Sofiści i polityka - ebook

Epoka demokracji ateńskiej przyniosła rozkwit literatury i filozofii, której ważną część, według pojęć greckich, stanowiła nauka dotycząca państwa i prawa oraz stosunku jednostki do wspólnoty obywatelskiej. Dynamiczna ewolucja ustroju demokratycznego sprzyjała rozwojowi myśli społecznej, której nowe kierunki nadali sofiści. Jednak ten aspekt ich działalności nie jest, jak dotąd, dostatecznie znany, ponieważ nie był przedmiotem systematycznego zainteresowania przedstawicieli nauk humanistycznych i społecznych, choć na to niewątpliwie zasługuje. Dzieje się tak dlatego, że za twórców antycznej wiedzy o polityce uchodzą Platon, Arystoteles, stoicy i Cyceron, a ponadto do XIX wieku pojęcie sofistyki otoczone było złą sławą tak dalece, że mimo powolnego, ale systematycznego narastania od czasów renesansu relatywistyczno-utylitarnych elementów w naszej kulturze, rzadko powoływano się bezpośrednio na dziedzictwo sofistów. Tymczasem dzięki ich krytycznej i racjonalnej postawie powstały zalążki wielu podstawowych kierunków myślenia kształtujących europejską historię idei społecznych i politycznych w wielu epokach. Tę tezę chcemy udowodnić w naszej książce. Wydaje się ona szczególnie istotna dlatego, że zrodzone w czasach sofistów orientacje i idee dzielą także współczesną scenę światopoglądową, polityczną i intelektualną.

W naszej pracy podjęliśmy próbę syntetycznej analizy społecznych i politycznych aspektów formacji klasycznej sofistyki, ponieważ są one bardzo istotne dla zrozumienia dziej ów klasycznej filozofii politycznej. Naszą intencją było również ukazanie znaczenia i przesłania tej formacji dla kultury nowożytnej ze szczególnym uwzględnieniem czasów najnowszych. Dlatego w rozdziale trzecim i czwartym przedstawiamy związki z sofistyką różnych współczesnych nurtów i kierunków intelektualno-filozoficznych, których wspólnym mianownikiem jest, wywodząca się od sofistów, antytotalistyczna postawa wobec ludzi i świata.

Z pewnością wybór tych nurtów jest z konieczności ograniczony, a przez to – czego autor ma świadomość, subiektywny i niepełny – tym bardziej, że obejmuje różne kierunki humanistyczne, społeczno-polityczne i filozoficzne, takie jak: liberalna teoria społeczeństwa otwartego Poppera, teoria komunikacji społecznej Habermasa, filozofia postmodernistyczna, klasyczny pragmatyzm amerykański Jamesa i neopragmatyzm Rorty’ego, teoria „nowej retoryki” Perelmana i nowa szkoła interpretacji tekstów, zwana „teorią rezonansu czytelniczego”. Posługujemy się elementarną wykładnią tych kierunków, jako że ich wspólną podstawą jest orientacja antyontologiczna i antynormatywna, co potwierdza tezę, że współczesna przestrzeń filozoficzna, społeczna i polityczna odznacza się wyjątkowym skontrastowaniem i, używając języka postmodernistów, „płynnością” wartości. Funkcjonowanie tych wartości jest konsekwencją wpływu różnych postaw i doktryn ukształtowanych w długim procesie rozwoju idei europejskich od czasów Homera aż do naszej epoki, którą niektórzy nazywają epoką ponowoczesną. Z pewnością widoczną jej cechą jest intelektualna i potoczna apoteoza, wywodzącego się również od sofistów, indywidualizmu oraz uznanie dla tych wszystkich wartości, które kształtują ideę demokratycznego pluralizmu kulturowego, będącego w istocie pluralizmem o wymiarach politycznych, ponieważ istnieje ścisły związek między sferą świadomości społecznej i politycznej a stosunkiem jednostki do całej rzeczywistości kulturowej, w której ta jednostka funkcjonuje. Pluralizm ten, obejmujący nie tylko relację między człowiekiem a państwem, lecz także bardzo szeroko rozumianą sferę kultury, jest jedną z najważniejszych wartości europejskich. Naszym zdaniem, jego źródeł należy szukać w nauce sofistów, mimo że ich relatywistyczna orientacja została odrzucona przez filozofię klasyczną, która przez długie wieki kształtowała europejską teorię państwa i prawa. Jednak to właśnie sofiści są patronami współczesnego liberalnego antydoktrynalizmu, który stanowi podstawę intelektualną i praktyczną funkcjonowania nowożytnej demokracji.

