Socjologia Kluczowe pojęcia - ebook

WPROWADZENIE

Socjologia, której korzenie sięgają XIX wieku, nie może stać w miejscu i musi iść z duchem czasu, jeśli ma zachować znaczenie. Wynika to z faktu, że przedmiot naszych badań, życie społeczne, które wszyscy wspólnie wiedziemy i tworzymy, samo w sobie nieustanie się zmienia. Konflikty i wojny, nowe wzorce migracji, coraz płynniejsze relacje między płciami, rewolucja cyfrowa w dziedzinie komunikacji, kryzysy finansowe, globalna pandemia i terroryzm to tylko niektóre ze zjawisk analizowanych przez socjologów próbujących je zrozumieć. Zważywszy na tak szeroki zakres tematów, nie dziwi fakt, że socjologia jest zróżnicowana pod względem teoretycznym i korzysta z wielu różnych metod badawczych, aby za ich pomocą interpretować życie społeczne. Stanowi to nieunikniony skutek prób zrozumienia i wyjaśnienia naszego globalizującego się świata oraz oznacza, że musimy nieustannie rewidować dobrze znane pojęcia socjologiczne, do których jesteśmy przyzwyczajeni, i w razie potrzeby tworzyć nowe. W naszej ocenie niniejsza książka w przydatny sposób łączy w sobie zarówno pojęcia stosowane od dawna, jak i te istniejące krócej.

Rozwój pojęć w socjologii

Niektóre pojęcia socjologiczne wrosły już w tkankę tej dyscypliny i zdołały przetrwać wszelkie zmiany zachodzące w społeczeństwie. Takie terminy, jak: „klasa”, „status”, „kapitalizm”, „płeć kulturowa”, „ubóstwo”, „rodzina” czy „władza” zachowały fundamentalne znaczenie dla każdej osoby zainteresowanej uprawianiem socjologii. Inne są dużo nowsze i pozostają przedmiotem dyskusji i sporów. „Globalizacja”, „ponowoczesność”, „refleksyjność”, „postkolonializm”, „środowisko” czy „społeczny model niepełnosprawności” przyjęły się w słowniku socjologii i oddają w jakiejś mierze olbrzymie zmiany z ostatnich dziesięcioleci. Ta książka kreśli mapę rozwoju pojęć w socjologii oraz współczesnej kondycji tej dyscypliny, przedstawiając kluczowe dla niej koncepcje, często reprezentujące określone zwroty teoretyczne, jakie zaszły od drugiej połowy XIX wieku. Zrozumienie tych podstawowych pojęć, ich źródeł i współczesnych zastosowań pomoże czytelnikom dostrzec, jak z biegiem czasu zmieniał się obszar zainteresowania tej dziedziny nauki. Tworzenie pojęć w socjologii zwykle wiąże się z teoriami i badaniami empirycznymi, które często wymagają stworzenia nowych terminów do interpretacji uzyskanych wyników. Niektóre pojęcia, takie jak: „status”, „klasa” czy „ryzyko”, są już stosowane w społeczeństwie, ale przeniesione na obszar socjologii zostają szczegółowo omówione i dopracowane, co zwiększa ich precyzję i użyteczność. Inne, takie jak: „alienacja”, „panika moralna” czy „globalizacja”, stworzyli sami socjologowie, żeby nadać kierunek swoim badaniom zjawisk społecznych, ale potem pojęcia te przeniknęły do języka potocznego i zaczęły wpływać na to, jak ludzie postrzegają świat, w którym żyją. Taka sytuacja jest rzadkością w naukach przyrodniczych. Bez względu na to, ile powstaje w nich pojęć, nie mogą one wpływać na zachowanie zwierząt czy roślin. Jak stwierdził Anthony Giddens, jest to przykład procesu „jednokierunkowego”. W socjologii pojęcia, wyniki badań i teorie naprawdę oddziałują zwrotnie na społeczeństwo, a ludzie mogą pod ich wpływem zmieniać swoje poglądy i zachowanie. Oznacza to, że badania socjologiczne stanowią część ciągłego „obustronnego” procesu angażującego socjologów i badanych przez nich ludzi.

Obustronność tego procesu powoduje, że nasze pojęcia są z natury niestabilne i otwarte na modyfikacje i zmianę, nie tylko w obrębie profesjonalnego dyskursu socjologicznego, lecz także w szerszym świecie społecznym. Oznacza to również, że stosuje się je na różne sposoby w ramach odrębnych teorii. Nie powinniśmy jednak wyolbrzymiać poziomu zróżnicowania i rozbieżności w naszej dziedzinie, ponieważ w praktyce istnieje stosunkowo niewiele konkurujących ze sobą teorii socjologicznych i są one spójniejsze i bardziej zintegrowane, niż mogłoby się z początku wydawać.

Pojęć utworzonych w obrębie jednej tradycji teoretycznej bardzo często używa się również w innych. Na przykład pojęcie alienacji stworzył Karol Marks, aby dzięki niemu lepiej zrozumieć naturę pracy w społeczeństwach kapitalistycznych. Ponad sto lat później zostało ono jednak wyjęte z pierwotnej marksistowskiej ramy teoretycznej i przywrócone do życia przez socjologów przemysłu, badających stosunek emocjonalny osób zatrudnionych w różnych sektorach do wykonywanego zawodu i środowiska pracy. W ten sposób pojęcie alienacji uległo przeformułowaniu i – chociaż niektórym marksistom mogło się to nie podobać – w tej nowej wersji pozwala uzyskać bardzo cenną wiedzę na temat tego, jak różne miejsca pracy i systemy zarządzania wpływają na życie pracowników.

