Socjologia kultury. Kultury i społeczeństwa w zmieniającym się świecie - ebook

WPROWADZENIE ROZUMIEJĄCA ANALIZA KULTUROWA WSPÓŁCZESNOŚCI Elżbieta Hałas

Ostatnimi czasy zwykło się głosić ponowne narodziny analizy kulturowej w socjologii. Przeciwstawia się też często nową socjologię kulturową dawniejszej socjologii kultury. Zaszła pożądana zmiana, polegająca na zwróceniu się ku kwestiom kultury, ale zatrzymanie uwagi na szczególnym momencie w rozwoju nauki nie powinno prowadzić wskutek nazbyt krótkiej pamięci do zawężania perspektywy, z jakiej jest rozpatrywana historia idei i badania kultury. Prawdopodobnie lata 80. XX wieku, kiedy to na powrót rozkwita zainteresowanie problematyką kultury, są bardziej przełomowe dla socjologii amerykańskiej, gdyż mająca europejskie korzenie teoria kultury pozostawała na tym kontynencie stale żywotna. Bez wątpienia jednak w ciągu ostatnich dwóch dekad XX wieku nastąpiła wielka transformacja i analiza kulturowa odzyskała na powrót swe centralne miejsce w socjologii. Jako zwiastun mającej nastąpić zmiany przywoływany jest często artykuł Richarda A. Petersona, głoszącego konieczność rewitalizacji pojęcia kultury (Peterson 1979). Tak też czyni Wendy Griswold, dodając do wierzeń, wartości, norm i ekspresyjnych symboli praktyki kulturowe, które włącza w procesy komunikacji i interakcji w zmiennych społeczno-kulturowych kontekstach światów społecznych. Swą koncepcję kultury ogniskuje na przedmiocie kulturowych praktyk.

Współczesny rozkwit analiz kulturowych w socjologii obejmuje znacznie więcej, aniżeli tylko nieustanne zainteresowanie problemami tożsamości i różnic kulturowych, pobudzane polityką wielokulturowości. W ich centrum znalazły się konflikty o znaczenia i ich wpływ na instytucje społeczne, także takie, co do których konsensus mógł wydawać się niekwestionowalny, stąd też pojawia się pytanie, jak właściwie należy badać znaczenia społeczne. Powrót w socjologii do kwestii kultury wynika z imperatywu jej rozumienia, ze szczególną mocą dochodzącego do głosu w warunkach ponowoczesnych (Hall, Neitz 1993). Jednocześnie okazuje się, że bez udziału socjologii należyte rozumienie byłoby niemożliwe. Wendy Griswold należy właśnie do tych uczonych, którzy wykazują, że podejście socjologiczne w analizach kultury jest konieczne także dla ujęć interdyscyplinarnych i nie powinno roztopić się w studiach kulturowych. Ujawnienie na powrót roli kultury we wszystkich przejawach życia zbiorowego, a więc także w polityce i w ekonomii, nie oznacza, że cele badań naukowych mają zostać zrównane z ich użytecznością, z polityką kulturalną, że mają służyć jako narzędzie zamierzonej transformacji kultury, a więc sprowadzać się do praxis studiów kulturowych, które dążą do tworzenia kultur alternatywnych (Griswold 2005, s. 213). Metoda socjologiczna w badaniu kultury jest niezbędna, wbrew mirażom postdyscyplinarnych studiów kulturowych.

Wendy Griswold dociekając, jak funkcjonują znaczenia w obrębie życia społecznego, gdy na plan pierwszy wysuwają się problemy innowacyjnych zmian kulturowych pokazuje, że badacze nie przestają interesować się sposobami życia wspólnotowego, lokalnymi stylami, przekonaniami o tym, co wartościowe, ideałami doskonalenia duchowego czy intelektualnego, sacrum i profanum, a więc także tymi treściami, które niesie wieloznaczne pojęcie kultury od swych źródeł. Nie znikają one z pola zainteresowań, ale ich ogląd ulega zmianie w warunkach globalizacji kultury.

Docierająca do polskiego czytelnika książka należy do dydaktycznego gatunku akademickiego, ale nie jest to podręcznik jakich wiele. Przedstawia koncepcje autorki testowane w badaniach, zwłaszcza na polu socjologii literatury, wbudowując je jednocześnie w udaną syntezę stanu wiedzy o ponowoczesnych zmianach społeczno-kulturowych w skali globalnej. Pokazuje więc, jak ważne jest, aby posiadać mapę poznawczą, umożliwiającą orientację w dążeniu do jasno wskazanych celów poszukiwań. Autorka należy przy tym do tych, którzy wyznaczyli główne kierunki analiz kulturowych współczesności.