Najważniejszą, naszym zdaniem, pracą, która podejmuje temat społeczno-antropologicznego znaczenia niektórych idei sofistycznych, jest oryginalna interpretacja greckiej myśli politycznej do czasów Arystotelesa, dokonana przez Erica Havelocka w jego fundamentalnej książce The Liberal Temper in Greek Politics. Autor ten dowodzi, że nauki politycznej Platona i Arystotelesa, uważanej powszechnie na Zachodzie za klasyczną ekspresję tradycji greckiej, nie można uznać za jedyne i kanoniczne świadectwo, które oddawałoby istotę i ducha kultury politycznej Hellenów. W myśli greckiej jeszcze przed czasami Platona pojawiły się podstawy orientacji polityczno-społecznej, które można jednoznacznie, według tego brytyjskiego filologa i antropologa, określić jako „liberalne”, ponieważ oparte były na niemetafizycznych zasadach i historyczno-empirycznych metodach oceny dziejów człowieka. Havelock analizuje w przenikliwy i finezyjny sposób literaturę i filozofię epoki klasycznej odnajdując elementy antropologii uzasadniającej przesłanki i podstawy praktycznego funkcjonowania demokratycznego ustroju Ateńczyków. Jego analizy jednak tylko częściowo i niesystematycznie obejmują elementy nauki niektórych sofistów (Protagoras, Antyfont, Likofron), których traktuje między innymi jako patronów kultury parlamentarnej.

Idąc tropem analiz Havelocka, należałoby uznać, że autorytarna i metafizyczna myśl polityczna Platona była reakcją wobec naturalnego procesu rozwoju greckiego ducha zmierzającego ewolucyjnie w kierunku demokracji. Naszym zdaniem, tego demokratycznego i pluralistycznego ducha w sposób najpełniejszy oddaje nauka klasycznych sofistów i dlatego należy w sposób systematyczny przedstawić polityczną i „obywatelską” istotę ich działalności, tym bardziej że w polskiej, a nawet światowej literaturze brak takiego opracowania, które w sposób pełny omawiałoby to zagadnienie. A ponieważ, jak zaznaczono wyżej, myśl społeczno-polityczną czasów antycznych zdominowała filozofia Platona i Arystotelesa oraz zależne od niej w różnym stopniu późniejsze doktryny, przeto uznaliśmy, że należy podjąć takie systematyczne opracowanie z uwzględnieniem odniesień do różnych tendencji intelektualnych i społecznych, charakterystycznych dla współczesnej kultury demokratycznej.

Pragniemy wyraźnie podkreślić, że książka ta skierowana jest do tych wszystkich odbiorców i przedstawicieli dyscyplin humanistycznych i społecznych, którzy interesują się myślą i tradycją antyczną oraz jej oddziaływaniem aż do czasów najnowszych. Autor, wykorzystując źródła i filologiczno-historyczną literaturę przedmiotu oraz fundamentalne prace dotyczące kultury antyku i czasów nowożytnych, usiłował dokonać interpretacji myśli sofistów mając na uwadze jej odniesienie do sfery polityczno-społecznej, która odgrywała wielką rolę w życiu starożytnych Greków. Istotnym powodem takiej koncepcji metodologicznej był, wspomniany powyżej, brak podobnego monograficznego ujęcia tych zagadnień w literaturze badawczej dotyczącej spuścizny klasycznej sofistyki. Aby z właściwej perspektywy historycznej ocenić rzeczywiste funkcjonowanie myśli społeczno-politycznej sofistów, postanowiliśmy w rozdziale drugim przedstawić bardzo ogólnie i syntetycznie stosunek antycznych szkół filozoficznych do obywatelskich ideałów społecznych obecnych w pajdei sofistycznej oraz do najważniejszych idei społeczno-politycznych stworzonych przez sofistów (m.in. prawo natury, konwencjonalizm prawny, egalitaryzm i kosmopolityzm).

