Smuga cienia - ebook

OD AUTORA

Opowieść ta, którą mimo swojej zwięzłości pozwalam sobie uznać za naprawdę skomplikowany utwór, nie miała poruszać spraw nadprzyrodzonych. Jednakże niejeden krytyk skłonny był tak ją rozumieć, dopatrując się w niej skłonności autora do puszczenia wodzy wyobraźni przez przeniesienie akcji poza granice żyjącej i cierpiącej ludzkości. Lecz prawdę powiedziawszy, wyobraźnia moja nie jest tworzywem tak elastycznym. Sądzę, że gdybym usiłował nadać memu opowiadaniu koloryt nadnaturalności, rzecz chybiłaby paskudnie, ukazując jakąś nieprzyjemną rysę. Ale nigdy nie mogłem się o to starać, ponieważ całe moje duchowe i umysłowe jestestwo przenika niezłomne przeświadczenie, że cokolwiek podlega władzy naszych zmysłów, musi być naturalne i, jakkolwiek wyjątkowe, nie może się różnić w swej istocie od wszystkich innych przejawów widzialnego i dotykalnego świata, którego jesteśmy świadomą cząstką. Świat żyjących zawiera dość cudów i tajemnic sam w sobie; cudów i tajemnic działających na nasze czucie i inteligencję w sposób tak niewytłumaczalny, że może to prawie usprawiedliwić koncepcję życia jako jakiegoś zaczarowanego stanu. Nie, jestem zbyt przeświadczony o istnieniu w świecie czegoś zdumiewającego, by dać się kiedykolwiek zafascynować czymś nadnaturalnym, co (przyjmijcie to, jak chcecie) jest tylko jakimś sztucznym tworzywem, produktem umysłów niewrażliwych na głęboką subtelność naszego stosunku do żywych i umarłych w jej niezliczonych przejawach; jest jakąś profanacją naszych najtkliwszych wspomnień, jakimś pogwałceniem naszej godności.

Jakakolwiek byłaby moja przyrodzona skromność, nigdy nie upadłem tak nisko, żeby zasilać wyobraźnię tymi pustymi wyobrażeniami, zwykłymi dla każdego wieku, które już same przez się napełniają wszystkich miłośników rodzaju ludzkiego niewypowiedzianym smutkiem. Wstrząs intelektualny i duchowy, jaki te sprawy wywierają w umyśle prostego człowieka, jest już całkiem uprawnionym przedmiotem badań i opisów. Istota duchowa pana Burnsa doznała takiego właśnie groźnego wstrząsu w stosunkach z ostatnim kapitanem, co w czasie jego choroby przekształciło się w prawie zabobonne urojenie oparte na strachu i niechęci. Fakt ten jest jednym z czynników opowieści, lecz nie ma w nim nic nadnaturalnego, nic — żeby tak powiedzieć — spoza kręgu tego świata, który z całą świadomością rzeczy zawiera w sobie dość tajemnic i grozy.

