Smoleńsk 1609-1611 - ebook

Wstęp

Oblężenie Smoleńska, o którym mowa w niniejszej książce, przypadło na lata 1609–1611. Prowadził je król Zygmunt III Waza. Do oblężenia doszło w następstwie wydarzeń, które rozgrywały się wówczas na terenie Państwa Moskiewskiego. Otóż kilkakrotna zmiana panujących na tronie moskiewskim doprowadziła jednocześnie do osłabienia tego kraju. Z sytuacji tej skorzystał Zygmunt III Waza, który postanowił, po pierwsze, podbić Smoleńsk, po drugie, uzyskać Czapkę Monomacha, czyli koronę carów rosyjskich. Niestety, nie udało mu się zasiąść na carskim tronie, odniósł jednak wspaniałe zwycięstwo, zdobywając Smoleńsk po 20 miesiącach oblężenia.

Zakres chronologiczny pracy obejmuje okres od 1609 do 1611 roku. Aby jednak wprowadzić w wydarzenia, które rozgrywały się w tym czasie, uwzględniono także krótkie informacje poprzedzające ten okres, a niewątpliwie wiążące się z tematem. Pierwsza data, 1609 rok, ma związek z układem moskiewsko-szwedzkim zawartym w Wyborgu. Wydarzenie to nie pozostało bez wpływu na decyzję Zygmunta III Wazy co do podjęcia interwencji w Państwie Moskiewskim. Druga zaś data łączy się z obradami sejmu walnego, który odbył się wówczas w Rzeczypospolitej po zdobyciu Smoleńska. Daty te obejmują więc okres od pojawienia się koncepcji osadzenia na tronie carskim najpierw królewicza, a później króla, poprzez próby zrealizowania owych planów, aż do momentu zdobycia potężnej twierdzy smoleńskiej i triumfalnego powrotu króla do Rzeczypospolitej, a tym samym utraty marzeń Zygmunta III Wazy o carskim tronie.

Książka składa się z ośmiu rozdziałów. Rozdział pierwszy ukazuje teatr działań wojennych. Zawarto w nim informacje niezbędne do zrozumienia, w jakich warunkach odbywało się oblężenie oraz jakie wiązały się z nim trudności. Poza tym znajduje się tu opis samej twierdzy smoleńskiej i jej potężnych, trudnych do zdobycia murów.

Rozdział drugi omawia wojskowość moskiewską oraz polsko-litewską. Ukazuje poszczególne formacje wojskowe występujące wówczas w obu państwach, rodzaje ich uzbrojenia oraz taktykę.

Rozdział trzeci ukazuje pojawienie się koncepcji interwencji w Państwie Moskiewskim, przesłanki, które wpłynęły na decyzję Zygmunta III o wyprawie oraz metody, jakimi król starał się skłonić szlachtę do poparcia jego planów. Ukazano w nim także podział, który nastąpił w gronie doradców królewskich w związku z kierunkiem wyprawy (Moskwa kontra Smoleńsk).

Kolejny rozdział – czwarty – opisuje bezpośrednie przygotowania do interwencji zbrojnej na wschodzie. Prezentuje metody, którymi starano się pozyskać poparcie społeczeństwa Rzeczypospolitej dla wojny moskiewskiej, wymienia także niezbędne na ten cel fundusze. Zawiera również informacje na temat zaciągów wojskowych i ogólnej liczebności wojska w poszczególnych okresach oblężenia Smoleńska, a także oddziałów magnatów, którzy swoimi siłami wsparli przedsięwzięcie króla.

W rozdziale piątym, obejmującym okres od 28 maja 1609 do 2 października 1609 roku, omówiono trasę marszu wojsk Rzeczypospolitej: od wyjazdu Zygmunta III Wazy z Krakowa po koncentrację wojsk pod murami Smoleńska. Zawarto tu też informacje dotyczące założenia obozu i rozmieszczenia wojsk pod murami twierdzy smoleńskiej.

Rozdział szósty poświęcony jest wydarzeniom, które rozgrywały się poza Smoleńskiem. Opisano tu działania zbrojne pod Białą, Carowym Zajmiszczem, Moskwą, bitwę pod Kłuszynem oraz pertraktacje prowadzone z obozem tuszyńskim i zakończone układem z 14 lutego 1610 roku.