Przedstawionej przez nas interpretacji dziedzictwa sofistyki próbowaliśmy nadać wymiar polityczno-społeczny wychodząc naprzeciw potrzebom współczesności, ponieważ ten aspekt naszej rzeczywistości demokratycznej ma coraz większe znaczenie w funkcjonowaniu edukacji, nauki, sfery publicznej i, ogólnie, całej szeroko pojętej kultury. Przyjmując takie założenia interpretacyjne operujemy zatem także faktami i reminiscencjami kulturowymi, a niekiedy nawet cytatami i interpretacjami zaczerpniętymi ze źródeł i literatury dotyczącej różnych dyscyplin humanistycznych i społecznych, takich jak: historia idei politycznych, filozofia, socjologia, pedagogika i inne.

Pisząc o sofistyce, nie można nie pisać o Platonie i problemach związanych z interpretacją jego sporu z największymi sofistami. W naszym studium staraliśmy się przedstawić polityczno-społeczne aspekty tego sporu, jakkolwiek zdajemy sobie sprawę, że jego podstawy są ontologiczne i w głębokim ujęciu filozoficznym – antropologiczne, ponieważ platońska koncepcja człowieka jest zaprzeczeniem indywidualistycznego postrzegania jednostki przez sofistów. Wydaje się jednak, że „polityczna” istota stosunku Platona do sofistyki powinna być przedstawiona, ponieważ dotyczy funkcjonowania jednostki we wspólnocie pólis, która była dla Greków najwyższą wartością, a w dzisiejszych czasach stosunek obywateli do państwa nie przestaje być ważnym zagadnieniem politycznym i filozoficznym. Postawa sofistów z pewnością zasługuje na współczesną, aktualną analizę również z tego powodu, że spór Platona z sofistami, dotyczący istnienia prawdy obiektywnej w sferze politycznej, będzie miał zawsze wymiar uniwersalny, odnoszący się do wszystkich praktycznie aspektów funkcjonowania nowożytnej demokracji.

Są także inne, ogólne, powody, które skłoniły autora do zajęcia się problemem relacji między totalizmem platońskim a sofistycznym pluralizmem: opozycja między Platonem i sofistami dotyczy kwestii wiecznie aktualnych, które ze szczególną wyrazistością objawiają się w społeczeństwach przechodzących przyspieszone przemiany cywilizacyjne, polegające na odejściu od normatywnej aksjologii oraz utrwalonych przez nią obyczajów i zwrocie ku zliberalizowanej kulturze, opartej na swobodnej, „wyzwolonej” interpretacji świata – bardzo często kultura ta przybiera charakter buntowniczy i prowokacyjnie antyortodoksyjny. Jeżeli przyjąć za Cassirerem, że kultura jest procesem samowyzwalania się człowieka z tradycyjnych form egzystencji opartych na stabilizacji utrwalonych i sztywnych zasad życia, to rzeczywiście epokę Sokratesa i sofistów należy uznać za wzorcowy przykład typowego dla naszej cywilizacji „sporu między tradycją a innowacją”.

Cassirer utożsamia tradycję, jak się wydaje, z „siłami odtwórczymi”, natomiast innowację jednoznacznie kojarzy z elementem twórczym. Twierdzenie to wynika z opcji filozoficzno-kulturowej, która pojawia się już w epoce oświecenia, kiedy to zaczęto uważać łamanie tradycji za przejaw twórczej postawy w sferze światopoglądowej, społecznej, filozoficznej i naukowej. Jeżeli, idąc za tym schematem myślenia, odniesiemy pojęcie „sił odtwórczych” do zachowawczej i normatywnej postawy Platona, to rzeczywiście zetkniemy się z istotnym problemem interpretacji dziejów naszej kultury aż do późnych czasów nowożytnych, ponieważ jeszcze do dzisiaj kulturę tę kształtuje duch filozofii platońskiej, mimo gwałtownego przyspieszenia ogólnej liberalizacji wszystkich form funkcjonowania społeczeństw w dobie powszechnej globalizacji. Dobrym przykładem żywotności platonizmu w XX wieku jest neokonserwatywna formacja niektórych intelektualistów amerykańskich, której popularności przysporzył szczególnie błyskotliwy lider nowej prawicy filozoficzno-społecznej, Allan Bloom (1930-1992), zwolennik powrotu do uniwersalistycznych zasad wychowania w duchu platońskim (do jego poglądów odwołujemy się w rozdz. 3).