Prawdopodobnie gdybym opublikował tę opowieść, którą długo w sobie nosiłem, pod tytułem „Pierwsze dowództwo", ani bezstronny czytelnik, ani nikt inny nie odniósłby wrażenia, że jest w tym coś nadnaturalnego. Nie chcę tu rozważać momentu rodzenia się uczucia, w jakim obecny tytuł: Smuga cienia, przyszedł mi na myśl. Pierwotnie celem tego utworu było przedstawienie pewnych faktów, które z pewnością były związane ze zmianami zachodzącymi w człowieku, kiedy młodość, beztroska i żarliwa, przekształca się w bardziej świadomą i dojmującą fazę dojrzalszego życia. Nie ulega wątpliwości, że w obliczu największej próby całego pokolenia miałem żywą świadomość, jak błahe i bez znaczenia są moje własne nie znane nikomu przeżycia. Nie mogło tu być mowy o żadnym porównaniu. Ta myśl nigdy nie postała mi w głowie. Lecz miałem poczucie samego siebie, chociaż w niezmiernie różnej skali — jak jedna kropla przeciw burzliwemu ogromowi gorzkiego oceanu. I to też było bardzo naturalne. Bo kiedy zaczynamy rozmyślać nad znaczeniem naszej własnej przeszłości, zdaje się ona wypełniać cały głęboki i niezmierzony świat. Książkę tą napisałem wciągu ostatnich trzech miesięcy roku 1916. Ze wszystkich tematów, które pisarz mniej lub więcej w sobie wyczuwa, ten jest jedyny, jaki wydał mi się możliwy do podjęcia w tym czasie. Głębię i charakter nastroju, w jakim dokonałem tej pracy, najlepiej chyba wyraża dedykacja, która uderza mnie teraz swoją wielką dysproporcją — jako inny przykład wszechogarniającej wielkości naszego uczucia w stosunku do samych siebie. Powiedziawszy to wszystko, mogę teraz przejść do kilku uwag o samym przedmiocie opowieści. Jeśli chodzi o środowisko, (to należy ono do tej części mórz Wschodu, z której wyniosłem dla swego pisarstwa najwięcej pomysłów. Z mojego stwierdzenia, że przez długi czas myślałem o tej historii pod tytułem „Pierwsze dowództwo", czytelnik może wnosić, że jest ono związane z moim osobistym przeżyciem. I w gruncie rzeczy jest to osobiste przeżycie, widziane z oddalenia oczyma duszy. Jest ono zabarwione uczuciem, którego nie można nie odczuwać, dla tych wydarzeń własnego życia, jakich nie ma powodu się wstydzić; a uczucie to jest tak samo intensywne (odwołuję się tutaj do przeżyć w sensie ogólnym) jak wstyd i prawie udręka, towarzysząca niefortunnym posunięciom — nawet tak drobnym jak potknięcia w mowie — popełnionym w przeszłości. Oddalenie w czasie sprawia, że rzeczy stają się bardziej wyraźne, bo ich istota oddziela się od otaczających je mało ważnych codziennych wydarzeń, które naturalnym biegiem rzeczy ulatują z pamięci. Wspominam z przyjemnością ten okres swojego życia na morzu, bo jakkolwiek zaczęty niepomyślnie, z osobistego punktu widzenia stał się w końcu dla mnie sukcesem, pozostawiając namacalny tego dowód w słowach listu właścicieli statku, napisanych do mnie w dwa lata po mojej rezygnacji z dowództwa, kiedy to postanowiłem wrócić do domu. Rezygnacja ta znaczyła początek innej fazy mojego marynarskiego żywota, jego końcową fazę — jeśli można tak powiedzieć — która na swój sposób zabarwiła inną część mojego pisarstwa. Nie wiedziałem wówczas, jak bliski jest koniec mojego życia na morzu, i dlatego nie czułem smutku, chyba tylko rozstając się ze statkiem. Przykro mi było również zrywać stosunki z firmą, której statek był własnością, a która tak po przyjacielsku i z takim zaufaniem przyjęła do służby człowieka, znalezionego przypadkowo i w bardzo nieprzychylnych okolicznościach. Nie uwłaczając powadze sytuacji, podejrzewam teraz, że szczęśliwy traf przyczynił się niemało do położonego we mnie zaufania. Nie można powstrzymać miłych wspomnień o czasach, w których najcenniejsze wysiłki zostały uwieńczone powodzeniem.

Słowa: „Godni mojej nieprzemijającej czci", wybrane przeze mnie jako motto na stronie tytułowej, są cytatami z samej książki; i chociaż jeden z moich krytyków podejrzewał, że odnoszą się do statku, jest rzeczą oczywistą, iż są umieszczone w tym miejscu po to, by wskazywać, że dotyczą ludzi z jego otoczenia: ludzi tak zupełnie obcych nowemu kapitanowi, a jednak wspierających go tak skutecznie w ciągu tamtych dwudziestu dni, które wydają się być przeżyte na krawędzi powolnego i dręczącego unicestwienia. I to jest właśnie najwspanialsze wspomnienie o wszystkich! Bo z pewnością jest to wspaniała rzecz dowodzić garścią ludzi „godnych mojej nieprzemijającej czci".

J. C.

1920Fragment demo

..D'autres fois, calme plat, grand miroir
De mon désespoir...