W monumentalnym podręczniku socjologii z końca lat 80. XX wieku pod redakcją Neila Smelsera nie zamieszczono rozdziału poświęconego socjologii kultury (Smelser 1989). Na początku XXI wieku byłoby to już niezwykle trudne do usprawiedliwienia. Przedstawienie w nowym kompendium wiedzy socjologicznej stanu rzeczy w tym obszarze powierzone zostało właśnie Wendy Griswold. Napisała rozdział zatytułowany tradycyjnie „Socjologia kultury” (Griswold 2005). Także taki właśnie tytuł nadrzędny w swej edycji przekładu Cultures and Societies in a Changing World dało polskie wydawnictwo. Stanowisko Wendy Griswold w sprawie relacji między kulturą a społeczeństwem, a zatem także w odniesieniu do subdyscypliny, jaką jest socjologia kultury, jak i do nowego programu socjologii kulturowej, jest jednak nietypowe. Używa obu określeń naprzemiennie. Jest to istotne, gdyż zazwyczaj te dwie opcje – socjologię kultury i socjologię kulturową – wiązano właśnie ze zgoła przeciwstawnymi poglądami na kierunek zależności między kulturą a społeczeństwem. Wendy Griswold natomiast uważa, że zjawiska kulturowe i zjawiska społeczne nawzajem się konstytuują i mówi o dwóch szkołach badania zjawisk społeczno-kulturowych.

Tytuł angielskiego oryginału książki przedstawianej polskiemu czytelnikowi nie mówi nic o tym, czy proponuje podejście właściwe socjologii kultury, czy też socjologii kulturowej. Wendy Griswold z całą pewnością jest kontynuatorką orientacji wypracowanej na gruncie socjologii kultury i nie uważa, jak na przykład Jeffrey C. Alexander, że socjologia kultury – uprawiana chociażby przez Pierre’a Bourdieu – należy do programów słabych, w tym sensie, że nie czyni zadość swoistej autonomii kultury, w odróżnieniu od mocnego programu socjologii kulturowej (Alexander 2010, s. 107). Jednakże Wendy Griswold, publikująca w 2013 roku współautorski artykuł o nigeryjskim performansie politycznym w pierwszym numerze nowego czasopisma „American Journal of Cultural Sociology”, odnajduje się także doskonale na terenie socjologii kulturowej (Griswold, Bhadmus 2013). Opracowane przez Wendy Griswold narzędzie heurystyczne analizy kulturowej, nazwane rombem kulturowym (cultural diamond), umożliwia oba te podejścia metodologiczne jako równoprawne warianty, których nie należy traktować jako wykluczające się teorie kultury.

W swej biografii intelektualnej Wendy Griswold łączy dwie kultury wiedzy – nauki humanistyczne i nauki społeczne. Dążąc do dyscypliny metodologicznej, charakterystycznej zarówno dla socjologii kultury, jak i dla socjologii kulturowej, dostrzega właśnie w niej atuty socjologicznej analizy kultury w porównaniu z podejściami interpretacyjnymi na gruncie humanistyki, często nadmiernie subiektywnymi lub podporządkowanymi interesom ideologicznym. Można takie stanowisko wywodzić ze studiów metodologicznych Maxa Webera nad logiką analizy kulturowej (Weber 1949) i przywołać też Floriana Znanieckiego koncepcję nauk o kulturze (Znaniecki 1971). Jest znamienne, że Wendy Griswold, przedstawiając pole współczesnych socjologicznych analiz kultury, mimo że nazwane zostało socjologią kultury, mówi także o socjologii kulturowej (Griswold 2005). Podobnie jest w przedkładanej polskiemu czytelnikowi książce. Wystarczy zapoznać się ze spisem treści, by stało się jasne, że nie jest to dawna wąska subdyscyplina, w takim także rozumieniu, jak projektowała jej granice Antonina Kłoskowska, wskazując jako przedmiot poznania sferę wartości autotelicznych kultury symbolicznej (Kłoskowska 2007, s. 129). O ile rynki kulturowe produkcji, dystrybucji i odbioru kultury, czy to masowej, czy popularnej, media włącznie z nowymi technologiami informacji i komunikacji, badania subkultur mieszczą się w ramach socjologii kultury, o tyle kreatywność kulturowa, konstruowanie kulturowych ram ruchów społecznych, kultury organizacyjne, kultura polityczna i władza kulturowa opisywane przez Wendy Griswold wskazują także na optykę socjologii kulturowej.