O wiele łatwiej pójdzie nam z utożsamieniem pojęcia „innowacji” z bezdyskusyjnie twórczym, naszym zdaniem, dorobkiem sofistów, którzy, mimo odrzucenia ich teorii poznania przez Platona, Arystotelesa i ich następców, odegrali wielką rolę w ukształtowaniu, nie waham się użyć tego słowa, liberalnych podstaw naszej cywilizacji. Podstawy te, podobnie jak inne elementy naszej kultury, mają swe korzenie w antyku. Mówiąc o podstawach liberalnych, mam na myśli przede wszystkim tę formację intelektualną i społeczną, która opiera się na przekonaniu, że istotą kultury europejskiej jest wolność wyboru punktu widzenia: tradycji, wartości, poglądów i racji, oraz naturalna równość wszystkich ludzi, a tę właśnie tezę po raz pierwszy w dziejach cywilizacji śródziemnomorskiej głosili w sposób spektakularny sofiści.

Według Platona i Arystotelesa polityka jest najwyższą formą i celem filozofii, a zatem problematyka społeczno-polityczna, obecna w nauce sofistów, zasługuje na szczególną uwagę nie tylko dlatego, że dotyczy bardzo istotnych dla ludzi antyku kwestii związanych z funkcjonowaniem wspólnot obywatelskich. Zachowuje ona i dla nas współczesnych wyjątkową aktualność, ponieważ żyjemy w epoce demokracji, która, podobnie jak za czasów Sokratesa, jest przedmiotem publicznych, wartościujących dyskusji, chociaż, według niektórych myślicieli naszego czasu, ustrój ten sprzeczny jest z zasadami jakiejkolwiek teoretycznej aksjologii i filozofii. Relacja między filozofią a demokracją, stanowiąca podstawę antropologicznego sporu między Platonem i sofistami, dotyka najważniejszych problemów społecznych i politycznych również we współczesnym społeczeństwie, opartym na pluralistycznej liberalnej edukacji. Relacji tej poświęciliśmy ostatni rozdział naszej książki, uważamy bowiem, że opozycja między demokracją a filozofią jest powodem fundamentalnych napięć intelektualnych i politycznych charakterystycznych dla naszej epoki.

* * *

Kilku słów wyjaśnień wymagają obecne w tej książce pewne powtórzenia. Okazały się one konieczne ze względu na jej konstrukcję. W rozdziale pierwszym autor przedstawia społeczne i polityczne poglądy najwybitniejszych sofistów, natomiast w następnych odwołuje się do nich, ukazując funkcjonowanie dziedzictwa sofistyki w starożytności oraz związki idei sofistycznych z wieloma cechami współczesnej polityki i kultury demokratycznej. Koncepcja ta, polegająca na wykładzie filozoficznych i praktycznych zbieżności z formacją sofistyczną różnych późniejszych zjawisk i tendencji, wymagała wywodu opierającego się na wielokrotnych nawiązaniach i ogólnych powtórzeniach.

Interpretacja społecznego rdzenia nauki sofistów i znaczenia ich przesłania pochodzi od autora. Wszystkie myśli oraz wątki zaczerpnięte z literatury badawczej i ogólnej tradycji intelektualnej zostały opatrzone odnośnikami, oprócz sądów lub faktów dość znanych i obecnych w podręcznikach. Naszą intencją było stworzenie książki przystępnej i czytelnej dla wszystkich zainteresowanych antyczną genezą współczesnej demokracji. Aparat naukowy umieszczono jedynie w przypisach, ponieważ celem książki jest ukazanie i interpretacja aktualnego znaczenia polityczno-społecznego dorobku sofistyki, a nie filologiczna analiza tekstów. W tej mierze autor oparł się na powszechnie przyjętej tradycji badawczej.

Książka ta została po raz pierwszy wydana przez Instytut Filologii Klasycznej w roku 2006 pod tytułem Idee społeczno-polityczne sofistów. U źródeł europejskiego pluralizmu politycznego.

Na zakończenie chciałbym wyrazić głęboką wdzięczność Profesorowi Juliuszowi Domańskiemu za wnikliwą lekturę pierwszej wersji książki, znakomite korekty tekstu i pomoc bibliograficzną. Serdeczne podziękowania składam także Doktorowi Krzysztofowi Rzepkowskiemu za pomoc techniczną przy redakcji końcowej.