Baudelaire

Tylko młodzi miewają takie chwile. Nie mówię o bardzo młodych. Ci w ogóle nie dostrzegają poszczególnych chwil. Przywilejem wczesnej młodości jest sięganie poza teraźniejszość — cudowna ciągłość nadziei, nie znającej przerw ani zagłębiania się w siebie.

Ledwo zawrzesz za sobą furtkę dzielącą cię od wieku chłopięcego, a już wkraczasz w zaczarowany ogród. Nawet cienie jarzą się tu od obietnic. Każdy zakręt drogi pociąga inną ponętą. Nie dlatego, aby to w twoim mniemaniu był ląd nie odkryty, przeciwnie, wiesz dobrze, że cała ludzkość kroczyła tą drogą. To, co ogarnia cię niewysłowionym urokiem, to właśnie zetknięcie się z powszechnym doświadczeniem, od którego oczekujesz jakichś szczególnych lub zupełnie osobistych wrażeń — odrobiny czegoś własnego.

Idziesz przed siebie przyglądając się ciekawie drogowskazom wytkniętym przez poprzedników, idziesz w podnieceniu, przyjmując z jednakowym rozmachem złą i dobrą dolę — kułaki i miedziaki, jak mówi przysłowie — idziesz na spotkanie losu mieniącego się barwami, a kryjącego w zanadrzu nieprzebrany zasób możliwości. Komu dostaną się one w udziale? Czy tym, co na nie zasłużą, czy może szczęśliwym wybrańcom? — Mniejsza. Postępujesz naprzód, a twoim śladem nieodstępnie i niepostrzeżenie posuwa się czas. Aż przychodzi chwila, w której spostrzegasz przed sobą smugę cienia ostrzegającą cię, że dzień pierwszej młodości dobiegł już do końca.

W tym to właśnie okresie nawiedzają człowieka dziwne chwile, o których mówić zamierzam. Chwile znużenia, przesytu, niezadowolenia z siebie. Chwile niezrozumiałego uporu. Człowiek jeszcze względnie młody dopuszcza się wtedy najnierozważniejszych czynów — żeni się bez namysłu lub porzuca swój zawód bez jakiejkolwiek przyczyny.

Opowiadanie moje nie będzie historią małżeńską. Nie, tak źle ze mną nie było. Mój postępek, jakkolwiek nierozważny, miał raczej cechę rozwodu, jeśli nie zwykłej dezercji. Bez żadnej przyczyny, która by potrafiła usprawiedliwić moje postanowienie w oczach rozsądnego człowieka, opuściłem stanowisko, rozbiłem swoją przystań, innymi słowy — porzuciłem służbę na statku, któremu żadnej niedoskonałości nie mogłem zarzucić. Chyba to jedno, że był statkiem parowym, a parowiec nie budzi nigdy w marynarzu tego ślepego przywiązania, które każe mu czasami... Ale dość!... Lepiej nie usprawiedliwiać wybryku, który nawet w owym czasie robił na mnie wrażenie zwykłego kaprysu.

Działo się to w jednym z portów na Dalekim Wschodzie. Nasz statek, jako przynależny do tego portu, zaliczał się do statków wschodnich. Żeglował pomiędzy ciemnymi wyspami po błękitnym morzu poprzerzynanym pręgami raf; znad jego rufy powiewała czerwona bandera, z masztu zaś — bandera firmowa, również czerwona, tylko ozdobiona białym półksiężycem i zielonym szlakiem. Statek należał bowiem do Araba pochodzącego z rodu Seidów — tym się tłumaczy zielona obwódka flagi. Właściciel naszego statku był kierownikiem wielkiej firmy arabskiej, co nie przeszkadzało mu być wiernym poddanym brytyjskiego imperium, jednym z najlojalniejszych, jakich zdarzyło mi się spotkać na wschód od Kanału Sueskiego. Polityka światowa nie zajmowała go wcale, posiadał natomiast jakąś niezwykłą, niewytłumaczoną władzę nad swymi współwyznawcami.