W swej książce Wendy Griswold najpierw umiejętnie wprowadza do niełatwej problematyki socjologicznej teorii kultury, następnie przenikliwie analizuje i obrazowo przedstawia społeczno-kulturowe zmiany współczesności, nie wyolbrzymiając ich na tle ewolucji kulturowej na przestrzeni dziejów. Pokazuje to na przykład spojrzenie na skutki wynalazku internetu dla wspólnot znaczeń w kulturze globalnej w porównaniu z wcześniejszymi rewolucjami medialnymi:

W wypadku nowych mediów najważniejsza staje się ludzka sprawczość i interakcje. Romb kulturowy pozostaje taki sam, ale punkt ciężkości przenosi się na oś poziomą, reprezentującą relacje między ludźmi (s. 208).

Książka pokazuje, jak wiele się zmieniło od nieodległego przecież czasu, gdy Margaret Archer mogła jeszcze napisać, że w odróżnieniu od „struktury społecznej” „kultura” nie była przez socjologów dostatecznie konceptualizowana (Archer 1996, s. 1). Wendy Griswold ma właśnie w cyzelowaniu metodologii wiele zasług. Jej artykuł z lat 80. A Methodological Framework for the Sociology of Culture pozostaje nadal ważnym głosem w dyskusji na temat warsztatu analizy kulturowej. Znaleźć tam można rozważania kwestii, których opracowanie pozwoliło przedstawić schemat zwany rombem kulturowym. Przed objaśnieniem tej figury, co w tym krótkim wprowadzeniu do polskiej edycji pozostaje głównym zadaniem, zatrzymać się trzeba przy zagadnieniach, które pozwolą pokazać lepiej Wendy Griswold wizję kultury.

Utrzymuje ona, że socjologia kultury jest podejściem oferującym wciąż najlepszy punkt widzenia w polu badań kultury, także dla innych nauk, nie wyłączając najbliższej jej antropologii kultury. Jest zdania, że wśród socjologów badających kulturę przeważa pogląd na zjawiska społeczne i zjawiska kulturowe jako nawzajem się konstytuujące, ale uważa zarazem, że rozróżnienie kultury i społeczeństwa pozostaje heurystycznie niezbędne. Badania obiektów kulturowych ujmowanych jako wynik procesów społecznych czy wytwór formacji społecznej – albo też na odwrót – traktowanie procesów społecznych i formacji społecznych jakby podlegały prawom autonomicznych kodów kulturowych czy modelom kulturowym, nie są alternatywami nie do pogodzenia. Pokazuje to schemat rombu kulturowego, w którym oś wertykalną, łączącą zjawiska kulturowe i zjawiska społeczne, przecina oś horyzontalna relacji między twórcami a odbiorcami kultury.

Wobec narastających sprzeczności kulturowych i konfliktów kulturowych, których symbolem stał się atak terrorystyczny na World Trade Center, koherentne ujęcie kultury wydaje się nie do utrzymania, stąd także Wendy Griswold odwołuje się do koncepcji kultury zróżnicowanej, sfragmentaryzowanej, polimorficznej, pozbawionej centrum. Znaczenia społeczne nie są już stałe, jawią się jako lokalne, usytuowane, kontekstowe. Nie jest więc przypadkiem, że Wendy Griswold podkreśla wkład do socjologicznej analizy kultury ze strony interakcjonizmu symbolicznego:

Interakcjonizm symboliczny przyjmuje, że ludzkie interakcje tworzą kulturę w taki sam sposób, w jaki zdaniem Durkheima święto korobori stworzyło religię totemiczną (s. 95).

Podobnie, zdaniem Wendy Griswold, należy zajmować się społeczną genezą znaczeń pojawiających się wówczas, kiedy ludzie poszukują rozwiązania ważnych dla społeczności, a jednocześnie problematycznych kwestii. Nie oznacza to, że cały ciężar uwagi kieruje się wyłącznie na zmiany znaczeń, gdyż równie ważne jest ustanawianie i stabilizacja znaczeń przez instytucje społeczne.

Wendy Griswold w procesach kulturowych dostrzega przede wszystkim ich moc sensotwórczą i wzorotwórczą, co sprawia, że pozwalają przeciwstawiać się chaosowi.

Socjologiczna analiza kultury wychodzi więc z założenia, że kultura zapewnia nam orientację w świecie, powstrzymuje chaos i kształtuje nasze zachowanie, wzmacniając jedne jego kierunki i blokując inne (s. 56).