Rozdział siódmy zawiera konkretne informacje na temat wszystkiego, co działo się jednocześnie zarówno pod twierdzą smoleńską, jak i w samej twierdzy w okresie od 29 września 1609 do 13 czerwca 1611 roku. Na wstępie szczegółowo omówiono siły zgromadzone do obrony Smoleńska włącznie z określeniem garnizonów i broni rozmieszczonej na poszczególnych basztach. Następnie opisano próby zdobycia Smoleńska zarówno poprzez szturmy, jak drogą pertraktacji. W tej części pracy można wyróżnić trzy okresy. Pierwszy, to działania wojenne pod twierdzą pod kierownictwem hetmana Stanisława Żółkiewskiego, drugi – dowodzenie wojewody bracławskiego Jana Potockiego, a trzeci – jego brata Jakuba Potockiego. Wydarzenia, które rozgrywały się wówczas pod Smoleńskiem, zostały opisane nie tylko z perspektywy oblegających, ale także oblężonych. Celowe stało się ukazanie sytuacji panującej w obozach pod murami twierdzy, jak również problemów, z jakimi borykali się smoleńszczanie, tak długo opierając się wojskom polsko-litewskim. Rozdział ten kończy zdobycie Smoleńska i wzięcie do niewoli m.in. dowódcy obrony tej twierdzy, wojewody Michała Szeina.

Ostatni rozdział – ósmy – opisuje radość, która zapanowała w Rzeczypospolitej po otrzymaniu wieści o zdobyciu Smoleńska oraz triumfalny sejm w Warszawie, który odbył się jesienią 1611 roku. Omówiono tu także okolicznościowe panegiryki sławiące zwycięstwo Zygmunta III Wazy pod Smoleńskiem oraz wybite z tej okazji medale.

Podstawą niniejszej pracy są zarówno źródła archiwalne, drukowane, jak też liczne opracowania. Literatura dotycząca interwencji polskiej w Moskwie w latach 1609–1611 jest bardzo bogata. Spośród opracowań na pierwszym miejscu należy wymienić Wojciecha Polaka, O Kreml i Smoleńszczyznę. Polityka Rzeczpospolitej wobec Moskwy w latach 1607–1612. Praca ta, jak wskazuje sam tytuł, skupia się przede wszystkim na wydarzeniach rozgrywających się pod Smoleńskiem, a następnie w Moskwie. Autor sporo uwagi poświęcił również sejmom Rzeczypospolitej z lat 1609 i 1611 oraz sejmikom posejmikowym i deputackim. W swojej pracy starał się ocenić postępowanie króla wobec rozgrywających się wówczas wydarzeń. Warto również podkreślić, że Wojciech Polak swoje wywody oparł na licznych źródłach archiwalnych, które stanowią niezwykle cenną bazę dla podjętej tematyki.

Spośród innych opracowań dotyczących wojny polsko-moskiewskiej w latach 1609–1611 należy wymienić pracę Aleksandra Hirschberga, Maryna Mniszchówna. Wbrew tytułowi książka ta nie jest wyłącznie biografią carycy. Hirschberg w szczegółowy sposób opisał sytuację w Państwie Moskiewskim oraz zawarł wiele informacji związanych z oblężeniem Smoleńska przez wojska polsko-litewskie. Tematyką wojny polsko-moskiewskiej w okresie 1609–1611 zajmował się także Konstanty Górski, który swoją pracę oparł głównie na pamiętnikach Stanisława Żółkiewskiego, Samuela Maskiewicza i Mikołaja Marchockiegooraz na dzienniku D. P. Buturlina. Ponadto wydarzenia rozgrywające się wówczas w Państwie Moskiewskim znalazły swoje odzwierciedlenie w pracach J. Besali, L. Podhorodeckiego i A. Prochaski – autorów niejednego tytułu dotyczącego podjętego tu tematu. Należy przede wszystkim zwrócić uwagę na opracowanie Antoniego Prochaski, Wyprawa na Smoleńsk (z listów kanclerza r. 1609–1611), które powstało na podstawie listów Lwa Sapiehy. Kanclerz litewski, przebywając pod murami Smoleńska, relacjonował żonie Elżbiecie wydarzenia rozgrywające się pod twierdzą. Z listów tych możemy wyczytać stosunek Sapiehy względem wyprawy i całej wojny.

Na uwagę zasługuje także opracowanie W. Sobieskiego, który położył mniejszy nacisk na kwestie militarne, skupiając się raczej na sporze dotyczącym kierunku wyprawy do Państwa Moskiewskiego oraz ogólnym stosunku Sapiehów, Stanisława Żółkiewskiego czy Potockich wobec podjętych działań. Poza wyżej wymienionymi autorami tematyką tą zajmowali się m.in. H. Wisner czy też K. Niedzielski.

Oblężenie Smoleńska znalazło także odzwierciedlenie w literaturze rosyjskiej. Tematykę tę podjęli m.in. N.M. Karamzin, S. Sołowiew w wielotomowej Historii Rosji, czy też W.P. Malcew. Dokładny opis wydarzeń, które wówczas rozgrywały się zarówno pod Smoleńskiem, jak i poza nim (Biała, Carowe Zajmiszcze, Kłuszyn, Moskwa) znajdziemy także u N.I. Kostomarowa. W swoim opracowaniu autor nie omieszkał nadmienić, iż Stanisław Żółkiewski odradzał królowi rozpoczynanie wojny z Państwem Moskiewskim.

