coś poszło z dymem «coś się spaliło»: Kilka mieszkań poszło z dymem. Życie 04/01/2000.

3. Coś rozwiało się jak dym «coś, co miało się zdarzyć, nie spełniło się, nie doszło do skutku»: Zawsze chciałem skończyć studia, a poprzestałem na szkole zawodowej. Nawet pochodziłem rok do technikum dla pracujących, ale bardziej pociągały mnie rozrywki i alkohol, tak że myślenie o dalszej nauce rozwiało się jak dym. A. Dodziuk, W. Kamecki, Matnia.

4. pot. Iść, pędzić, biec, walić do kogoś, dokądś jak w dym «iść, biec do kogoś, dokądś bez wahania, śmiało, prosto»: Jakby co, rozumiesz, wal do mnie jak w dym. My ze starej wiary musimy trzymać sztamę (…). R. Antoszewski, Kariera.

5. Puścić coś z dymem «spalić coś»: Niemal od początku bowiem było wiadomo, kto wydał bezprawny rozkaz i kto gorliwie go wykonał, puszczając akta z dymem. GW 10/02/2000.

dyrdy

pot. W dyrdy «prędko, szybko, galopem»: (…) urwała się jej krowa z powroza i pobiegła aż tutaj, pod szkołę, a ona w dyrdy za bydlęciem (…). ML 3/1970.

dystans

Trzymać kogoś na dystans; trzymać się na dystans «nie dopuszczać kogoś do spoufalenia się; odnosić się do kogoś lub czegoś z rezerwą»: Czuliśmy niechęć do siebie, trzymaliśmy się na dystans, lecz każdy miał respekt przed drugim. A. Libera, Madame.

dyszeć

Dyszeć gniewem, nienawiścią, zemstą itp. «być ogarniętym gniewem, nienawiścią, zemstą itp.»: W końcu trochę się opanował, lecz mimo wszystko jawnie dyszał gniewem. P. Krawczyk, Plamka.

dywanik

1. Pójść na dywanik «zostać wezwanym przez przełożonego na rozmowę, zwykle przykrą»: (…) kolejne spóźnienie, znowu pójdziesz na dywanik. Roz bezp 1999.

2. Wezwać, wziąć kogoś na dywanik «wezwać podwładnego na rozmowę, zwykle przykrą»: (…) sekretarz propagandy Komitetu Wojewódzkiego wezwał mnie do siebie na dywanik i dał mi ostrą reprymendę (…). T. Kwiatkowski, Panopticum.

dziać się

Niech się dzieje, co chce «powiedzenie towarzyszące jakiejś ryzykownej decyzji, wyrażające determinację»: (…) momentami buntował się, krzyczał, że ma tego dosyć, pójdzie i powie, jak było, i niech się dzieje, co chce. M. Ławrynowicz, Diabeł.

dziad

1. pot. Dziada z babą (tu tylko) brakuje «gdzieś panuje nieporządek, ponieważ czegoś jest zbyt dużo»: (…) jakie głupstwa zalęgły mi się w moim własnym artykule! W tej drukarni to już dziada z babą tylko brakuje, jeśli mogą dziać się takie rzeczy! J. Papuzińska, Sposób.

2. Kochać, lubić kogoś jak psy dziada (w ciasnej ulicy) «bardzo kogoś nie lubić»: (…) kochacie go jak psy dziada i na rękę wam jest, że noga mu się w końcu powinęła. Roz bezp 1998.

dziecię

Dziecię, dziecko wieku, epoki «reprezentant wieku, epoki»: Polskie „dziecię wieku” – jak pisał Słowacki – to „człowiek będący obrazem naszego wieku, bezskutecznych jego usiłowań” (…). B. Suchodolski, Dzieje.

dziecinny

1. Dziecinna igraszka, zabawka «o rzeczach błahych, łatwych w porównaniu z innymi, ważniejszymi, bardziej skomplikowanymi»: O ileż jesteśmy mądrzejsi, doświadczeńsi, bieglejsi od naszych przodków. To, co im wydawało się szczytem zawiłości, nam jawi się jako dziecinna zabawka. J. Błoński, Forma.

2. Dziecinna pora, godzina «niezbyt późna pora, godzina wieczorna»: Dziecinna pora. Trzeba by coś zrobić z tak przyjemnie zaczętym wieczorem. J. Andrzejewski, Popiół.

dziecko

1. Cudowne dziecko «dziecko odznaczające się niezwykłymi, jak na jego wiek, zdolnościami»: (…) był cudownym dzieckiem. (…) Talent rozwinięty bardzo wcześnie – zachowane rysunki ośmioletniego chłopca są nie tylko zdumiewająco dojrzałe, ale świadczą o odkryciu własnej formy artystycznej, własnego stylu. Z. Herbert, Natura.