Jest to spojrzenie bliskie teorii zjawisk społeczno-kulturowych Harrisona C. White’a, w którego kręgu oddziaływania Wendy Griswold formowała swoje poglądy, przygotowując na Harvard University rozprawę doktorską, opublikowaną następnie jako znakomita książka Renaissance Revivals (1986). Jak bowiem mówi White: „Skoro mowa o znaczeniu, gdzie w tym wszystkim jest kultura? Kultura rozumiana w kategoriach muzeów i bibliotek została w tej dyskusji odsunięta na bok. Myślę o żywej kulturze jako o procesie uwzględnianym przez społeczne instytucje i praktyki” (White 2011, s. 24).

Kultura według Wendy Griswold jest ekspresją doświadczenia w formach symbolicznych – wszystkim, co może być ujęte jako ekspresja czegoś lub reprezentacja czegoś, a więc ma charakter symboliczny. Propozycja analizy obiektów kulturowych w żadnym razie nie prowadzi do urzeczowienia, do reifikacji, czy też do traktowania zjawisk kultury jak rzeczy w sensie Durkheimowskim, jako zewnętrznych wobec jednostki i nieuchronnie narzucających się jej, ani też nie chodzi tu wyłącznie o artefakty. Gary Alan Fine posłużył się koncepcją obiektu kulturowego i schematem rombu kulturowego, badając reputacje polityków w sporach o pamięć (Fine 2001, s. 24), co dobrze ilustruje niematerialny charakter obiektu kulturowego. Przez obiekt kulturowy rozumie bowiem Wendy Griswold nie tylko wytworzone przedmioty materialne, ale także idee czy rytuały polityczne. Obiekt kulturowy może należeć tak do kultury wysokiej, jak i do kultury popularnej (Griswold 1987, s. 21). Symbolizm obiektu może być symbolizmem ikonicznym, symbolizmem dyskursywnym albo symbolizmem behawioralnym. W istocie Wendy Griswold wyróżnia trzy typy obiektów kulturowych: artefakty dostępne w percepcji zmysłowej, idee i praktyki.

Obiekt kulturowy jest punktem wyjścia wszystkich prac Griswold, a definiowany jest jako podzielane znaczenie ucieleśnione w formie. Można przyjąć to określenie jako minimalną definicję kultury. W Renaissance Revivals Griswold (1986, s. 5) wyjaśniła, że znaczenie obiektu kulturowego odnosi się do symboli, które w sobie zawiera czy niesie, sugerujących denotacje i konotacje, emocje i pamięć. Co istotne, znaczenie to niosą narracje – opowieści otaczające obiekt kulturowy. Obiekt kulturowy ma charakter symboliczny, nie jest tylko sygnałem, znakiem naturalnym lub konwencjonalnym, symbolizuje bowiem wiele znaczeń (tamże, s. 5). Wszystko zatem można uczynić kulturowym przedmiotem analizy.

W tym miejscu warto przypomnieć, że w podobnym sensie o obiektach kultury pisał w swych dziełach w języku angielskim od 1919 roku Florian Znaniecki. Warto zatem przytoczyć, co na ten temat mówił:

Uczony, który pragnie badać wiersz, ceremonię czy bank, nie może podejść do żadnego z ich elementów tak, jak do kamienia czy drzewa, jak do zwykłej rzeczy, o której sądzi się, że istnieje niezależnie od jakiejkolwiek istoty ludzkiej, tak że mogą ją widzieć wszyscy ludzie, którzy mają podobne organy zmysłowe; gdyby bowiem spróbował tak postąpić, realność elementów umknęłaby mu całkowicie i nie zdołałby zrozumieć rzeczywistej roli, jaką odgrywają wewnątrz odnośnych systemów. Rolę tę określają nie tylko cechy tych elementów jako naturalnych rzeczy, ale również (i przede wszystkim) cechy, jakich nabyły w doświadczeniu ludzi w toku swego istnienia w charakterze przedmiotów kulturowych (Znaniecki 2008, s. 70−71).

Doskonałym przykładem obiektu kulturowego pozostaje badany przez Wendy Griswold dramat renesansowy. Wyraziście pokazuje, że jej podejście od początku otwierało drogę dla tak żywych dziś badań performatywnych. Wszelki obiekt kulturowy to coś wytworzonego – wykonanego. Genezę tej koncepcji można oczywiście wywodzić już od antycznej idei poiesis. Jest to rekonstruowany przedmiot znaczący, jak badana przez Wendy Griswold jakaś sztuka, napisana przez dramatopisarza, wystawiana na nowo, nieraz po długich latach zapomnienia na przestrzeni wieków (Griswold 1986, s. 2). Przyszłe znaczenia obiektu kulturowego nie są wyznaczone jednoznacznie przez jego znaczenia przeszłe, lecz zależą od tego kontekstu społecznego, w którym są rekonstruowane. Jeszcze lepiej pokazuje to pewien gatunek dramatyczny, realizowany przez wiele rozmaitych sztuk, który jest wytworzonym obiektem kulturowym – jak komedia miejska czy renesansowa tragedia zemsty, badane w pracy, która zapewniła Wendy Griswold wyróżnione miejsce w światowej socjologii literatury.