Szczegółowy opis szturmów oraz kroki podejmowane przez smoleńszczan wobec oblegającej armii możemy znaleźć u M.N. Redkowa. Nieco inny charakter przyjęła praca S. Płatonowa, który w obszernej monografii dokonał analizy strategicznego i ekonomicznego położenia Smoleńska, a następnie skupił się na przyczynach interwencji Rzeczypospolitej w sprawy Państwa Moskiewskiego.

Do grona innych historyków rosyjskich zajmujących się tematyką stosunków polsko-moskiewskich na początku XVII w. należy także zaliczyć: P. Nikitina, S.P. Pisariewa, B.N. Florię oraz S.W. Aleksandrowa, którego praca w dużym stopniu opiera się na Pamiętnikach obrony Smoleńska 1609–1611.

Interwencja w Państwie Moskiewskim w latach 1609–1611, jak widać powyżej, doczekała się licznych opracowań, mimo to ten obszerny temat w dalszym ciągu inspiruje historyków.

Spośród źródeł drukowanych bardzo cenne są dla tej pracy wspomniane już pamiętniki: Stanisława Żółkiewskiego, Samuela Maskiewicza, Mikołaja Marchockiego i Konrada Bussowa. Pamiętniki te pisane przez uczestników ówczesnych wydarzeń dostarczają wielu cennych informacji. Równie wartościowy jest także dziennik pt. Diariusz drogi Króla JMCi Zygmunta III od szczęśliwego wyjazdu z Wilna pod Smoleńsk w roku 1609 a die 18 Augusta i fortunnego powodzenia przez lat dwie do wzięcia zamku Smoleńska w roku 1611.

Poza wymienionymi już źródłami drukowanymi w pracy tej wykorzystano także te związane z sejmikami posejmikowymi i deputackimi, na których, oprócz standardowych tematów, poruszano także kwestie finansowe. Posłowie królewscy starali się podczas tych spotkań pozyskać zgodę senatorów na uchwalenie dodatkowych podatków na rozpoczętą przez króla Zygmunta III Wazę wyprawę do Państwa Moskiewskiego.

Nie można pominąć również źródeł rosyjskich, takich jak Połnoje sobranije russkich letopisiej, czy też Akty istoriczeskije sobrannyje i izdannyje Archeograficzeskoju Kommissieju, w których opisano m.in. przygotowania twierdzy smoleńskiej do obrony. Zostały tutaj szczegółowo omówione garnizony oraz broń rozmieszczone na poszczególnych basztach.

Należy także wspomnieć o Materiałach k istorii Moskowskogo gosudarstwa w XVI i XVII stuletiach, wydanych przez F. Wierzbowskiego, dzięki którym możliwa była analiza wojsk polsko-litewskich, jakie wówczas znalazły się w granicach Państwa Moskiewskiego. W materiałach tych znajdujemy dokładny spis wojsk zaciężnych wraz z wojskiem wybranieckim w poszczególnych okresach kampanii moskiewskiej, łącznie z wypłaconymi im należnościami.

Ciekawym uzupełnieniem powyższych źródeł jest korespondencja, którą prowadził hetman Stanisław Żółkiewski. W pracy wykorzystano także materiały archiwalne. Pochodzą one z Biblioteki Polskiej Akademii Nauk w Kórniku.

Na zakończenie pragnę złożyć serdeczne podziękowania wszystkim, którzy we mnie wierzyli, wspierali i udzielali cennych rad podczas pisania niniejszej pracy. Wyrazy wdzięczności za życzliwą obsługę kieruję również do pracowników Biblioteki Polskiej Akademii Nauk w Kórniku.

------------------------------------------------------------------------

1 W. Polak, O Kreml i Smoleńszczyznę. Polityka Rzeczpospolitej wobec Moskwy w latach1607–1612, Toruń 1995.

2 M. Żubryk, O Kreml i Smoleńszczyznę. Polityka Rzeczpospolitej wobec Moskwy w latach 1607–1612, Wojciech Polak , „Przegląd Historyczny” 88/3–4, Toruń 1995, s. 556–561.

3 A. Hirschberg, Maryna Mniszchówna, Lwów 1927.

4 K. Górski, Oblężenie Smoleńska w latach 1609–1611 i bitwa pod Kłuszynem, „Przewodnik Naukowy i Literacki”, R. XXIII, nr.1, 2, 3, 1895.