Osoba właściciela była dla załogi rzeczą obojętną. Do służby okrętowej musiał on z konieczności zaciągać białych, lecz wielu z tych, którzy mu służyli, nie widziało go nigdy na oczy. Ja widziałem go raz jeden, przelotnie, na pomoście w przystani: pozostał mi w pamięci jako drobny, stary człowieczek z ciemną twarzą i jednym tylko okiem, przybrany w śnieżnobiałą szatę i żółte pantofle. Otaczał go tłum pielgrzymów malajskich całujących go zapamiętale po rękach za jakieś doznane dobrodziejstwa — datki w pieniądzach czy w naturze. Miłosierdzie jego miało być nieprzebrane i rozciągało się na cały prawie Archipelag. Czyż nie powiedziano bowiem, iż człek miłosierny jest „przyjacielem Allacha"?

Mieliśmy w osobie tego malowniczego Araba nieocenionego zwierzchnika, którym nikt nie potrzebował zaprzątać sobie głowy, statek zaś, znakomity parowiec szkockiego typu (o czym świadczyła cała jego konstrukcja od kilu po maszt), był jak by wymarzony dla morskich podróży. Łatwy do utrzymania, łatwy do kierowania, zasługiwał — mimo maszyny w kadłubie — na podziw i przywiązanie każdego marynarza. Do dziś dnia żywię głęboki szacunek dla jego pamięci. Rodzaj handlu, do jakiego służył nasz statek, oraz stosunki koleżeńskie dogadzały mi również w zupełności. Nie mógłbym dobrać sobie odpowiedniejszego życia i otoczenia, gdybym miał na swoje skinienie życzliwego czarodzieja.

A jednak porzuciłem to wszystko. Porzuciłem w sposób tak nagły i niewytłumaczony, jak ptak, który sfruwa z gałęzi. Zupełnie jak bym znienacka usłyszał czyjś szept tajemniczy lub ujrzał jakiś znak nie pojmując, o co chodzi.

Kto wie? — może i tak?... Poprzedniego dnia czułem się jak najlepiej, a nazajutrz wszystko się rozwiało: urok życia, zamiłowanie do pracy, zadowolenie z siebie, wszystko, czym dotąd żyłem. Była to jedna z tych fatalnych chwil, o których wspomniałem poprzednio. Rozstrój towarzyszący zwykle schyłkowi młodości zawładnął mną i uniósł — przynajmniej z pokładu tego statku.

Załoga jego składała się z czterech białych, dwóch podrzędnych oficerów malajskich i licznej obsługi kelasich.

Kapitan wytrzeszczył na mnie oczy nie pojmując, co mi się mogło stać. Był jednak marynarzem, pamiętał też może własną młodość. Więc po chwili uśmiechnął się pod szczeciniastym, stalowo-siwym wąsem i powiedział, że oczywiście nie ma zamiaru zatrzymywać mnie przemocą, skoro tak nieodwołalnie postanowiłem odejść. Stanęła między nami umowa, na mocy której miano mi nazajutrz rano wypłacić pobory. Gdy opuszczałem kabinę nawigacyjną, kapitan odwołał mnie raz jeszcze i rzekł z powagą, iż szczerze mi życzy, abym znalazł to, czego szukam. Łagodny, utajony nacisk, z jakim te słowa były wypowiedziane, przeszył mnie jak diament. Jestem przekonany, że ten człowiek zrozumiał mój stan wewnętrzny.

Natomiast drugi mechanik przyjął tę wiadomość zupełnie inaczej. Był to zadzierzysty młody Szkot z gładko wygoloną twarzą i jasnymi oczami. Z kajuty mechaników wyłoniła się naprzód jego poczciwa, czerwona fizjonomia, a w ślad za nią reszta krzepkiej postaci z zakasanymi rękawami. Wycierał szmatą muskularne ramiona, co czynił niezmiernie powoli, przy czym jasne jego oczy spoglądały na mnie z taką goryczą i niesmakiem, jak by nasza przyjaźń rozsypywała się w proch... Wreszcie wyrzekł znacząco:

— Ha! Pora ci już, pora rozejrzeć się za jaką głupią panną...

Było rzeczą powszechnie wiadomą, że John Nieven jest nieprzejednanym wrogiem kobiet, toteż niedorzeczne jego wystąpienie dowodziło chęci dokuczenia mi do żywego — nie mógł, w swoim mniemaniu, znaleźć bardziej obelżywych słów. Roześmiałem się, ale jakoś pokornie, jak bym pragnął przebłagać przyjaciela. Tylko prawdziwy przyjaciel mógł się do tego stopnia unieść. Ogarnęło mnie przygnębienie.