Kluczowe pojęcia

Na potrzeby tego nowego wydania zaktualizowaliśmy wszystkie pojęcia i wprowadziliśmy dodatkowe dwa: „postkolonializm“ i „rewolucja cyfrowa”. Oba znajdują szerokie zastosowanie w wielu obszarach badawczych i można się spodziewać, że przyjmą się na gruncie socjologii, stąd zasługują na omówienie w tej książce. Przypominamy na wstępie, że nie stanowi ona wyczerpującego kompendium pojęć socjologicznych – nie było to naszym zamiarem. Wybraliśmy pojęcia, które przyczyniły się (lub nadal się przyczyniają) do kształtowania określonych obszarów badawczych, składających się na dziedzinę socjologii. Zasadniczo można je podzielić na trzy grupy. Do pierwszej należą takie pojęcia, jak: „władza”, „klasa”, „ideologia”, „społeczeństwo” i „kultura”, które wytrzymały próbę czasu i są używane przez cały okres istnienia socjologii lub znaczną jego część, a mimo to wciąż wywołują dyskusje i nadają kierunek projektom badawczym. W drugiej znajdują się pojęcia takie, jak: „płeć kulturowa”, „konsumpcjonizm” i „tożsamość”, które mają krótszą historię, jednak wywarły znaczący wpływ na współczesną socjologię. Nie tylko zainicjowały wiele badań, lecz także zmieniły bieg toczonych od dawna debat i zmusiły socjologów do przewartościowania starszych pojęć. W ramach trzeciej grupy uwzględniliśmy niektóre spośród najnowszych pojęć, takie jak: „intersekcjonalność”, „globalizacja” czy „rewolucja cyfrowa”, ponieważ znalazły już one przełożenie na liczne nowatorskie i ważne projekty badawcze i poprowadziły socjologów w nowych kierunkach. Hasła w naszej książce są dłuższe niż w większości opracowań z gatunku „podstawowe pojęcia”, gdzie kładzie się nacisk na wyczerpujące wyliczenie zwięźle zdefiniowanych koncepcji. Naszym celem jest szczegółowe omówienie każdego z pojęć, umieszczenie go w kontekście historycznym i teoretycznym, analiza jego podstawowych znaczeń w praktyce i przywołanie najważniejszych zarzutów wobec niego. Na koniec odsyłamy czytelników do współczesnych prac empirycznych i teoretycznych, z którymi mogą się samodzielnie zapoznać.

Dzięki takiej strukturze czytelnicy mogą powiązać historię socjologii z jej współczesną formą, śledząc proces tworzenia jej najważniejszych pojęć. Zalecamy posługiwanie się indeksem w celu znalezienia wielu wzmiankowanych w tekście terminów nieuwzględnionych w spisie treści. Spory są nieuniknionym i niezbędnym aspektem funkcjonowania każdej dyscypliny naukowej, stąd niektóre z wybranych przez nas haseł bez wątpienia okażą się dyskusyjne. Niektórzy stwierdzą, że pominęliśmy jakieś ważne pojęcie albo uwzględniliśmy inne, które w rzeczywistości straciło już na znaczeniu. Takie rozbieżności są w socjologii czymś normalnym, chociaż części czytelników może wydać się dziwne, że spieramy się o kwestię tak fundamentalną, jak zbiór „podstawowych” pojęć. Zróżnicowanie teoretyczne socjologii oznacza jednak, że istnieją liczne podejścia i perspektywy teoretyczne, które określonym pojęciom przypisują większe znaczenie niż innym. Należy jednak pamiętać, że my, socjologowie, nawet jeśli się ze sobą nie zgadzamy, mimo wszystko nadal ze sobą rozmawiamy i rozumiemy się nawzajem. A umożliwia nam to między innymi wspólny bagaż pojęć odziedziczonych po licznych teoriach i modelach eksplanacyjnych, które z biegiem czasu zyskiwały i traciły popularność.

Jak korzystać z tej książki

Hasła podzieliliśmy na dziesięć głównych wątków i w każdym ułożyliśmy je alfabetycznie. Dzięki temu czytelnik może dużo łatwiej i szybciej znaleźć interesujące go hasło. Książka stanowi również niezależny tekst, przydatny dla każdego, kto chce zrozumieć podstawowe pojęcia socjologiczne. Jej struktura pokrywa się ze strukturą publikacji pod naszą redakcją – Sociology: Introductory Readings (2010) – co ułatwia zestawienie poszczególnych pojęć z odpowiednimi lekturami. Związki z innymi pojęciami zaznaczyliśmy w tej książce poprzez wytłuszczenie pierwszego wystąpienia danego pojęcia w obrębie konkretnego hasła. Kilkukrotnie pozwoliliśmy też sobie na dosyć swobodne traktowanie samego pojęcia „pojęcie”. Na przykład pojęcia „rasa” i „etniczność” objaśniliśmy w obrębie jednego hasła, ponieważ zazwyczaj omawia się je wspólnie, chociaż w toku tego omówienia ujawniają się pewne ważne różnice między nimi. Podobnie postąpiliśmy z pojęciami „struktura” i „sprawczość” oraz „jakościowe i ilościowe metody” badawcze. Niektóre hasła można też traktować raczej jako opisy teorii czy ogólnych perspektyw, a nie pojęć. Na przykład „globalizacja” to zarówno pojęcie, jak i pewna teoria zmiany społecznej, natomiast „społeczny model niepełnosprawności” to szczególne podejście w badaniach nad niepełnosprawnością. Uwzględniliśmy w książce takie hasła, aby mogła ona zrealizować swój cel, czyli przedstawić dokładną mapę konceptualną współczesnej socjologii.