5 S. Żółkiewski, Początek i progres wojny moskiewskiej, opr. W. Sobieski, Wrocław 2003.

6 S. Maskiewicz, Dyjariusz Samuela Maskiewicza. Początek swój bierze od roku 1594 w lata po sobie idące, Moskwa w rękach Polaków. Pamiętniki dowódców i oficerów garnizonu polskiego w Moskwie 1610–1612, opr. M. Kubala, T. Ściężor, Kryspinów 1995.

7 M. Marchocki, Historia moskiewskiej wojny prawdziwa przez mię Mikołaja Ścibora z Marchowic Marchockiego pisana, Moskwa w rękach Polaków. Pamiętniki dowódców i oficerów garnizonu polskiego w Moskwie 1610–1612, opr. M. Kubala, T. Ściężor, Kryspinów 1995.

8 D.P. Buturlin, Istorija smutnowo wremieni w Rossiji w naczale XVII w., ks. V, VI, Sankt-Pietierburg 1846.

9 J. Besala, Stanisław Żółkiewski, Warszawa 1988; Tenże, Rzeczpospolita szlachecka. Czas wielkich wojen, Warszawa 2002.

10 L. Podhorodecki, Sławne bitwy Polaków, Warszawa 1997; Tenże, Stanisław Żółkiewski, Warszawa 1988; Tenże, Wazowie w Polsce, Warszawa 1985; Tenże, Wielki hetman Rzeczypospolitej. Opowieści o Stanisławie Żółkiewskim, Warszawa 1987.

11 A. Prochaska, Wyprawa na Smoleńsk (z listów litewskiego kanclerza r. 1609–1611), Wilno 1911; Tenże, Hetmana Stanisława Żółkiewskiego traktat pod Moskwą 1610, „Przegląd Historyczny”, t. XIII, 1911; Tenże, Hetman Stanisław Żółkiewski, Warszawa 1927.

12 W. Sobieski, Żółkiewski na Kremlu, Warszawa 1920.

13 H. Wisner, Król i car. Rzeczpospolita i Moskwa w XVI i XVII wieku, Warszawa 1995; Tenże, Lisowczycy, Warszawa 1976; Tenże, Polska sztuka wojenna pierwszej połowy XVII w. Wątpliwości i hipotezy, „Kwartalnik Historyczny”, nr 2, 197; Tenże, Rokosz Zebrzydowskiego, Kraków 1989; Tenże, Rzeczpospolita Wazów. Czasy Zygmunta III i Władysława IV, Warszawa 2002; Tenże, Rzeczpospolita Wazów. Wojsko Księstwa Litewskiego, dyplomacja, varia, Warszawa 2004; Tenże, Zygmunt III Waza, Warszawa 1984.

14 K. Niedzielski, Pod Smoleńskiem i Moskwą lat temu trzysta. Kartka z dziejów 1609–1612, Warszawa 1912.

15 N. M. Karamzin, Istorija gosudarstwa Rossijskogo, t. 11–12, Sankt-Pietierburg 1853.

16 S.M. Sołowiew, Soczinienia, Istorija Rossiji s drewniejszych wremieni, t. 7–8, Moskwa 1989.

17 W.P. Malcew, Borba za Smolensk (XVI–XVII w.), Smoleńsk 1940; Tenże, Istoriczeskoje znaczenije oborony Smolenska w 1609–1611, Smolenska oborona 1609–1611gg. Sbornik istoriczeskich i literaturnov chudożestwiennych materiałow, pod red. W.P. Malcewa, Smoleńsk 1939, Tenże, Zapiski o smierti „tiuremnych sidelcew” w Smolenskich tiurmach 1609–1611, Istoriczeskij Archiw, nr 5, 1960.

18 N.I. Kostomarow, Smutnoje wremia Moskowskowo gosudarstwa w naczale XVII stoletia, T. V–VI, Sankt-Pietierburg 1904; Tenże Powiest ob oswobożdieniju Moskwy od Polakow w 1612 r., Sankt-Pietierburg 1884.

19 N. Rybkow, Smolensk w smutnoje wremia, Smolenskaja starina. Sbornik statiej i isledowanii, pod red. M.N. Redkowa, cz. 1, Smoleńsk 1914.

20 S. Płatonow, Oczerki po istorii smuty w Moskowskom Gosudarstwie XVI–XVII w., Sankt-Pietierburg 1910; Tenże, Połnoje dieło o strojeni goroda Smolenska, Smolenskaja starina , cz. 2, Smoleńsk 1911.