Jak zostało już wspomniane, łączy ona podejście socjologiczne do zjawisk kulturowych z podejściem humanistycznym, o czym pisze, przypominając idee Matthew Arnolda i przywołując „słodycz i światło” jako metafory idei dobra i prawdy w kulturze. Jako socjolog podąża zaś za Maxem Weberem, wiążąc kulturę z działaniem społecznym. Trzeba przypomnieć, że jest to szeroka koncepcja działania społecznego w tym sensie, że takie działanie w swym przebiegu jest jakoś zorientowane na innych, ale do wpływu na innych się nie ogranicza. I tak, konstrukcja roli w dramacie, powstanie konwencji literackiej, wystawienie sztuki, recenzje krytyków, o ile są zorientowane na innych, są w tym sensie działaniami społecznymi, choć skierowane są na obiekty kulturowe. Podejście Wendy Griswold jest pokrewne innej znanej koncepcji kultury w działaniu, zaprezentowanej przez Ann Swidler (1986), ale różni się od niej, ponieważ wychodzi od wytwarzanego obiektu kulturowego, którym może być także jednostka kształtująca siebie w procesie autopojetycznym, podczas gdy Swidler posługuje się metaforą narzędzia, mówiąc o kulturze jako skrzynce z narzędziami.

Jak pisała Wendy Griswold w swej książce o dramacie renesansowym, chociaż obiekt kulturowy – jak sztuka teatralna czy waza – może przedstawiać się jako coś niezmiennego, to jego znaczenie nigdy nie jest stałe (Griswold 1986, s. 4). Znaczenie obiektu kulturowego jest tworzone, podzielane przez innych i zmieniane w przeciągu czasu. Pod wieloma względami koncepcja ta zdradza paralele z koncepcją obiektu granicznego i działania podstawowego, konstytuujących świat społeczny, a więc z koncepcją interakcjonizmu symbolicznego, między innymi Howarda S. Beckera, którego książkę Art Worlds z 1982 roku przywołuje Griswold.

Ucieleśnienie (embodiment) jest własnością wynikającą z tego, że obiekt kulturowy został wytworzony przez ludzi. Ponownie zauważyć można związek z ideą poiesis, a więc wytwarzania, w którym bierze udział ludzkie ciało, także wytwarzania czegoś za pomocą słowa. Jest to zatem pewien wzór czy forma obiektu kulturowego, jaką nadają jej ludzkie czynności. Różnica analityczna między kulturą a społeczeństwem może być ujęta jako – z jednej strony – obiekty kulturowe podlegające modyfikacji pod względem ich pierwotnej formy oraz instytucje i aktorzy – z drugiej strony (Griswold 1986, s. 5). To rozróżnienie, jak wykazuje Wendy Griswold, jest szczególnie przydatne wtedy, gdy trzeba prześledzić wzajemne konstytuowanie się zjawisk społecznych i zjawisk kulturowych. Margaret Archer, która opisywała tę różnicę jako system kulturowy z jednej strony i poziom interakcji społeczno-kulturowych z drugiej (Archer 1996, s. 134), mówi o konieczności przezwyciężania konflacji – scalenia – tych systemów. Wendy Griswold także podnosi tę kwestię, dyskutując w rozdziale „Znaczenie kulturowe” ograniczenia narzucane przez wciąż obecny w różnych teoriach model odzwierciedlenia. Zorientowane historycznie badania społeczno-kulturowych interakcji wykluczają teorię, wedle której kultura byłaby tylko odbiciem struktur społecznych, albo też na odwrót − podlegałaby tylko recepcji na poziomie społecznym. Wendy Griswold, podobnie więc jak Archer, krytykuje takie konflacje społeczeństwa i kultury. Griswold zajmuje się socjologiczną teorią kultury, ale przede wszystkim zorientowana jest na empiryczne jej badanie i obserwacje zmian współczesności. Szczególnie bierze pod uwagę metodologiczne uzasadnienie postulowanej różnicy analitycznej między kulturą i społeczeństwem. Uczyniła to już w swoim studium dramatu jako gatunku literackiego, badanego jako obiekt kulturowy w odniesieniu do teatru jako instytucji społecznej oraz pokazując relacje między nimi.