Nasz pierwszy mechanik przyjął wiadomość o moim wybryku trochę łaskawiej, jakkolwiek wytłumaczył go sobie także w charakterystyczny sposób. Był to człowiek jeszcze młody, ogromnie chudy, z niespokojną twarzą okoloną puszystym, ciemnym zarostem. Bez względu na to, czy statek znajdował się na morzu, czy w przystani, widywano pana inżyniera biegającego od rana do nocy po tylnym pokładzie: twarz jego wyrażała zawsze niezmierne natężenie i napięcie duchowe, które powstawało z powodu niemiłych sensacji fizycznych wynikających z wewnętrznych zaburzeń. Biedak cierpiał bowiem ustawicznie na złą przemianę materii. Jego pogląd na moją sprawę był bardzo prosty: zawyrokował — oczywiście! — że muszę być bardzo chory na wątrobę. Radził mi, abym odbył na statku jeszcze jedną podróż okrężną i przez ten czas zażywał pewien opatentowany środek, w którego skuteczność wierzył niezachwianie.

— Wiem już, jak będzie. Kupię ci z własnej kieszeni dwie butelki tego lekarstwa. Cóż więcej mógłbym zrobić dla ciebie?

Nie wątpię, że byłby popełnił to szlachetne okrucieństwo przy najmniejszym objawie ustępliwości z mojej strony. Ale ja czułem się w owej chwili bardziej zgnębiony, bardziej zrażony do życia niż kiedykolwiek. Półtoraroczna służba na statku, podczas której wzbogaciłem się o tyle nowych i różnorodnych doświadczeń, wydala mi się teraz jałową, pospolitą stratą czasu. Czułem — jak by to wyrazić? — że z tego otoczenia nie wykrzeszę dla siebie prawdy.

Gdyby mnie spytano, o jaką prawdę mi chodzi, nie umiałbym dać na to odpowiedzi. Przyciśnięty do muru, byłbym się prawdopodobnie rozpłakał. Byłem jeszcze dość młody, by się czegoś podobnego dopuścić.

Nazajutrz udaliśmy się z kapitanem do urzędu portowego dla załatwienia formalności związanych z moją dymisją. Kapitanat portu mieścił się w wysokiej, chłodnej, białej sali, którą wypełniało pogodne światło dnia sączącego się poprzez zasłony. Wszyscy obecni — zarówno urzędnicy, jak przybysze — ubrani byli również biało, tylko ciężkie, politurowane biurka, ustawione rzędem pośrodku sali, odcinały się ciemno na jasnym tle. Leżały na nich rozrzucone papiery niebieskiej barwy. Olbrzymie punkah, umieszczone u sufitu, wywoływały łagodny powiew, który ochładzał ten niepokalany przybytek, muskając nasze spocone głowy.

Urzędnik siedzący za biurkiem uśmiechnął się uprzejmie i zachował ten uśmiech do chwili, w której na niedbałe zapytanie: — Czy umowa ma być unieważniona i spisana na nowo? — otrzymał odpowiedź kapitana: — Nie. Zupełnie skreślona. — Wtedy uśmiech jego zniknął, a twarz przyoblekła się w uroczystą powagę. Nie spojrzał już w moją stronę aż do chwili, w której podał mi moje papiery z wyrazem tak głębokiego ubolewania, jak by co najmniej doręczał mi paszport do Hadesu.

Podczas gdy układałem papiery, zadał półgłosem jakieś pytanie memu zwierzchnikowi. Ten odpowiedział dobrodusznie:

— Nie. Opuszcza nas, by powrócić do kraju.

— Ach tak! — westchnął urzędnik kiwając głową nad żałosnym stanem mego umysłu.

Jakkolwiek nie widywałem go dotąd nigdy poza biurem, pochylił się teraz ku mnie i uścisnął moją rękę z takim współczuciem, jak by żegnał skazańca idącego na szubienicę, ja zaś odegrałem swoją rolę niewdzięcznie, zachowując się w sposób szorstki, godny zatwardziałego przestępcy.