21 P. Nikitin, Zapiski o Smolenskie, Moskwa 1845.

22 S.P. Pisariew, Pamiatnaja kniga g. Smolenska, Smoleńsk 1898.

23 B.N. Floria, Polsko-litewska interwencja w Rossiji i russkoje obszczestwo, Moskwa 2005.

24 S.W. Aleksandrow, Smolenskaja osada 1609–1611, Moskwa 2011.

25 Pamiętniki obrony Smoleńska (1609–1611), pod red. J.W. Gote, Moskwa 1912.

26 K. Bussow, Moskowskaja chronika 1584–1613, Moskwa–Leningrad 1961.

27 Diariusz drogi Króla JMCi Zygmunta III od szczęśliwego wyjazdu z Wilna pod Smoleńsk w roku 1609 a die 18 Augusta i fortunnego powodzenia przez lat dwie do wzięcia zamku Smoleńska w roku 1611, opr. J. Byliński, Wrocław 1999.

28 Akta sejmikowe województwa krakowskiego, t. I, 1572–1620, wyd. S. Kutrzeba, Kraków 1932; Akta sejmikowe województwa poznańskiego i kaliskiego, t. I, 1572–1632, cz. I, 1572–1616, wyd. W. Dworzaczek, Poznań 1962.

29 Połnoje sobranije russkich letopisiej, t. XIV, Sankt-Pietierburg 1910.

30 Akty istoriczeskije sobrannyje i izdannyje Archeograficzeskoju Kommissieju, t. II, 1598–1613, Sankt-Pietierburg 1841.

31 F. Wierzbowski, Materiały k istorii Moskowskogo gosudarstwa w XVI i XVII stuletiach, Warszawa 1898.

32 Listy Stanisława Żółkiewskiego 1584–1620, wyd. T. Lubomirski, Kraków 1868.Charakterystyka miejsca działań wojennych

Położenie geograficzne

W latach 1609–1611 Smoleńsk oblegały wojska polsko-litewskie. Działania zbrojne rozgrywały się na terenie Smoleńszczyzny położonej w środkowej, pagórkowatej części Niziny Wschodnioeuropejskiej, zwanej również niekiedy Równiną Rosyjską. Rzeźba terenu Smoleńszczyzny ukształtowała się przede wszystkim w wyniku działalności lodowca. Świadczyć o tym mogą rozciągające się zazwyczaj równoleżnikowo liczne wzniesienia morenowe.

Smoleńszczyzna charakteryzuje się urozmaiconym ukształtowaniem terenu. Występują tu zarówno obszary równinne, jak i pagórkowate. Średnia wysokość terenów równinnych wynosi około 170–190 m n.p.m., natomiast średnia wysokość terenów pagórkowatych to około 220–240 m n.p.m. Wzniesienia znajdujące się w okolicach Smoleńska oscylują w granicach 210–250 m n.p.m. Dodatkowo uroku i malowniczości dodają występujące tu liczne rzeczki, jary oraz wąwozy. Niestety, to, co jednych zachwyca, dla innych może stać się nie lada przeszkodą. Dlatego też, aby lepiej zrozumieć trudności, jakie mogły napotkać na swej drodze atakujące wojska, należy nieco więcej uwagi poświęcić warunkom naturalnym Smoleńszczyzny. Dosyć szczegółowo kwestie te omawia D. Kupisz. Jak słusznie zauważa, Wzniesienia Smoleńsko-Moskiewskie mają swój początek przy zakolu Dniepru w okolicy Orszy i biegną w kierunku północno-wschodnim przez Smoleńsk, Wiaźmę i Klin. Obszar ten zwany jest również Grzędą Smoleńsko-Moskiewską. Stanowi on falisty, a miejscami nawet górzysty teren, rozciągający się na przestrzeni około 500 km. Grzędę Smoleńsko-Moskiewską otaczają mniejsze pasma falistych wzniesień. Spośród nich należy wyodrębnić: Grzędę Syczewsko-Wiaziemską, usytuowaną między dorzeczami górnego Dniepru i górnej Wołgi, oraz Grzędę Bielsko-Duchowszczyńską, gdzie swoje źródła mają rzeki Chmost i Elsza.

Niziny Smoleńszczyzny są niewielkie. Największą powierzchnię zajmuje Nizina Demidowska. Rozciąga się ona w dorzeczu Kaspli w pobliżu Wzniesienia Duchowszczyńskiego. Na zachód od Smoleńska położona jest Nizina Rudniańska. Wschodnią stronę Smoleńszczyzny osłania Nizina Górnodnieprowska. W okolicy Smoleńska nizina ta trudna jest do przebycia ze względu na występowanie tam terenów bagiennych.