Idąc dalej, trzeba przyjrzeć się nieco dokładniej, jakie założenia kryją się za wyodrębnionymi elementami schematu zwanego rombem kulturowym. Skupienie uwagi na obiektach kulturowych nie oznacza, że zarzuca się koncepcję systemu kulturowego. W Renaissance Revivals Wendy Griswold zaproponowała spojrzenie na system kulturowy od dwóch stron – tego, co jest zachowywane i tego, co jest dokonywane, a więc odpowiednio repozytorium form symbolicznych i nośników ekspresji tych form (Griswold 1986, s. 6) – „archiwum” oraz „działalność”. Pojawia się też kwestia kanonu kultury, który jest czymś, co jest kształtowane, jak dobrze ilustruje to kanon literacki. Jako zbiorowo wytworzone środki percepcji i reprezentacji doświadczenia w żadnym razie kanon nie oznacza redukcji znaczeń i wartości kulturowych do prostego odzwierciedlania struktury społecznej. Kanonizacja jest wynikiem procesu recepcji obiektu, który polega na akceptacji przez autorytet i związana jest z długim jego trwaniem, oddziaływaniem na inne obiekty kulturowe, czy poszerzaniem zakresu upowszechnienia (tamże, s. 10).

Romb kulturowy pozostaje narzędziem objaśniającej heurystyki dla badania pola wytwarzania obiektów kulturowych i ich roli w świecie społecznym, pojętym jako sieci oddziaływań ludzi i instytucji w odniesieniu do tego obiektu. Wyodrębnione cztery elementy interakcji społeczno-kulturowej i relacje między nimi Wendy Griswold zaleca zawsze uwzględniać w badaniu, bez względu na to, gdzie aktualnie ogniskuje się uwaga, a więc który element będzie zjawiskiem wyjaśnianym.

Różnice kulturowe, ryzyko kulturowe, konflikt kulturowy i kryzys kulturowy są tymi pojęciami, które zastępują we współczesnej teorii kultury idee całości, porządku, integracji, harmonii. Jak napisała wybitna antropolog kultury Mary Douglas w jednym ze swych ostatnich tekstów – teoria kulturowa ma za zadanie wyjaśniać różnice, które wydają się nie do pogodzenia (Douglas 2013, s. 53). Nie ma mowy o stałości w kulturze, kiedy współcześnie nieustannie występują napięcia, a na jej kondycję wskazuje się, mówiąc o przepływach. Wendy Griswold podejmuje podobne zagadnienia, mówiąc o kulturze, władzy i reżimach instytucjonalnych. Także Douglas zwróciła uwagę, że pewne rodzaje wiedzy, kiedy zyskują wystarczające instytucjonalne oparcie, prowadzą do kulturowej stronniczości czy jednostronności. Zaproponowała typologię czterech rywalizujących ze sobą kultur, mogących wystąpić równocześnie. Jest to kolejna koncepcja wzbogacająca zasób narzędzi analizy kulturowej, która pozwala w badaniu współczesnych sprzeczności kulturowych wyjść poza prostą opozycję między koherencją kulturową i kulturą fragmentaryczną. Kultura hierarchiczna oparta na zasadach tradycji i porządku rywalizuje z kulturą indywidualizmu, a obie z fatalistyczną kulturą izolacjonizmu bezsilnych jednostek i z drugiej strony z kulturą egalitarnych enklaw, zamkniętych wspólnot, wypracowujących własne reguły (Douglas 2013, s. 55). Mamy więc następny przykład przezwyciężania wertykalnej zależności społeczeństwa i kultury, organizacji społecznej i wspierającej ją wizji świata, na rzecz uwzględniania roli podmiotów i sprawczości, ich autonomii w tworzeniu i korzystaniu z kultury (tamże, s. 56). Douglas proponuje, aby badacz skupiał uwagę na jakiejś sprawie będącej przedmiotem publicznych kontestacji, co pozwala analizować konfiguracje tych tendencji kulturowych, niosących różne kulturowe wartości, różne style poznawcze i odmienne dyskursy. W ten sposób zakłada się, że w jednej społeczności mogą występować różne kultury, pozostające w nieustannym konflikcie. Integracyjny model kultury został więc zastąpiony przez model agonistyczny, charakterystyczny dla demokracji (tamże, s. 59). W podobnym duchu pisze Wendy Griswold, poświęcając kwestiom związanym z polityką i sferą publiczną wiele miejsca w książce.