2. Dzieci kwiaty «określenie używane w stosunku do hippisów»: (…) wiadomości o hippisach, rewolucji obyczajowej spowodowanej przez zbuntowane przeciw mieszczańskim wartościom społecznym dzieci kwiaty i całym ruchu kontrkultury docierały do Polski cokolwiek zniekształcone. E. Baniewicz, Dymna.

3. Dziecko natury «człowiek żyjący w surowych warunkach, z dala od cywilizacji»: (…) przedzierzgnął się w prawdziwe dziecko natury: zrzucił europejskie ubranie, które, jak twierdził, przeszkadzało mu w swobodnych ruchach, i przez całe dnie myszkował po buszu (…). A. Szklarski, Kangury.

4. Dziecko szczęścia «człowiek cieszący się stałym powodzeniem w życiu»: Zgubiłem gdzieś swoją młodość, choć na zewnątrz wygląda, że jestem dzieckiem szczęścia, człowiekiem sukcesu. Fil 9/1996.

5. Dziecko ulicy «dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej, pozostawione sobie samemu, opuszczone»: – Byłam dzieckiem ulicy – opowiada pani wicegubernator. Od rana do nocy poza domem. Włóczęga, praca na targu (…). WO 22/01/2000.

6. Dziecko z probówki «dziecko, które urodziło się na skutek zapłodnienia komórki jajowej poza organizmem matki»: W Polsce liczbę dzieci z probówki określa się na ok. 2,5 tys. rocznie. In vitro stało się błogosławieństwem dla par, które miały kłopoty z płodnością (…). ŻW 27/11/2001.

7. Płakać, cieszyć się jak dziecko «płakać, cieszyć się nieopanowanie, często z błahego powodu»: Analfabeta czytać nie umie, znaczenia klawiszy nie spamięta, dajmy mu łobrazecki. Kliknie w narysowane nożyczki, żeby coś wyciąć, kliknie w bliźniaków, żeby coś skopiować, i będzie się cieszył jak dziecko. TSt 10/1996.

8. Spodziewać się, oczekiwać dziecka «być w ciąży»: Wiesz chyba, jak kobiety boją się rozwiązania… jakie bywają nerwowe, gdy oczekują dziecka… A. Libera, Madame.

9. Wylać dziecko z kąpielą «zastosować zbyt drastyczny środek zaradczy, który nie tylko usuwa ujemne cechy jakichś rzeczy lub zjawisk, ale niszczy je same»: – Jeśli pomysłem na naukę patriotyzmu jest klasówka i groźba jedynki, to wylejemy dziecko z kąpielą – mówi prof. Tomasz Nałęcz. DzŁ 19/06/2006.

10. Ze mną jak z dzieckiem «powiedzenie oznaczające: łatwo mnie przekonać, zgadzam się»: Po co tyle gadania, ze mną jak z dzieckiem… Roz bezp 2001.

dziegieć

Łyżka, kropla dziegciu w beczce miodu «coś nieprzyjemnego w sytuacji ogólnie korzystnej»: Niestety nie obyło się bez łyżki dziegciu w beczce miodu. Nawet w takiej chwili musiała z czymś wyskoczyć (…). Roz tel 1997.

dzielić

1. Dzielić skórę na niedźwiedziu «robić przedwczesne plany, przewidując najbardziej korzystną wersję rozwoju wypadków»: Propozycje współpracy wysłaliśmy chyba do 80 kompanii, ale nic nie jest przesądzone. Sprawy są w trakcie negocjacji, dziennikarze dzielą więc skórę na niedźwiedziu – mówi. (…) czy da się sfinansować z prywatyzacji wszystkie wymienione tu zobowiązania państwa? Czy nie jest to przypadkiem dzielenie skóry na niedźwiedziu? Polityka 22/1995.

2. Dziel i rządź «zasada polegająca na antagonizowaniu ludzi, aby łatwiej poddawali się rządzeniu»: Francuzi (…) kierowali się zasadą wszelkich kolonizatorów: dziel i rządź! Toteż nie tylko nie czynili starań o zbliżenie między Laosem i Kampuczą a Wietnamem, lecz różnice i nieufności rozgrywali w interesach swego panowania. Polityka 21/1995.