Główną rzeką przepływającą przez Wzniesienia Smoleńsko-Moskiewskie jest Dniepr.Wypływa on z południowej części Wałdaju. W górnym biegu płynie wąską dolinką o stromych brzegach. W rejonie Smoleńska osiąga 300 m szerokości i kieruje swój bieg od wschodu do zachodu ku Orszy, gdzie osiąga 320 m szerokości. Następnie od Orszy do ujścia Desny rzeka płynie w kierunku południowym. Lewy brzeg Dniepru jest tutaj niski i błotnisty, prawy natomiast wyższy. Rzeka uchodzi do Morza Czarnego poniżej miasta Chersoń. Największe dopływy Dniepru to: Soż, Desna, Wiaźma i Chmost. Soż bierze swój początek kilka kilometrów od Smoleńska, przepływa przez Polesie Homelskie i do Dniepru wpływa na południe od miasta Homel. Brzegi rzeki są błotniste bądź porosłe zaroślami, a niekiedy lasem dębowym. Natomiast Desna pojawia się w pobliżu miejscowości Jelnia, przepływa przez Polesie Czernihowskie i wpada do Dniepru w pobliżu Kijowa. Współcześnie Dniepr spławny jest dopiero od Smoleńska. Nie zawsze tak jednak było. W XVI–XVII wieku towary drogą wodną można było przewozić już od Dorohobuża. Warto także zwrócić uwagę na fakt, że Dniepr należy do wschodnioeuropejskiego typu ustrojów rzecznych. Typ ten cechuje zamarzanie rzek na okres 100–140 dni.

Z północnej strony Grzędy Smoleńsko-Moskiewskiej dominującą rzeką jest Dźwina. Bierze ona swój początek na wzgórzach Wałdaju i uchodzi do Zatoki Ryskiej. Rzeka ta już w starożytności odgrywała dosyć istotną funkcję, m.in. za jej pośrednictwem Smoleńsk prowadził handel z Rygą. Dopływy Dźwiny to m.in: Obsza z Mieżą, Łuczosa, Kaspla i Elsza. Łuczosa ma swe źródło na północny wschód od Orszy i łączy się z Dźwiną pod Witebskiem. Jej brzegi są urwiste. Obsza wypływa z bagnisk Wyżyny Smoleńskiej i naprzeciwko wsi Ujście wpada do Mieży. Elsza ma swe źródła we Wzniesieniu Duchowszczyńskim i łączy się z Mieżą w okolicach miejscowości Korolewszczyna. Mieża natomiast wypływa z bagien Wyżyny Wałdaju na północ od miasta Nielidowo. W swoim górnym biegu rzeka ta jest wąska i kręta, w dolnym zaś szerokość jej wzrasta. Mieża wpada do Dźwiny w okolicy Suraża. Również Kaspla płynąca w kierunku północno-zachodnim wpada do Dźwiny pod Surażem. Na wiosnę podczas przyboru wiosennego poziom wody w rzece znacznie wzrasta. Koryto Kaspli tworzy zabagnione niziny, na których znajdują się niewielkie jeziora. Najwięcej jezior usytuowanych jest w północnej części Smoleńszczyzny.

Klimat Smoleńszczyzny jest umiarkowanie kontynentalny. Na terenach tych zima jest mroźna i śnieżna. Śnieg pojawia się tu już w połowie listopada lub na początku grudnia. Wówczas też pod wpływem minusowej temperatury zamarzają rzeki. Mrozy niekiedy sięgają ponad 20°C. Śnieg i minusowe temperatury na terenie Smoleńszczyzny utrzymują się nawet do 5 miesięcy. Zima jest zatem długa. Wiosną topniejący śnieg doprowadza do przyboru rzek. Najcieplejszym miesiącem letnim jest lipiec. Temperatura wówczas sięga 25°C powyżej zera. Miesiące letnie – głównie czerwiec i lipiec – odznaczają się częstymi opadami. Średnia roczna opadów wynosi od 530 do 660 mm. W Smoleńsku pojawiają się również częste mgły.

W XVII wieku tereny Smoleńszczyzny były gęsto zalesione. Współcześnie jednak lasów jest tam znacznie mniej. Dominują głównie lasy mieszane, gdzie rosną dęby, brzozy, klony i lipy. Na tych obszarach występują także lasy sosnowe, świerkowe i jodłowe. W gęstwinach Smoleńszczyzny można spotkać wiele gatunków dzikich zwierząt i rzadkich ptaków. Są to m.in. lisy, wilki, niedźwiedzie brunatne, piżmowce, bobry, wydry i norki żyjące w pobliżu rzek, które obfitują w ryby ( karp, lin, leszcz, sum i wiele innych) oraz raki. Spośród ptaków należy wymienić m.in. sójki, żurawie, czajki, głuszce, cietrzewie i czarne dzięcioły. Bogate w lasy są szczególnie ziemie położone w północnej części Smoleńszczyzny. Większe kompleksy leśne rozciągają się tu począwszy od górnego biegu Dniepru poprzez Nizinę Demidowską aż po Wielkie Łuki. Na południu lasy skupiają się głównie w dolinach Desny.