Chociaż koncepcja zjawisk społeczno-kulturowych opracowana przez Wendy Griswold nawiązuje do rozumiejącej socjologii Webera, to zdecydowanie odchodzi od takich podejść do interpretacji, które idą w kierunku odczytywania subiektywnego znaczenia. Dobrze pokazuje to artykuł, w którym przed laty przedstawiała metodologiczne ramy analizy kulturowej. Sięgnęła do prac z dziedziny humanistyki – historii sztuki, teorii literatury i krytyki literackiej. Chodziło o to, aby − uwzględniając intencje autora − ukazać jednocześnie zobiektywizowane znaczenie jego wytworu: obiektu kulturowego. Rozumienie intencji nie dotyczy więc sfery subiektywnej jako takiej, ale odpowiedzi na pytanie, dlaczego twórca nadał obiektowi taką a nie inną strukturę; dlaczego obiekt ukształtowany jest według takiego a nie innego wzoru, zawiera takie a nie inne symbole (Griswold 1986, s. 10). Społeczno-kulturowe doświadczenie jest wspólną podstawą twórczości i recepcji, wyznaczając pewien horyzont oczekiwań. Podejście Wendy Griswold jest więc pokrewne postulatom analizy kulturowej, sformułowanym przez Roberta Wuthnowa, który także zmierza do przezwyciężenia subiektywnych interpretacji w badaniach kultury.

Znaczenia badane są tak, jak dają się zaobserwować w działaniu, a nie w odniesieniu do subiektywnej świadomości. Można więc powiązać orientację Wendy Griswold z kulturalistyczną perspektywą Znanieckiego, którego koncepcja współczynnika humanistycznego danych kultury odnosi się do aktywnego doświadczania znaczeń.

Dzieła sztuki i ich sposób ukonstytuowania jako obiektów kulturowych stanowią odniesienie dla analizy wszelkich innych obiektów kulturowych w rozumieniu tego pojęcia przez Wendy Griswold. W swej definicji obiektu kulturowego, posługując się pojęciem znaczenia, nawiązuje do koncepcji wybitnego przedstawiciela amerykańskiej nowej hermeneutyki E.D. Hirscha. Koncepcja Griswold nie wyrosła po prostu z zapożyczeń od Hirscha, ale warto przywołać jego podstawowe rozróżnienie między ramowym znaczeniem werbalnym tekstu a zmiennym znaczeniem tekstualnym w relacji do szerszego kontekstu (Hirsch 1967). Kontekst jest tutaj kluczowy.

Znaczenie według Wendy Griswold obejmuje zarówno intencje, jak i odniesienia znaczeniowe, które wymagają rozumienia. Chodzi tu o relacje między obiektem kulturowym a czymś, co nie wiąże się z twórcą. Chociaż tekst – jak stwierdza Wendy Griswold – nie jest najlepszą metaforą kognitywną dla kultury – a tak uważał Clifford Geertz, do którego nawiązuje – to pozostaje metodologicznie nieodzowna (Griswold 2005, s. 287). Mówiąc, że metafora tekstu, choć niezupełnie adekwatna w odniesieniu do kultury wytwarzanej w działaniu, pozostaje jednak przydatna, wskazuje, że muszą być brane pod uwagę zagadnienia hermeneutyki. Hirsch, który wywarł duży wpływ na Griswold, krytycznie odnosił się do poglądów poststrukturalistów głoszących „śmierć podmiotu”, a także do tej wersji hermeneutyki, którą zaproponował Hans-Georg Gadamer. Warto mieć to na uwadze, gdyż Wendy Griswold wyraźnie dystansuje się od porzucającego metody naukowe postmodernistycznego relatywizmu interpretacyjnego, pokrewnego tym nurtom.

Jednym z pierwszych przykładów w książce, objaśniających koncepcję znaczenia obiektu kulturowego, jest chleb, a dokładniej biały, pszenny chleb, wzbogacany witaminami, na którym wychowało się amerykańskie pokolenie baby boomers. Jego znaczenia okazują się odmienne w różnych społeczno-kulturowych kontekstach. W Stanach Zjednoczonych w połowie XX wieku towarzyszyła mu narracja nowoczesności i postępu, potem jego walory zostały podważone i zaczęto na powrót cenić chleb pieczony tradycyjnie, z drugiej zaś strony w takim afrykańskim kraju jak Nigeria nadal pozostaje wyróżnikiem prestiżu.

Wendy Griswold interesuje zarówno to, co stałe, jak i zmiana znaczenia obiektów kulturowych, podobnie jak Hirscha interesowało to, co stałe i to, co zmienne w znaczeniu tekstu.