Żaden statek nie odpływał w najbliższych dniach do kraju. Zważywszy, że byłem teraz żeglarzem bez statku, człowiekiem, który na jakiś czas zerwał dobrowolnie z morzem i zeszedł do roli przeciętnego turysty, powinienem był może zatrzymać się w hotelu. Miałem hotel wprost przed sobą, naprzeciwko kapitanatu portu: niski budynek o białych filarach, zbudowany w pałacowym stylu i otoczony wzorowo utrzymanym trawnikiem. Czułbym się tam istotnie turystą! Rzuciwszy w stronę hotelu niechętne spojrzenie, skierowałem się w przeciwną stronę, do klubu oficerów marynarki.

Szedłem zrazu w słońcu, lekceważąc sobie spiekotę, potem pod osłoną wielkich drzew esplanady, nie odczuwając przyjemności cienia. Podzwrotnikowy upał przesączał się przez gęste liście i poprzez mój lekki przyodziewek, ogarniając mnie całego, przenikał aż do mego buntowniczego mózgu, odejmując mi nawet swobodę myślenia.

Klub oficerski mieścił się w wielkim domostwie z dużą werandą i ogródkiem pełnym krzewów, przypominającym ogródki podmiejskie. Kilka drzew dzieliło go od ulicy. Instytucja ta, pomimo że była klubem, miała pewien posmak urzędowy, podlegała bowiem administracji kapitanatu portu. Zarządzającemu klubem oficerskim przysługiwał tytuł naczelnego kierownika. Był to nieszczęsny, zasuszony człowieczek, który wyglądałby okazowo w kostiumie dżokeja. Nie ulegało wątpliwości, że w jakimś okresie swego życia musiał on w tej lub innej roli mieć bliższą znajomość z morzem; ale łatwo było odgadnąć, że w tym kontakcie z żywiołem doznawał, biedak, samych niepowodzeń.

Zdawało się, jakoby rodzaj jego zajęcia należał do bardzo łatwych, tymczasem ten dziwny człowiek twierdził uporczywie, że zawód gospodarza klubu przyprawi go o śmierć prędzej czy później. Brzmiało to dosyć tajemniczo. Może wszystko było ponad jego siły. Jedno nie ulega wątpliwości, że do gości klubowych usposobiony był po prostu wrogo.

"Wchodząc do lokalu klubowego pomyślałem sobie, że tym razem nasz gospodarz musi być zadowolony. Panowała tu bowiem grobowa cisza. Pokoje wydawały się zupełnie niezamieszkałe, a i weranda była prawie pusta, tylko na przeciwległym jej końcu jakiś jegomość drzemał na leżaku. Zbudzony odgłosem moich kroków, otworzył jedno oko, przerażająco podobne do oka ryby. Widząc, że to ktoś nieznajomy, wycofałem się z werandy i minąwszy salę jadalną, wielki, pusty pokój z nieruchomym punkah zawieszonym nad środkiem stołu, zapukałem do najbliższych drzwi, na których czarnymi literami wypisane były słowa: „Naczelny kierownik klubu”.

W odpowiedzi usłyszałem podrażniony, żałosny jęk: — Ach, Boże, Boże, któż tam znowu? — wszedłem więc bez wahania.

Pokój, w którym się znalazłem, był dziwnym przybytkiem, zwłaszcza jak na tropikalny klimat. Panował tu półmrok i zaduch. Gospodarz porozwieszał na oknach wielkie, tanie firanki, teraz zakurzone, okna zaś były szczelnie zamknięte. Stosy kartonowych pudeł, jakich używają w Europie modniarki i krawcowe, piętrzyły się pod ścianami. Umeblowanie pokoju przypominało drobnomieszczańskie salony z londyńskiego East-End — kanapa wyściełana włosiem i odpowiednie fotele. Meble, pokryte brudnymi pokrowcami, były tak przerażającej brzydoty, że trudno było odgadnąć, jaki tajemniczy przypadek, fantazja lub potrzeba kierowały człowiekiem, który je tu nagromadził. Gospodarz, bez kurtki, ubrany tylko w białe spodnie i cienką koszulę z krótkimi rękawami, zajęty był szperaniem po kątach. Zauważyłem spiczastość jego łokci.

(...)