Smoleńsk leżący w środkowej części Grzędy Smoleńsko-Moskiewskiej ze względu na swoje położenie geograficzne – leżąc w centrum tzw. bramy smoleńskiej – bardzo często określany był kluczem do Moskwy, a z drugiej strony kluczem do Litwy. Jak podkreślił S. Płatonow, „kto nim władał, posiadał możliwość ekspansji na obszary zachodniej Dźwiny i górnego Dniepru, jeśli celem ekspansji była Litwa. Jeśli Smoleńsk stanowił bazę operacyjną przeciw Moskwie, to z niego można było iść nie tylko na Moskwę, ale i na Twer i całą północną Ruś”. Dlatego też tereny te były miejscem ciągłej rywalizacji litewsko-moskiewskiej. Innym czynnikiem, który powodował, że Smoleńsk odgrywał wówczas tak ważną rolę, był fakt, że przebiegały przez niego główne szlaki handlowe. Stał się on centrum handlu Moskwy z Litwą i Polską, a tym samym z zachodnią Europą. Kontrola nad przebiegającymi tam szlakami handlowymi przynosiła korzyści finansowe, kulturalne i polityczne. Pod koniec XVI wieku pojawiły się pewne ograniczenia dotyczące kupców polskich i litewskich. Przewożone przez nich towary miały być sprzedawane w większości w samym Smoleńsku. Polska dyplomacja podejmowała próby zlikwidowania owych ograniczeń i wprowadzenia większej swobody handlowej dla swoich kupców. Niestety, Moskwa była nieugięta w tej kwestii.

Zdobycie „bramy smoleńskiej” nie było rzeczą prostą. Trudność stanowiły warunki klimatyczne i ogólne położenie geograficzne tych terenów. Obszar znajdujący się na południe od Wyżyny Smoleńsko-Moskiewskiej to wprawdzie tereny płaskie i nizinne, lecz główną przeszkodę stanowią rzeki: Desna, Soż, Berezyna oraz Dniepr, których brzegi są błotniste i porośnięte krzewami lub lasami, co niewątpliwie utrudnia przemarsz wojsk. Ponadto pod koniec marca podczas przyborów wiosennych poziom wody w tych rzekach wzrasta i niekiedy gwałtownie wylewają. Posuwając się dalej na południowy wschód od Grzędy Smoleńsko-Moskiewskiej, widoczne są rozciągające się południkowo wysoczyzny pokryte lessem. Są to: Wyżyna Środkoworosyjska, pocięta głębokimi dolinami rzek (dopływów Oki, Donu, Dońca i Dniepru), Nizina Ocko-Dońska, z gęstą siecią hydrograficzną, oraz Wyżyna Nadwołżańska, rozciągająca się wzdłuż prawego brzegu rzeki Wołgi, która wraz ze swoimi dopływami stanowi przeszkodę, jaką napotkałyby na swojej drodze atakujące wojska. Ze strony północnej największą ochronę „bramy smoleńskiej” stanowi Dźwina ze swoimi dopływami. Na północy znajdują się także, ułożone głównie równoleżnikowo, wzgórza morenowe, ukształtowane przede wszystkim w wyniku działalności lodowca. Możemy na tym obszarze wyróżnić: Uwały Północne pokryte w większości lasami iglastymi i w dużej części zabagnione oraz Wyżynę Wałdajską z licznymi jeziorami. W miarę posuwania się dalej na zachód od Wyżyny Smoleńsko-Moskiewskiej dostrzec można, że koryta rzek są coraz bardziej podmokłe, a samo Polesie charakteryzuje się bagnistymi terenami. Na Polesiu wzdłuż Prypeci aż do środkowego Dniepru utworzyły się rozległe trzęsawiska. Natomiast sama Prypeć w swoim biegu przez niziny poleskie rozdziela się i rozgałęzia na liczne ramiona. Brzegi dopływów Prypeci są niskie, co powoduje, że wiosną podczas roztopów woda rozlewa się, zatapiając okoliczne tereny. Polesie charakteryzuje się występowaniem nie tylko bagien, ale także licznych jezior i borów sosnowych.

Liczne trudności wiążące się z położeniem geograficznym oraz warunkami klimatycznymi nie odstraszały walczących o te tereny wojsk. Strony zdawały sobie bowiem sprawę z korzyści, które mogą czerpać po opanowaniu tych ziem.