Ukazawszy obiektywizację znaczeń obiektów kulturowych, trzeba raz jeszcze powiedzieć, że Wendy Griswold jako socjolog podkreśla aktualność teorii działania społecznego. Analizę socjologiczną kultury wyróżnia właśnie to, że uwzględnia działających i ich interakcje z obiektem kulturowym (Griswold 1987, s. 24). To dokładnie ta kwestia pokazuje, dlaczego metafora tekstu, mimo swej przydatności w odniesieniu do kultury, niesie poważne ograniczenia. Intencje działającego interesują socjologa, jak twierdzi Griswold, zasadniczo tylko jako dostępne obserwacji, a więc ukształtowane przez wiedzę potoczną, pozwalające wyróżnić pewne struktury mentalne i odnieść je do kategorii czy grup społecznych (Griswold 1987, s. 24).

Zdarza się, że podejście Wendy Griswold zalicza się do nurtu badań nad wytwarzaniem kultury czy też produkcją kulturową, obok takich autorów jak Richard A. Peterson czy Diana Crane. Tym prawidłowościom poświęca autorka wiele uwagi. Zważywszy na wielostronność analizy, którą umożliwiają założenia leżące u podstaw figury rombu kulturowego, trzeba powiedzieć, że wnosi ona swoje propozycje do tego typu badań, ale się do nich nie ogranicza.

Wendy Griswold należy do tych badaczy zjawisk społeczno-kulturowych, którzy pierwsi zwracali uwagę na sprawczość i performatywność w procesach kulturowych. Konstytucję obiektu kulturowego przyrównywała też do aktu mowy według Johna Austina (Griswold 1987, s. 9). Obiekty kulturowe – artefakty, idee i zachowania wyrażają lub oznaczają coś innego. Propozycja skupienia uwagi na obiektach w kontekstach społecznych, w których ukształtowane zostało ich znaczenie nie oznacza, że pomija się je jako elementy szerszych systemów kulturowych. Griswold uznała jednak, że wyodrębnienie obiektu kulturowego i analiza wychodząca od niego jest szczególnie obiecująca jako podstawa studiów przypadków i badań porównawczych ukazujących współczesną dynamikę kultury.

BIBLIOGRAFIA

Alexander Jeffrey C. (2010), Znaczenia społeczne. Studia z socjologii kulturowej, tłum. Stanisław Burdziej, Jacek Gądecki, Kraków: Zakład Wydawniczy NOMOS.

Archer Margaret S. (1996), Culture and Agency. The Place of Culture in Social Theory, Cambridge: Cambridge University Press.

Douglas Mary (2013), Culture and Crises. Understanding Risk and Resolution, Thousand Oaks: SAGE.

Fine Gary Alan (2001), Difficult Reputations. Collective Memories of the Evil, Inept, and Controversial, Chicago: The University of Chicago Press.

Griswold Wendy (1986), Renaissance Revivals. City Comedy and Revenge Tragedy in the London Theatre 1576−1980, Chicago: University of Chicago Press.

Griswold Wendy (1987), A Methodological Framework for the Sociology of Culture, „Sociological Methodology” vol. 17, s. 1−35.

Griswold Wendy (2005), Sociology of Culture, w: Craig Calhoun, Chris Rojek, Bryan S. Turner (red.), The SAGE Handbook of Sociology, Thousand Oaks: SAGE, s. 254−266.

Griswold Wendy, Bhadmus Muhammed (2013), The Kano Durbar. Political Aesthetics in the Bowel of the Elephant, „American Journal of Cultural Sociology” vol. 1, nr 1, s. 125−151.

Hall John R., Neitz Mary Jo (1993), Culture. Sociological Perspective, Englewood Cliffs: Prentice Hall.

Hirsch E.D. (1967), Validity in Interpretation, New Haven: Yale University Press.

Kłoskowska Antonina (2007), Socjologia kultury, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Peterson Richard A. (1979), Revitalizing the Culture Concept, „Annual Review of Sociology” vol. 5, s. 137−166.

Smelser Neil J. (red.) (1989), Handbook of Sociology, Newbury Park: SAGE.

Swidler Ann (1986), Culture in Action. Symbols and Strategies, „American Sociological Review” vol. 51, nr 2, s. 273−286.

Weber Max (1949), The Methodology of the Social Science, New York: The Free Press.

White Harrison C. (2011), Tożsamość i kontrola. Jak wyłaniają się formacje społeczne, tłum. Agnieszka Hałas, Kraków: Zakład Wydawniczy NOMOS.

Znaniecki Florian (1971), Nauki o kulturze. Narodziny i rozwój, tłum. Jerzy Szacki, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Znaniecki Florian (2008), Metoda socjologii, tłum. Elżbieta Hałas, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.