Twierdza Smoleńsk

Smoleńsk jest jednym z najdawniejszych miast ruskich. Najstarsze ślady osadnictwa słowiańskiego na tych terenach pochodzą z VI wieku. Wówczas na ziemiach tych pojawiło się plemię Krywiczów, które w trakcie swej wędrówki podzieliło się na trzy grupy plemienne. Jedna z nich, wschodnia, zwana również później smoleńską, osiedliła się nad górną Wołgą, Dźwiną i Dnieprem. To właśnie wschodnie plemię Krywiczów założyło nad Dnieprem gród Smoleńsk. Nazwa grodu mogła wiązać się z przepływającą w pobliżu rzeczką Smolanką lub też ze smołą, którą wytwarzano z drewna z pobliskich lasów. Do rozwoju Smoleńska niewątpliwie przyczyniło się jego położenie geograficzne. Miasto to usytuowało się na historycznym szlaku handlowym Waregów.

Treść dostępna w pełnej wersji eBooka.

------------------------------------------------------------------------

33 D. Kupisz, Smoleńsk 1632–1634, Warszawa 2011, s. 9–13.

34 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red. B. Chlebowskiego i W. Wawelskiego, t. X, Warszawa 1898, s. 902; D. Kupisz, op.cit., s. 10–11.

35 N. Felix, L. Tuzik, Brześć–Mińsk–Smoleńsk, Warszawa 1988, s.11–12; I.I. Orłowskij, Kratkaja geografia smolenskoj guberni, Smoleńsk 1907, s. 36–44; D. Kupisz, op.cit., s. 11–12.

36 Cytat za: D. Kupisz, Smoleńsk 1632–1634, Warszawa 2001, s. 13.

37 W.P. Malcew, Istoriczeskoje znaczenije oborony Smolenska w 1609–1611r. …, s. 31–32.

38 P.E. Nikitin, op.cit., s. 5–7; N.A. Murzakiewicz, Istorija goroda Smolenska, Smoleńsk 1903, s. 12–14.Katarzyna Słodowy jest historykiem młodego pokolenia. Ukończyła Akademię Podlaską w Siedlcach, kierunek historia i wiedza o społeczeństwie. Specjalizuje się w dziejach Polski XVI i XVII wieku. Jej publikacja znakomicie wpisuje się w cykl pozycji poświęconych wojnom polsko-moskiewskim, które ukazały się w ramach serii Historyczne bitwy.

Romuald Romański, Cudnów 1660

Piotr Dróżdż, Orsza 1514

Dariusz Kupisz, Smoleńsk 1632–1634

Dariusz Kupisz, Połock 1579

Dariusz Kupisz, Psków 1581–1582

Robert Szcześniak, Kałuszyn 1610

Tomasz Bohun, Moskwa 1612

Andrzej Adam Majewski, Moskwa 1617–1618W popularnonaukowej serii pt. „Historyczne bitwy” ukazały się ostatnio:

R.F. Barkowski, LECHOWE POLE 955

M.A. Piegzik, MORZE KORALOWE 1942

W. Włodarkiewicz, WOŁYŃ 1939

T. Romanowski, Massilia 49 p.n.e.

A.A. Majewski, MOSKWA 1617–1618

T. Greniuch, NATAL 1899–1900

R.F. Barkowski, KRUCJATA POŁABSKA 1147

T. Kubicki, GETTO WARSZAWSKIE 1943

R. Marcinek, KANAŁ SUESKI 1956

J. Wojtczak, La Plata 1806–1807

R.F. Barkowski, SYBERIA 1581–1697

D. Kupisz, SMOLEŃSK 1632–1634

T. Fijałkowski, Północny Atlantyk 1914–1918

J. Wojtczak, BOSWORTH 1485

P. Rochala, NIEMCZA 1017

R. Dzieszyński, BYCZYNA 1588

Ł. Czarnecki, KONSTANTYNOPOL 626

G. Swoboda, Little Big Horn 1876

R.F. Barkowski, Budziszyn 1002–1018

R. Warszewski, CHOLULA 1519

T. Romanowski, BRYTANIA 55–54 P.N.E.

J. Błachnio, KRAŚNIK 1914

J. Lizut, OPERACJA HO CHI MINH 1975

G. Gołębiewski, PŁOCK 1920

R. Warszewski, GRENADA 1492

R.F. Barkowski, PARYŻ 885–886

L. Wyszczelski, POWSTANIE WIELKOPOLSKIE 1918–1919

J. Pluta, JEZIORO PEJPUS 1242

J. Staszak, RAWICZ 1919

R.F. Barkowski, KIJÓW 1018

W.J. Ławrynowicz, AMIENS 1918

T. Cybulski, WŁOCŁAWEK 1914

S. Rek, ANKARA 1402

R.F. Barkowski, ULM 1805

M.A. Piegzik, Ocean Indyjski 1942

W przygotowaniu: S. Nowak, Dworzec Gdański 1944